المعالجات الدولية لنزاعات التجارة الرقمية عبر الحدود / International Responses to Cross-Border Digital Trade Disputes

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق جامعة أسيوط وعضو هيئة تدريس منتدب بأكاديمية السادات

المستخلص

يبحث هذا العمل في المعالجات الدولية لنزاعات التجارة الرقمية عبر الحدود، من منظور القانون الدولي العام والنظام التجاري متعدد الأطراف. فقد أدى التحول الرقمي إلى نشوء معاملات تجارية عابرة للحدود تتسم بالسرعة والمرونة، لكنها في المقابل أفرزت تحديات قانونية غير مسبوقة تتعلق بالاختصاص القضائي، وتنازع القوانين، وصعوبة تنفيذ الأحكام.
اعتمد البحث المنهج الوصفي والتحليلي والمقارن، مستعرضًا جهود منظمة التجارة العالمية (WTO) التي لم تتجاوز بعد مرحلة التوصيات العامة، والقوانين النموذجية للجنة الأونسيترال (UNCITRAL) مثل قانون التجارة الإلكترونية (1996) وقانون التوقيعات الإلكترونية (2001)، إضافة إلى مبادرات تسوية المنازعات عبر الإنترنت (ODR). كما تناول الاتفاقيات الحديثة مثل اتفاقية سنغافورة للوساطة واتفاقية بودابست للجرائم الإلكترونية، مع دراسة بعض التجارب الإقليمية.
خلصت الدراسة إلى أن الأطر القانونية الدولية الحالية، على الرغم من أهميتها، ما زالت غير كافية لمواكبة خصوصية البيئة الرقمية، إذ تظل غالبًا ذات طبيعة اختيارية أو محدودة النطاق، ولا توفر قواعد ملزمة وموحدة للاختصاص والقانون الواجب التطبيق والتنفيذ. وتبين أن الوسائل البديلة لتسوية المنازعات (ADR & ODR) هي الأكثر ملاءمة لطبيعة التجارة الرقمية، لكنها تحتاج إلى تعزيز الاعتراف الدولي بقراراتها وتطوير بنيتها التقنية.
وتوصي الدراسة بضرورة وضع اتفاقية دولية شاملة وملزمة للتجارة الرقمية، على غرار اتفاقية نيويورك للتحكيم، تتضمن قواعد واضحة لتسوية المنازعات العابرة للحدود، وبإعادة تفسير مبادئ القانون الدولي العام لمواكبة مفاهيم السيادة الرقمية والعدالة العابرة للحدود، فضلاً عن تعزيز التكامل بين الجهود الإقليمية والدولية، وتوظيف أدوات التكنولوجيا الحديثة كالذكاء الاصطناعي والبلوكشين في آليات تسوية المنازعات.
 
 This research examines the international approaches to cross-border digital trade disputes in light of public international law and the multilateral trading system. The digital shift has generated fast, borderless commercial transactions but also unprecedented legal challenges concerning jurisdiction, conflict of laws, and enforcement of judgments.
The study employs descriptive, analytical, and comparative methods. It explores the role of the World Trade Organization (WTO), which has so far provided only general policy frameworks; the UNCITRAL Model Laws, such as the Model Law on Electronic Commerce (1996) and the Model Law on Electronic Signatures (2001); and Online Dispute Resolution (ODR) initiatives. It also considers recent treaties, including the Singapore Convention on Mediation and the Budapest Convention on Cybercrime, along with selected regional experiences.
Findings indicate that current international frameworks, while significant, remain inadequate to meet the specific demands of digital trade. They often retain a soft-law or limited regional character, lacking binding and harmonized rules on jurisdiction, applicable law, and enforcement. Alternative and Online Dispute Resolution (ADR & ODR) appear to be the most suitable mechanisms for digital trade disputes, but their effectiveness depends on stronger international recognition and robust technological infrastructure.
The research concludes with recommendations to establish a binding international convention on digital trade disputes, modeled on the New York Convention on Arbitration, with clear rules for jurisdiction, applicable law, and enforcement. It further advocates reinterpreting principles of public international law to integrate digital sovereignty and transnational justice, enhancing synergies between regional and global efforts, and employing emerging technologies such as artificial intelligence and blockchain in dispute settlement.

الكلمات الرئيسية


  1. أولاً : المرجع العربية :

    1-الكتب:

    * د./إبراهيم محمد العناني :

    - القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 2006.

    *د./أحمد أبو الوفا:

    - القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 2010.

    *د./أحمد عبد الكريم سلامة:

     النظرية العامة للتحكيم الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة، 1998.

    *د./أحمد فتحي سرور:

    - الحماية الجنائية لوسائل الدفع الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2005.

    *د./أحمد عبد الحميد:

     التجارة الدولية الإلكترونية: دراسة في القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 2020.

    *د./إسماعيل شيتي:

     - التجارة الإلكترونية: النظام القانوني والعقود الدولية، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية،2014.

    *د./حسام الدين الأهواني:

     التجارة الإلكترونية وحماية المستهلك، دار النهضة العربية، القاهرة، 2003.

    *د./حسن علي الذنون:

     - حماية المستهلك في البيئة الرقمية، دار الثقافة، عمان، 2021، ص. 211.

    - مبادئ القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 2014.

    *د./خالد عمر:

     النزاعات الدولية وطرق تسويتها، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2017.

    *د./ سامح الجوهري:

     - التجارة الإلكترونية في القانون الدولي الخاص، دار النهضة العربية، القاهرة، 2009.

     

    *د./سامية عاشور:

     التحكيم الإلكتروني في منازعات التجارة الدولية، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2015.

    *د./سيد مصطفى حامد:

    - الوساطة كوسيلة بديلة لتسوية المنازعات، دار النهضة العربية، القاهرة، 2015.

    *د./صلاح الدين عامر:

    - القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 2009.

    *د./فاطمة عاشور:

    - القانون الدولي للتجارة الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2012.

    *د./محمد الحناوي:

     التجارة الإلكترونية: المفاهيم النظم التطبيقات، الدار الجامعية، الإسكندرية، 2006.

    *د./عبد العال محمد:

     القانون الدولي للتجارة الإلكترونية، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2018.

    *د./محمد طلعت الغنيمي:

     القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، 1993.

    *د./محمد عبد العال:

    القانون الدولي الخاص والتحكيم في منازعات التجارة الإلكترونية،دار النهضة العربية،القاهرة،2018

    *د./محمود شريف بسيوني:

    - مبادئ القانون الدولي العام، دار العلم للملايين، بيروت، 2005.

    *د./مصطفى نجم:

     التحكيم في منازعات التجارة الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2016.

    *د./نبيل سعد:

    -القانون الدولي الخاص في التجارة الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2017.

    *د./هدى عوني:

     التجارة الإلكترونية وأثرها على القانون الدولي الخاص، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2016.

    2- المقالات

    *د./أحمد فتحي سرور: "النزاعات الإلكترونية وآليات تسويتها في القانون الدولي"، المجلة المصرية للقانون الدولي، العدد 65، 2019.

    *د./حسام لطفي: "التوقيع الإلكتروني وحجيته في الإثبات"، مجلة الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، العدد 45، 2018.

    *د./ محمد سامي عبد الحميد، "القانون الدولي العام والتحديات الإلكترونية"، المجلة المصرية للقانون الدولي، العدد 70، 2020.

    *د./عبد الرؤوف القاضي: "التسوية الإلكترونية للمنازعات في القانون الدولي الخاص"، مجلة الحقوق الكويتية، العدد 3، 2019.

    *د./محمود فوزي: "التجارة الإلكترونية بين القانون الدولي العام والقانون الداخلي"، المجلة المصرية للقانون الدولي، العدد 72، 2016.

    3- القوانين والتشريعات العربية

    *القانون الأردني: رقم 85 لسنة 2001 بشأن المعاملات الإلكترونية.

    * القانون الإماراتي: رقم 1 لسنة 2006 بشأن المعاملات والتجارة الإلكترونية.

    *القانون المصري : رقم 15 لسنة 2004 بشأن تنظيم التوقيع الإلكتروني وإنشاء هيئة تنمية صناعة تكنولوجيا المعلومات.

    4-الاتفاقيات العربية

    *الاتفاقية العربية لمكافحة جرائم تقنية المعلومات، 2010.

    *اتفاقية الرياض العربية للتعاون القضائي، 1983.

    "II. Foreign References:

    1. Books"

    1- الكتب

    *Brownlie, I. :

    Principles of Public International Law, Oxford University Press, Oxford, 2008.

    *Chaffey, D.:

     E-Business and E-Commerce Management, Pearson Education, London, 2015.

    *Crawford, J.:

    , Brownlie’s Principles of Public International Law, 9th ed., Oxford University Press, Oxford, 2019.

    *Fawcett, J. & Carruthers, J.:

     International Sale of Goods in the Conflict of Laws, Oxford University Press, Oxford, 2005.

    *Katsh, E. & Rabinovich-Einy, O., Digital Justice:

     Technology and the Internet of Disputes, Oxford University Press, Oxford, 2017.

    *Kaufmann-Kohler, G. & Schultz, T.:

     Online Dispute Resolution: Challenges for Contemporary Justice, Kluwer Law International, The Hague, 2004.

    *Reed, C. & Angel, J. (eds.), Computer Law:

    The Law and Regulation of Information Technology, Oxford University Press, Oxford, 2007.

    *Schmitthoff, C. M., Export Trade:

    The Law and Practice of International Trade, Stevens & Sons, London, 2012.

    *Shaw, M. N.:

     International Law, Cambridge University Press, Cambridge, 2017.

    2- Articles 2-المقالات

    *Hörnle, J.:

    "Cross-Border Internet Dispute Resolution," Journal of International Economic Law, Vol. 12, No. 1, 2009.

    *Rule, C.:

     "Online Dispute Resolution for Business: B2B, E-commerce, Consumer, Employment, Insurance, and Other *Commercial Conflicts," Journal of International Arbitration, Vol. 25, No. 6, 2008.

    *Susskind, R.:

    "The Future of Law in the Information Age," Oxford Journal of Legal Studies, Vol. 15, No. 2, 2006.

    3- الوثائق الدولية : International Documents 3-

    *OECD, E-Commerce: Policy Brief, OECD Publishing, Paris, 2020.

    *UNCTAD, Information Economy Report, United Nations, Geneva, 2017.

    *UNCITRAL, Model Law on Electronic Commerce, New York, 1996.

    *UNCITRAL, Model Law on Electronic Signatures, New York, 2001.

    *UNCITRAL, Technical Notes on Online Dispute Resolution, New York, 2016.

    *United Nations, UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce, New York, 1996.

    4- European Union Texts: 4- نصوص الاتحاد الأوروبي

    *Directive 1999/93/EC of the European Parliament and of the Council of 13 December 1999 on a Community Framework for Electronic Signatures.

    *Directive 2000/31/EC of the European Parliament and of the Council of 8 June 2000 on Certain Legal Aspects of Information Society Services, in particular Electronic Commerce (Directive on Electronic Commerce).

    *Regulation (EU) No 524/2013 of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013 on Online Dispute Resolution for Consumer Disputes.

    5- منظمة التجارة العالمية : 5-World Trade Organization (WTO):

    *WTO, Annual Report, Geneva, 2020.

    *WTO, E-Commerce, Trade and the WTO, Geneva, 2019.

    *WTO, Work Programme on Electronic Commerce, WT/L/274, Geneva, 1998.

     

    References:

     

    alkutab:

    • du./'iibrahim muhamad aleananii :

    alqanun aldawliu aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 2006.

    • du./'ahmad 'abu alwfa:

    alqanun aldawliu aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 2010.

    • du./'ahmad eabd alkarim salamat:

    alnazariat aleamat liltahkim alduwli, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1998.

    • da./'ahmad fathi surur:

    alhimayat aljinayiyat liwasayil aldafe al'iilikturuniata, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2005.

    • da./'ahmad eabd alhamid:

    altijarat aldawliat al'iiliktiruniati: dirasat fi alqanun aldawlii aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2020.

    • d./'iismaeil shiti:

    altijarat al'iiliktiruniati: alnizam alqanuniu waleuqud alduwliatu, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati,2014.

    • du./hasam aldiyn al'ahwani:

    altijarat al'iiliktiruniat wahimayat almustahliki, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2003.

    • da./hasan eali aldhanuna:

    himayat almustahlik fi albiyat alraqamiati, dar althaqafati, eaman, 2021, si. 211.

    mabadi alqanun aldawlii aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2014.

    • du./khalid eumr:

    alnizaeat aldawliat waturuq taswitiha, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati, 2017.

    • d./ samih aljawhari:

    altijarat al'iiliktiruniat fi alqanun alduwlii alkhasi, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2009.

    • da./samiat eashur:

    altahkim al'iiliktrunii fi munazaeat altijarat alduwliati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati, 2015.

    • da./sid mustafaa hamid:

    alwisatat kawasilat badilat litaswiat almunazaeati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2015.

    • du./salah aldiyn eamir:

    alqanun aldawliu aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 2009.

    • da./fatimat eashur:

    alqanun aldawliu liltijarat al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2012.

    • da./muhamad alhanaawi:

    altijarat al'iiliktiruniati: almafahim - alnuzum - altatbiqati, aldaar aljamieiatu, al'iiskandiriata, 2006.

    • da./eabd aleal muhamadu:

    alqanun aldawliu liltijarat al'iilikturuniati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariati, 2018.

    • da./muhamad taleat alghinimi:

    alqanun aldawliu aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 1993.

    • du./muhamad eabd aleal:

    alqanun alduwaliu alkhasi waltahkim fi munazaeat altijarat al'iilikturuniati,dar alnahdat alearabiati,alqahrati,2018

    • da./mahmud sharif bisyuni:

    mabadi alqanun aldawlii aleama, dar aleilm lilmalayini, birut, 2005.

    • da./mustafaa najma:

    altahkim fi munazaeat altijarat al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2016.

    • d./nabil saedu:

    alqanun alduwliu alkhasu fi altijarat al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2017.

    • da./hudaa ewny:

    altijarat al'iiliktiruniat wa'atharuha ealaa alqanun alduwlii alkhasi, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati, 2016.

    almaqalat

    • da./'ahmad fathi surur: "alnizaeat al'iilikturuniat waliaat taswiatuha fi alqanun alduwalii", almajalat almisriat lilqanun alduwalii, aleadad 65, 2019.
    • du./husam litafi: "altawqie al'iiliktrunii wahujyatuh fi al'iithbati", majalat alhuquq lilbuhuth alqanuniat waliaqtisadiati, jamieat almansurati, aleadad 45, 2018.
    • d./ muhamad sami eabd alhamid, "alqanun alduwliu aleamu waltahadiyat al'iilikturuniatu", almajalat almisriat lilqanun alduwaliu, aleadad 70, 2020.
    • da./eabd alrawuwf alqadi: "altaswiat al'iilikturuniat lilmunazaeat fi alqanun alduwlii alkhasa", majalat alhuquq alkuaytiati, aleadad 3, 2019.
    • da./mahmud fuzi: "altijarat al'iiliktiruniat bayn alqanun alduwalii aleami walqanun aldaakhili", almajalat almisriat lilqanun alduwalii, aleadad 72, 2016.

    alqawanin waltashrieat alarabia:

    • alqanun al'urduniy: raqm 85 lisanat 2001 bishan almueamalat al'iilikturuniati.
    • alqanun al'iimarati: raqm 1 lisanat 2006 bishan almueamalat waltijarat al'iilikturuniati.
    • alqanun almisrii : raqm 15 lisanat 2004 bishan tanzim altawqie al'iiliktrunii wa'iinsha' hayyat tanmiat sinaeat tiknulujia almaelumati.

    alitifaqiaat alarabia

    • aliatifaqiat alearabiat limukafahat jarayim tiqniat almaelumati, 2010.
    • atifaqiat alriyad alearabiat liltaeawun alqadayiy, 1983.