حجية الاستصحاب وتطبيقاته على قضايا الأحوال الشخصية المعاصرة / The Authenticity of Istishab (Presumption of Continuity) and Its Applications in Contemporary Personal Status Issues

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر

المستخلص

يهدف هذا البحث إلى إلقاء الضوء على الاستصحاب عند الأصوليين من خلال بيان مفهومه، وأنواعه، وبيان اختلاف الأصوليين في حجيته، ومكانته بين الأدلة الشرعية، وضوابط استخدامه في القضايا المعاصرة، وتطبيقاته المعاصرة على الأحوال الشخصية، ليجمع بين الجانب التأصيلي، والتطبيقي، سعيًا لإبراز مكانة هذا الدليل، وبيان دوره في استنباط الأحكام الشرعية نظرًا إلى إمكانيته من أن يكون دليل شرعي يستند إليه المجتهد في الوقوف أمام القضايا المعاصرة، ولا شك أن هذا الأمر يثري حركة الفقه الإسلامي، ويزيدها نموًا وتجددًا نحو معالجة أوسع لحاجات الناس والمجتمع ووقائعهم، ويسهم في جعل العلماء في سعة من أمرهم؛ لكثرة قواعده، وتعدد أنواعه، وتشعب فروعه، ولعل هذا البحـث يفتح بابًا جديدًا لدراسة الأحوال الشخصية المعاصرة من الناحية الأصولية، ويربط بين الماضي والحاضر.
وقد اتبعت فيه المنهج الاستقرائي التحليلي، وظهر لي من خلال الدراسة والبحث عدة نتائج، من أهمها إجمالاً: اعتبار الأدلة المختلف فيها يدل على سعة علم أصول الفقه وإثرائه الفقه الإسلامي، وأن الاستصحاب من الأدلة التي يستعين بها المجتهد في استنباط الأحكام المستجدة والنوازل المعاصرة، وبيان أهمية الاستصحاب في الكثير من القضايا المعاصرة في العبادات والمعاملات والأحـوال الشـخصية، وغيرها من مجـالات الحياة الأخرى.
 
This research aims to shed light on Istishab (presumption of continuity) as addressed by scholars of Islamic legal theory (Usul al-Fiqh), by clarifying its definition, types, the differing views among scholars regarding its probative value, its status among the sources of Islamic law, the guidelines for its use in contemporary issues, and its modern applications in matters of personal status. The research integrates both theoretical foundations and practical applications, aiming to highlight the significance of this legal principle and demonstrate its role in deducing Islamic rulings. Given its potential to serve as a legitimate source upon which a jurist may rely when addressing modern issues, Istishab undoubtedly enriches Islamic jurisprudence and contributes to its ongoing development in meeting the evolving needs of individuals and society. It also allows scholars broader flexibility due to its wide-ranging principles, diverse types, and extensive branches. This study may open new avenues for addressing contemporary personal status issues from a foundational (Usuli) perspective and for bridging the gap between the past and the present.
The research adopts an inductive-analytical methodology and has led to several findings, the most notable of which include: that the presence of disputed sources of evidence reflects the breadth and richness of Usul al-Fiqh and its positive impact on Islamic jurisprudence; that Istishab is among the sources which jurists use to derive rulings for new and unprecedented cases; and that Istishab holds significant importance in various contemporary issues related to acts of worship, transactions, personal status, and other aspects of life.

الكلمات الرئيسية


  • الإبهاج في شرح المنهاج، لتقي الدين السبكي وولده تاج الدين، دار الكتب العلمية بيروت، سنة 1416هــ/1995م.
  • أثر الأدلة المختلف فيها (مصادر التشريع التبعية) في الفقه الإسلامي، للدكتور مصطفي ديب البغا، دار الإمام البخاري للنشر والتوزيع- دمشق.
  • أثر الأمراض الوراثية على الحياة الزوجية (دراسة فقهية مقارنة)، إعداد منال محمد رمضان هاشم العشي، الجامعـــة الإسلاميـة - غزة، 2008م.
  • الاجتهاد فيما لا نص فيه للدكتور الطيب خضري السيد، مكتبة الحرمين، ط1، سنة 1403هــ/1983م.
  • أحكام الفصول في أحكام الأصول، لأبو الوليد الباجي (ت 474هــ)، تحقيق: عبد المجيد تركي، دار الغرب الإسلامي، ط1، سنة 1407هــ/1986م.
  • الإحكام في أصول الأحكام لابن حزم (ت 456هــ)، تحقيق: الشيخ أحمد محمد شاكر، قدم له: الأستاذ الدكتور إحسان عباس، دار الآفاق الجديدة، بيروت.
  • الإحكام في أصول الأحكام للآمدي (ت 631هــ)، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- لبنان.
  • الأدلة الشرعية دراسة أصولية استقرائية، أ. د. شعبان محمد إسماعيل، دار السلام للطباعة والنشر والتوزيع، طـ 1، سنة 1436هــ/2015م.
  • الأدلة المختلف فيها وأثرها في الفقه الإسلامي للدكتور عبد الحميد أبو المكارم، دار المسلم للنشر والتوزيع، سنة 1983م.
  • إرشاد الفحول إلي تحقيق الحق من علم الأصول للشوكاني اليمني (ت 1250هــ)، تحقيق: الشيخ أحمد عزو عناية، دمشق - كفر بطنا، قدم له: الشيخ خليل الميس، والدكتور ولي الدين صالح فرفور، دار الكتاب العربي، طـ1، سنة 1419هــ/1999م.
  • استصحاب الحال ومدى تأثيره في الفروع الفقهية، د. إبراهيم عطية محمود قنديل كلية الشريعة والقانون بدمنهور.
  • الاستصحاب المقلوب (تحكيم الحال) للدكتور/ أحمدبنعبد الله الضويحي، مجلة العلوم الشرعية والعربية- جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، سنة 2007م.
  • الاستصحاب حجيته وأثره في الأحكام الفقهية، دراسة نظرية تأصيلية تطبيقية- رسالة ماجستير- للباحث/ عوني أحمد محمد المصاروة، 1424هــ/2002م.
  • الاستصحاب وآثاره في الفروع الفقهية، للخضر على إدريس، رسالة ماجستير، سنة 1404هــ/1984م.
  • الاستصحاب وتطبيقاته في القضايا الغذائية المعاصرة، لمصطفىبنشمس الدين، وقفية الأمير غازي للفكر القرآني.
  • الأشباه والنظائر لابن نجيم (ت 970هــ)، وضع حواشيه وخرج أحاديثه: الشيخ زكريا عميرات، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، ط1، سنة 1419هــ/1999م.
  • الأشباه والنظائر لجلال الدين السيوطي (ت 911هــ)، دار الكتب العلمية، ط1، سنة 1411هــ /1990م.
  • أصول السرخسي، لشمس الأئمة السرخسي (ت 483هــ)، دار المعرفة بيروت.
  • أصول الفقه الإسلامي أ. د. محمد مصطفى شلبي، الدار الجامعية للطباعة والنشر -بيروت.
  • أصول الفقه الإسلامي للدكتور بدران أبو العينين، مؤسسة شباب الجامعة للطباعة والنشر والتوزيع.
  • أصول الفقه الإسلامي للدكتور زكي الدين شعبان، دار الكتب العلمية-بيروت، طـ2، سنة 1971م.
  • أصول الفقه للأستاذ الدكتور محمد زكريا البرديسي، دار الثقافة للنشر والتوزيع- القاهرة.
  • أصول الفقه للشيخ محمد أبو زهرة، دار الفكر العربي، سنة 1377هــ/1958م.
  • إعلام الموقعين عن رب العالمين لابن القيم (ت 751هــ)، تحقيق: محمد عبد السلام إبراهيم، دار الكتب العلمية بيروت، طـ1، سنة 1411هــ/1991م.
  • البحر المحيط في أصول الفقه للزركشي (ت 794هــ)، دار الكتبي، طـ1، سنة 1414هــ/1994م.
  • بحوث فقهية معاصرة د. إبراهيم فاضل الدبو، دار عمار، سنة 1995م.
  • بحوث مقارنة في الفقه الإسلامي وأصوله، د. فتحي الدريني، مؤسسة الرسالة، سنة 1429هــ/2008م.
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع للكاساني (ت587هــ)، دار الكتب العلمية، طـ2، سنة 1406هــ/1986م.
  • البرهان في أصول الفقه لإمام الحرمين الجويني (ت 478هــ)، تحقيق: صلاحبنمحمد بن عويضة، دار الكتب العلمية بيروت لبنان، ط1، سنة 1418هــ/1997م.
  • بيان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب، لشمس الدين الأصفهاني (ت 749هــ)، المحقق: محمد مظهر بقا، دار المدني- السعودية، ط1، سنة 1406هــ/1986م.
  • التأصيـــل الفقهــي للأمراض المعاصــرة وأثرها في الفرقة بين الزوجين دراسـة مقارنـة بقانـون الأسرة الجزائري، د/ سميــــــرة عبـــــــــــدو، مجلة الإحياء، المجلد: 2، العدد: 25، سنة 2020م.
  • التحبير شرح التحرير في أصول الفقه، علاء الدين أبو الحسن عليبنسليمان المرداوي (ت 885هــ)، تحقيق: د. عبد الرحمن الجبرين، د. عوض القرني، د. أحمد السراح، مكتبة الرشد - السعودية/الرياض، طـ1، سنة 1421هــ/2000م.
  • تخريج الفروع على الأصول لشهاب الدين الزَّنْجاني (ت 656هــ)، تحقيق: د. محمد أديب صالح، مؤسسة الرسالة بيروت، ط2، سنة 1398هــ.
  • التقرير والتحبير لابن أمير حاج (ت 879هــ)، دار الكتب العلمية، ط2، سنة 1403هــ /1983م.
  • الثلاثونات في القضايا المعاصرة، د. سعد الدين هلالي، مكتبة وهبة- القاهرة، طـ1، 1421هــ/2010م.
  • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، لمحمدبنأحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (ت1230هــ)، دار الفكر.
  • الحاوي الكبير للماوردي (ت450هــ)، تحقيق: الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، ط1، سنة 1419هــ/1999م.
  • درر الحكام في شرح مجلة الأحكام، علي حيدر خواجه أمين أفندي (ت 1353هــ)، تعريب: فهمي الحسيني، دار الجيل، طـ1، سنة 1411هــ/1991م.
  • دليل الاستصحاب وتطبيقاته في النوازل والمستجدات المعاصرة، مؤتمر مجلس الفقه الإسلامي- الدورة السادسة والعشرين، بحث فضيلة الأستاذ الدكتور عبد الرحمن إبراهيم زيد الكيلاني، سنة 1446هــ/2025م.
  • روضة الطالبين وعمدة المفتين للنووي (ت 676هــ)، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي، بيروت، طـ3، سنة، 1412هــ/1991م.
  • روضة الناظر وجنة المناظر لابن قدامة (ت 620هــ)، مؤسسة الريّان للطباعة والنشر والتوزيع، طـ2، سنة 1423هــ/2002م.
  • سبل السلام لمحمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني الصنعاني (ت 1182هــ)، الناشر: دار الحديث.
  • سنن أبي داود (ت 275هــ)، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، المكتبة العصرية، صيدا بيروت.
  • شرح التلويح على التوضيح للتفتازاني (ت 793هــ)، مكتبة صبيح بمصر.
  • شرح الكوكب المنير لابن النجار (ت 972هــ)، تحقيق: محمد الزحيلي- ونزيه حماد، مكتبة العبيكان، ط2، سنة 1418هــ-1997م.
  • شرح النووي على مسلم (ت 676هــ)، دار إحياء التراث العربي بيروت، ط2، سنة 1392هــ.
  • شرح تنقيح الفصول للقرافي (ت 684هــ)، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، شركة الطباعة الفنية المتحدة، طـ1، سنة 1393هــ/1973م.
  • شرح مختصر الروضة، لسليمانبنعبد القوي بن الكريم الطوفي الصرصري، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، مؤسسة الرسالة، ط1، سنة 1407هــ/1987م.
  • صحيح البخاري، تحقيق: محمد زهيربنناصر الناصر، دار طوق النجاة، ط1، سنة 1422هــ.
  • صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي بيروت.
  • العدة في أصول الفقه للقاضي أبو يعلى (ت 458هــ)، تحقيق: د. أحمدبنعلي بن سير المباركي، طـ2، سنة 1410هــ/1990م.
  • فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء، جمع وترتيب: أحمد بن عبد الرزاق الدويش، رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء - الإدارة العامة للطبع الرياض.
  • فقه الأحوال الشخصية للسرطاوي، جامعة القدس المفتوحة، طـ2، سنة 2012م.
  • الفقه الإسلامي وأدلته للزحيلي، دار الفكر - سوريَّة دمشق، طـ4.
  • فقه القضايا الطبية المعاصرة دراسة فقهية طبية مقارنة، أ. د/ علي محيي الدين القرة داغي، أ. د/ علي يوسف المحمدي، دار البشائر الإسلامية، طـ2، سنة 1427هــ/2006م.
  • الفقيه والمتفقه للبغدادي (ت 463هــ)، تحقيق: أبو عبد الرحمن عادلبنيوسف الغرازي، دار ابن الجوزي السعودية، طـ2، سنة 1421هــ.
  • القاموس المحيط لمجد الدين أبو طاهر محمدبنيعقوب الفيروزآبادي (ت 817هــ)، تحقيق: مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة، بإشراف: محمد نعيم العرقسُوسي، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان، طـ8، سنة 1426هــ/2005م.
  • قواطع الأدلة في الأصول للسمعاني (ت 489هــ)، تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل الشافعي، دار الكتب العلمية، بيروت-لبنان، ط1، سنة 1418هــ/1999م.
  • كشف الأسرار شرح أصول البزدوي، الشيخ عبد العزيزبنأحمد بن محمد، علاء الدين البخاري الحنفي (ت 730هــ)، دار الكتاب الإسلامي.
  • لسان العرب لابن منظور (ت 711هــ)، دار صادر بيروت، طـ1، سنة 1414هــ.
  • اللمع في أصول الفقه، لأبي إسحاق الشيرازي (ت 476هــ)، دار الكتب العلمية، طـ، سنة 2003م/1424هــ.
  • مجلة مجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة، تصدر عن منظمة المؤتمر الإسلامي بجدة، وقد صدرت في 13 عدد.
  • المحصول للرازي (ت 606هــ)، تحقيق: د. طه جابر فياض العلواني، مؤسسة الرسالة، ط 3، سنة 1418هــ/1997م.
  • المحلى بالآثار، لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري (ت456هــ)، دار الفكر بيروت.
  • المدخل إلى مذهب الإمام أحمدبنحنبل، لعبد القادر بن أحمد بن مصطفى بن عبد الرحيم بن محمد بدران (ت 1346هــ)، تحقيق: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، مؤسسة الرسالة بيروت، طـ2، سنة 1401هــ.
  • المسائل الفقهية المستجدة في النكاح، د. بدر ناصر مشرع السبيعي، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية- الكويت، طـ1، سنة 1435هــ/2014م.
  • مستجدات طبية في قضايا الزواج والطلاق، د. أسامة عمر سليمان الأشقر، دار النفائس للنشر والتوزيع- الأردن، سنة 1420هــ/2000م.
  • المستدرك على الصحيحين للحاكم النيسابوري، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية بيروت، ط1، سنة 1411هــ/1990م.
  • المستصفى للغزالي (ت 505هــ)، تحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي، دار الكتب العلمية، طـ1، سنة 1413هــ/1993م.
  • المسودة في أصول الفقه، آل تيمية -بدأ بتصنيفها الجدّ: مجد الدين عبد السلامبنتيمية (ت 652هــ)، وأضاف إليها الأب: عبد الحليم بن تيمية (ت 682هــ)، ثم أكملها الابن الحفيد: أحمد بن تيمية (ت 728هــ)، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، دار الكتاب العربي.
  • مصادر التشريع الإسلامي للشيخ عبد الوهاب خلاف، دار القلم للطباعة والنشر والتوزيع، طـ 1، سنة 1954م.
  • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للفيومي (ت 770هــ)، المكتبة العلمية بيروت.
  • معالم أصول الفقه عند أهل السنة والجماعة، لمحمدبنحسين بن حسن الجيزاني، دار ابن الجوزي، طـ5، سنة 1427هــ.
  • المعتمد في أصول الفقه لأبي الحسين البصري (ت 436هــ)، تحقيق: خليل الميس، دار الكتب العلمية بيروت، طـ1، سنة 1403هــ.
  • مقاصد الشريعة وعلاقتها بالأدلة الشرعية، د. محمد سعدبنأحمد اليوبي، دار الهجرة للنشر والتوزيع، طـ1، سنة 1418هــ/1998م.
  • مقاييس اللغة، لأحمدبنفارس بن زكرياء القزويني الرازي (ت 395هــ)، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، دار الفكر، سنة 1399هــ/1979م.
  • منهج استنباط أحكام النوازل الفقهية المعاصرة دراسة تأصيلية تطبيقية، د. مسفربنعلي بن محمد القحطاني، دار الأندلس الخضراء للنشر والتوزيع جدة، طـ1، سنة 1424هــ/2003م.
  • مؤتمر مجمع البحوث الإسلامية، القاهرة، سنة 1384هــ/1965م.
  • الموسوعة الميسرة في فقه القضايا المعاصرة، مركز التميز البحثي، طـ1، سنة 1435هــ.
  • ميزان الأصول في نتائج العقول للسمرقندي (ت ٥٣٩هـ)، مطابع الدوحة الحديثة- قطر، ط1، سنة ١٤٠٤هـ/١٩٨٤م.
  • نهاية السول شرح منهاج الوصول للإسنوي (ت 772هــ)، دار الكتب العلمية -بيروت- لبنان، طـ1، سنة 1420هــ/1999م.
  • الواضح في أصول الفقه لابن عقيل (ت 513هــ)، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت- لبنان، ط1، سنة 1420هــ/1999م.

 

References:

 

  • al'iibhaj fi sharh alminhaji, litaqi aldiyn alsabakiu wawaladuh taj aldiyn, dar alkutub aleilmiat -birut, sanat 1416h/1995m.
  • 'athar al'adilat almukhtalif fiha (masadir altashrie altabaeiati) fi alfiqh al'iislamii, lilduktur mustafay dib albugha, dar al'iimam albukharii lilnashr waltawziei- dimashq.
  • 'athar al'amrad alwirathiat ealaa alhayat alzawjia (dirasat fiqhiat muqaranati), 'iiedad manal muhamad ramadan hashim aleashi, aljamaeit al'iislamit - ghazata, 2008m.
  • alaijtihad fima la nasa fih lilduktur altayib khudray alsayidi, maktabat alharmayni, ta1, sanat 1403h/1983m.
  • 'ahkam alfusul fi 'ahkam al'usuli, li'abu alwalid albaji (t 474hi), tahqiqu: eabd almajid turki, dar algharb al'iislami, ta1, sanat 1407h/1986m.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkam liabn hazm (t 456hi), tahqiqu: alshaykh 'ahmad muhamad shakiri, qadim lahu: al'ustadh alduktur 'iihsan eabaas, dar alafaq aljadidati, bayrut.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkam lilamdi (t 631h), tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, almaktab al'iislamii, bayrut- dimashqa- lubnan.
  • al'adilat alshareiat dirasat 'usuliat astiqrayiyatun, 'a. da. shaeban muhamad 'iismaeil, dar alsalam liltibaeat walnashr waltawzie, ta 1, sanat 1436h/2015m.
  • al'adilat almukhtalif fiha wa'atharuha fi alfiqh al'iislamii lilduktur eabd alhamid 'abu almakarmi, dar almuslim lilnashr waltawziei, sanat 1983m.
  • 'iirshad alfuhul 'iilaya tahqiq alhaqi min eilm al'usul lilshuwkanii alyamanii (t 1250h), tahqiqu: alshaykh 'ahmad eazw einayat, dimashq - kafar bitana, qadim lah: alshaykh khalil almis, walduktur wali aldiyn salih farfur, dar alkutaab alearabii, ta1, sanat 1419h/1999m.
  • astishab alhal wamadaa tathirih fi alfurue alfiqhiati, du. 'iibrahim eatiat mahmud qandil kuliyat alsharieat walqanun bidiminhuri.
  • alaistishab almaqlub (tahkim alhali) lildukturu/ 'ahmad bin eabd allah alduwihi, majalat aleulum alshareiat walearabiati- jamieat al'iimam muhamad bn sueud al'iislamiatu, sanat 2007ma.
  • aliastishab hajiatuh wa'atharuh fi al'ahkam alfiqhiati, dirasat nazariat tasiliat tatbiqiatun- risalat majistir- lilbahithi/ euni 'ahmad muhamad almusaruati, 1424h/2002m.
  • aliastishab watharuh fi alfurue alfiqhiati, lilkhudir ealaa 'iidris, risalat majistir, sanat 1404h/1984m.
  • aliastishab watatbiqatuh fi alqadaya alghidhayiyat almueasirati, limustafaa bin shams aldiyn, waqafiat al'amir ghazi lilfikr alqurani.
  • al'ashbah walnazayir liabn najim (t 970ha), wade hawashih wakharaj 'ahadithahu: alshaykh zakariaa eumayrat, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, sanat 1419h/1999m.
  • al'ashbah walnazayir lijalal aldiyn alsuyutii (t 911h), dar alkutub aleilmiati, ta1, sanat 1411hi /1990m.
  • 'usul alsarkhisi, lishams al'ayimat alsarukhsii (t 483h), dar almaerifat - bayrut.
  • 'usul alfiqh al'iislamii 'a. du. muhamad mustafaa shalbi, aldaar aljamieiat liltibaeat walnashr -birut.
  • 'usul alfiqh al'iislamii lilduktur badran 'abu aleaynayni, muasasat shabab aljamieat liltibaeat walnashr waltawziei.
  • 'usul alfiqh al'iislamii lilduktur zaki aldiyn shaeban, dar alkutub aleilmiati-birut, ta2, sanat 1971m.
  • 'usul alfiqh lil'ustadh alduktur muhamad zakariaa albardisi, dar althaqafat lilnashr waltawzie- alqahirati.
  • 'usul alfiqh lilshaykh muhamad 'abu zahrata, dar alfikr alearabii, sanat 1377h/1958m.
  • 'iielam almuqiein ean rabi alealamin liabn alqiam (t 751hi), tahqiqu: muhamad eabd alsalam 'iibrahim, dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, sanat 1411h/1991m.
  • albahr almuhit fi 'usul alfiqh lilzarkashii (t 794h), dar alkatbi, ta1, sanat 1414h/1994m.
  • buhuth fiqhiat mueasirat du. 'iibrahim fadil aldabuw, dar eamar, sanat 1995m.
  • buhuth muqaranatan fi alfiqh al'iislamii wa'usulihi, du. fathi aldirini, muasasat alrisalati, sanatan 1429h/2008m.
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayie lilkasanii (t587h), dar alkutub aleilmiati, ta2, sanat 1406h/1986m.
  • alburhan fi 'usul alfiqh li'iimam alharamayn aljuaynii (t 478h), tahqiqu: salah bin muhamad bin euaydita, dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, ta1, sanat 1418h/1997m.
  • byan almukhtasar sharh mukhtasar abn alhajibi, lishams aldiyn al'asfahanii (t 749h), almuhaqaqi: muhamad mazhar baqa, dar almadani- alsueudiati, ta1, sanat 1406h/1986m.
  • altaasil alfiqahuyu lil'amrad almueasirat wa'atharuha fi alfirqat bayn alzawjayn dirasit muqaranitan biqaniwn al'usrat aljazayirii, du/ simirat eabudu, majalat al'iihya'i, almujaladi: 2, aleadad: 25, sanat 2020m.
  • altahbir sharh altahrir fi 'usul alfiqah, eala' aldiyn 'abu alhasan ealii bin sulayman almardawii (t 885hi), tahqiqu: da. eabd alrahman aljabrin, du. eawad alqarani, du. 'ahmad alsaraha, maktabat alrushd - alsaeudiatu/alriyad, ta1, sanat 1421h/2000m.
  • takhrij alfurue ealaa al'usul lishihab aldiyn alzzanjany (t 656h), tahqiqu: du. muhamad 'adib salih, muasasat alrisalat - bayrut, ta2, sanat 1398h.
  • altaqrir waltahbir liabn 'amir hajin (t 879ha), dar alkutub aleilmiati, ta2, sanat 1403hi /1983m.
  • althalathwnat fi alqadaya almueasirati, du. saed aldiyn halali, maktabat wahbata- alqahirati, ta1, 1421h/2010m.
  • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalikii (t1230h), dar alfikri.
  • alhawy alkabir lilmawardii (t450h), tahqiqu: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, sanat 1419h/1999m.
  • darar alhukaam fi sharh majalat al'ahkami, eali haydar khawajih 'amin 'afindi (t 1353h), taeribi: fahmi alhusayni, dar aljili, ta1, sanat 1411h/1991m.
  • dalil alaistishab watatbiqatih fi alnawazil walmustajadaat almueasirati, mutamar majlis alfiqh al'iislamiu- aldawrat alsaadisat waleishrina, bahath fadilat al'ustadh alduktur eabd alrahman 'iibrahim zayd alkilani, sanat 1446h/2025m.
  • rudat altaalibin waeumdat almufatin lilnawawii (t 676hi), tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia, bayrut, ta3, sanata, 1412h/1991m.
  • rudat alnaazir wajnat almanazir liabn qudama (t 620hi), muasasat alryan liltibaeat walnashr waltawziei, ta2, sanat 1423h/2002m.
  • subul alsalam limuhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasnii alsaneanii (t 1182ha), alnaashir: dar alhadithi.
  • sunan 'abi dawud (t 275h), tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhumidi, almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
  • sharh altalwih ealaa altawdih liltiftazani (t 793hi), maktabat sabih bimasr.
  • sharah alkawkab almunir liabn alnajaar (t 972hi), tahqiqu: muhamad alzuhayli- wanazih hamadi, maktabat aleabikan, ta2, sanatan 1418h-1997m.
  • sharh alnawawiu ealaa muslim (t 676h), dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, ta2, sanatan 1392h.
  • sharh tanqih alfusul lilqurafi (t 684hi), tahqiqa: tah eabd alrawuwf saeda, sharikat altibaeat alfaniyat almutahidati, ta1, sanat 1393h/1973m.
  • sharh mukhtasar alrawdata, lisulayman bin eabd alqawii bin alkarim altuwfiu alsarsirii, tahqiqu: eabd allh bin eabd almuhsin alturki, muasasat alrisalati, ta1, sanat 1407h/1987m.
  • shih albukhari, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajati, ta1, sanat 1422h.
  • shih muslma, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
  • aleidat fi 'usul alfiqh lilqadi 'abu yaelaa (t 458h), tahqiqu: du. 'ahmad bin ealiin bin sayr almubarki, ta2, sanat 1410h/1990m.
  • fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta', jame watartiba: 'ahmad bin eabd alrazaaq alduwysh, riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' - al'iidarat aleamat liltabe - alriyad.
  • faqah al'ahwal alshakhsiat lilsaratawi, jamieat alquds almaftuhati, ta2, sanat 2012m.
  • alfiqh al'iislamii wa'adlath lilzuhayli, dar alfikr - swryat - dimashqa, ta4.
  • faqah alqadaya altibiyat almueasirat dirasatan fiqhiatan tibiyat muqaranati, 'a. di/ eali muhyi aldiyn alqurat daghi, 'a. di/ eali yusif almuhamadi, dar albashayir al'iislamiati, ta2, sanat 1427h/2006m.
  • alfaqih walmutafaqih lilbaghdadii (t 463h), tahqiqu: 'abu eabd alrahman eadil bin yusuf algharazi, dar abn aljawzii - alsueudiati, ta2, sanat 1421h.
  • alqamus almuhit limajd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfiruzabadii (t 817hi), tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalati, bi'iishrafi: muhamad naeim alerqsusy, muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawziei, bayrut- lubnan, ta8, sanat 1426h/2005m.
  • qawatie al'adilat fi al'usul lilsameanii (t 489hi), tahqiqu: muhamad hasan muhamad hasan 'iismaeil alshaafieii, dar alkutub aleilmiati, bayruti-lubnan, ta1, sanat 1418h/1999m.
  • kashaf al'asrar sharh 'usul albizdiwi, alshaykh eabd aleaziz bin 'ahmad bin muhamadi, eala' aldiyn albukharii alhanafii (t 730ha), dar alkitaab al'iislamii.
  • lisan alearab liabn manzur (t 711hi), dar sadir - bayrut, ta1, sanat 1414h.
  • allamae fi 'usul alfiqah, li'abi 'iishaq alshiyrazii (t 476ha), dar alkutub aleilmiati, ta, sanat 2003m/1424h.
  • majalat majmae alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin, tasdur ean munazamat almutamar al'iislamii bijidatin, waqad sadarat fi 13 eadadu.
  • almahsul lilraazi (t 606h), tahqiqu: da. tah jabir fayaad aleilwani, muasasat alrisalati, t 3, sanat 1418h/1997m.
  • almuhalaa bialathar, li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalsii alqurtubii alzaahirii (t456h), dar alfikr - bayrut.
  • almadkhal 'iilaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, lieabd alqadir bin 'ahmad bin mustafaa bin eabd alrahim bin muhamad badran (t 1346h), tahqiqu: da. eabd allah bin eabd almuhsin alturki, muasasat alrisalat - bayrut, ta2, sanat 1401h.
  • almasayil alfiqhiat almustajidat fi alnikahi, du. badr nasir musharae alsubayei, wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati- alkuaytu, ta1, sanat 1435h/2014m.
  • mustajidaat tibiyat fi qadaya alzawaj waltalaqi, du. 'usamat eumar sulayman al'ashqaru, dar alnafayis lilnashr waltawziei- al'urduni, sanat 1420h/2000m.
  • alimustadrak ealaa alsahihayn lilhakim alnaysaburi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eataa, dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, sanat 1411h/1990m.
  • almustasfaa lilghazalii (t 505hi), tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi, dar alkutub aleilmiati, ta1, sanat 1413h/1993m.
  • almuswadat fi 'usul alfiqah, al taymiat -bda bitasnifiha aljdd: majd aldiyn eabd alsalam bin taymia (t 652hi), wa'adaf 'iilayha al'ab: eabd alhalim bin taymia (t 682h), thuma 'akmalaha aliabn alhafidi: 'ahmad bin taymia (t 728h), tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamidi, dar alkitaab alearabii.
  • masadir altashrie al'iislamii lilshaykh eabd alwahaab khilafi, dar alqalam liltibaeat walnashr waltawzie, ta 1, sanat 1954m.
  • almisbah almunir fi gharib alsharh alkabir lilfayumi (t 770h), almaktabat aleilmiat - bayrut.
  • maealim 'usul alfiqh eind 'ahl alsunat waljamaeati, limuhamad bin husayn bin hasan aljizani, dar aibn aljuzi, ta5, sanat 1427h.
  • almuetamad fi 'usul alfiqh li'abi alhusayn albasarii (t 436hi), tahqiqu: khalil almis, dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, sanat 1403h.
  • maqasid alsharieat waealaqatuha bial'adilat alshareiati, du. muhamad saed bin 'ahmad alyubi, dar alhijrat lilnashr waltawziei, ta1, sanat 1418h/1998m.
  • maqayis allughati, li'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazii (t 395hi), tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, dar alfikri, sanat 1399h/1979m.
  • manhaj astinbat 'ahkam alnawazil alfiqhiat almueasirat dirasat tasiliat tatbiqiatan, da. misfar bin ealiin bin muhamad alqahtanii, dar al'andalus alkhadra' lilnashr waltawzie -jdatu, ta1, sanat 1424h/2003m.
  • muwtamar majmae albuhuth al'iislamiati, alqahirati, sanat 1384h/1965m.
  • almusueat almuyasarat fi fiqh alqadaya almueasirati, markaz altamayuz albahthi, ta1, sanat 1435h.
  • mizan al'usul fi natayij aleuqul lilsamirqandi (t 539hi), matabie aldawhat alhadithati- qatru, ta1, sanat 1404h/1984m.
  • nihayat alsuwl sharh minhaj alwusul lil'iisnawii (t 772h), dar alkutub aleilmiat -birut- lubnan, ta1, sanat 1420h/1999m.
  • alwadih fi 'usul alfiqh liabn eaqil (t 513hi), muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawziei, bayrut- lubnan, ta1, sanat 1420h/1999m.