أثر التحول الرقمي على حقوق المواطنين في مواجهة الإدارة العامة / The Impact of Digital Transformation on Citizen’s Rights in the Face of Public Administration

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

لا

المستخلص

يُسلّط هذا البحث الضوء على الأثر العميق الذي يُحدثه التحول الرقمي في مجال الإدارة العامة، وتأثيره المباشر على حقوق المواطنين في بيئة تتجه بسرعة نحو الرقمنة الشاملة، فمع تنامي الاعتماد على الأدوات الرقمية في تقديم الخدمات الحكومية، تظهر تحديات جديدة تتعلق بكيفية الحفاظ على الحقوق الأساسية للأفراد، خصوصًا فيما يتعلق بالخصوصية، وحماية البيانات الشخصية، والحق في النفاذ العادل إلى الخدمات، وحق التظلم من القرارات الإدارية الرقمية، يهدف البحث إلى استكشاف العلاقة بين التحول الرقمي والإدارة العامة، وتحليل التأثيرات القانونية المترتبة على هذا التحول، مع تسليط الضوء على أوجه القصور التشريعي والقضائي، مثل غياب إطار قانوني متخصص، وظهور مظاهر للتمييز الرقمي، كما يسعى البحث إلى تقديم مقترحات عملية تسهم في إرساء قواعد حماية فعالة للحقوق الرقمية في ظل هذا التحول المتسارع، وخاصة في السياق المصري الذي يشهد توسعًا ملحوظًا في استخدام التقنيات الرقمية الحكومية.
اعتمد البحث على المنهج الوصفي التحليلي، وتوزعت محاوره على ثلاثة مباحث رئيسة تناولت المفاهيم الأساسية، الأسس القانونية والتحديات، وأثر التحول الرقمي على الحقوق الفردية، واختُتم البحث بتوصيات تُعزّز من كفاءة الإطار القانوني والمؤسسي لحماية حقوق المواطنين في البيئة الرقمية.
 
This research highlights the profound impact of digital transformation on public administration and its direct effect on citizens' rights in an environment rapidly advancing toward comprehensive digitization. As reliance on digital tools for delivering government services increases, new challenges emerge regarding the protection of fundamental individual rights—particularly in relation to privacy, personal data protection, equitable access to services, and the right to appeal digital administrative decisions.
The study aims to explore the relationship between digital transformation and public administration, and to analyze the legal implications of this shift, with a focus on legislative and judicial shortcomings, such as the absence of a specialized legal framework and the emergence of digital discrimination. It also seeks to provide practical recommendations that support the establishment of effective protections for digital rights amid this accelerating transformation- especially within the Egyptian context, where the use of digital government technologies is expanding significantly.
The research adopts a descriptive-analytical approach and is structured around three main sections addressing key concepts, legal foundations and challenges, and the impact of digital transformation on individual rights. The study concludes with recommendations aimed at enhancing the effectiveness of the legal and institutional framework for safeguarding citizens’ rights in the digital environment.

الكلمات الرئيسية


  • أولًا: المراجع العامة والخاصة

    • أحمد محمد غنيم، الإدارة الإلكترونية أفاق الحاضر وتطلعات المستقبل، المكتبة العصرية، المنصورة، 2004م.
    • بلال محمود الوادي، محمود حسين، المعرفة الإدارة الإلكترونية وتطبيقاتها المعاصرة، دار الصفاء للنشر، عمان، 2006م.
    • د. أحمد أبو طالب، التحول الرقمي وأثره على الحوكمة في المؤسسات الحكومية: دار الفكر القانوني القاهر، 2021.
    • د. أحمد كامل سلامة، الحماية الجنائية لأسرار المهنة، دار النهضة العربية، 1988.
    • د. أسامة عبد الله قايد، الحماية الجنائية للحياة الخاصة، دار النهضة العربية، 1989.
    • د. خالد عوض، القانون والاقتصاد الرقمي: دراسة في التشريعات العربية والدولية .دبي: مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية، 2019.
    • د. طارق أحمد فتحي سرور، الحماية الجنائية لأسرار الأفراد في مواجهة النشر، دار النهضة العربية.
    • د. علاء عبد الرزاق محمد الساملي، خالد إبراهيم السليطي، الإدارة الإلكترونية، منشورات دار وائل للنشر، عمّان الأردن، سنة 2008م.
    • د. فاروق عبد البر، دور المحكمة الدستورية العليا في حماية الحقوق والحريات، 2004.
    • د. فاروق عبد البر، دور مجلس الدولة في حماية الحقوق والحريات العامة، الجزء الأول.
    • د. محمـد أحمـد عبـد الله، الحمـاية القـانونيـة لحقوق الإنسان في ضوء أحكام القانون الدولي والشــريعة الإسلامية ، المكتب الجامعي الحديث، الإسكندرية، 2007،
    • د. محمد سامي الشوا، ثورة المعلومات وانعكاساتها على قانون العقوبات، دار النهضة العربية، القاهرة،١٩٩٤م.
    • د. مصطفى أبو زيد فهمي، النظام الدستوري المصري ورقابة دستورية القوانين، 1994م.
    • د. منصوري الزين، سفيان نقماري، الإطار النظري للحكومة الإلكترونية: بين المتطلبات ومبررات التحوُّل، منشورات دار الشرق للنشر والتوزيع، 2013م.
    • د. هالة أحمد الحسيني د. دعاء هشام جمعه، الذكاء الاصطناعي وتوظيفه في المؤسسات الإعلامية، العربي للنشر والتوزيع، القاهرة، ٢٠٢٤م.
    • عبد الحميد المغربي، متطلبات تطبيق الإدارة الإلكترونية لتقديم الخدمة واتجاهات العاملين نحوها ، دراسة تطبيقية على ميناء دمياط ، المؤتمر العلمي السنوي العشرون ، صناعة الخدمات في الوطن العربي، القاهرة، مطبعة جامعة دمياط، ٢٠٠٤م.
    • عبد الرحمن توفيق، الإدارة الإلكترونية، مركز الخبرات المهنية، القاهرة ، ۲۰۰۳م ص ۱۱
    • عبد الرؤف عامر ، الإدارة الإلكترونية ، نماذج معاصرة، دار السحاب، القاهرة ، ٢٠٠٧م.
    • نجم عبود نجم، الإدارة الإلكترونية الاستراتيجيات والوظائف والمشكلات، دار الشروق، الرياض ، ٢٠٠٤م.

    ثانيًا: الرسائل العلمية:

    • أميرة خبابة، ضمانات حقوق الإنسان: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، دار الفكر والقانون، 2010م.
    • شائع بن سعد القحطاني، مجالات وتطبيقات ومعوقات الإدارة الإلكترونية في السجون ، رسال ماجستير، جامعة نايف للعلوم الأمنية ، ٢٠٠٦م.
    • عبدالرحمن محمد راجح، أثر الإدارة الإلكترونية في تطوير أداء المنظمات، بالتطبيق علي منظمة الكريمي للخدمات المصرفية في اليمن، رسالة ماجستير، جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية، كلية الدراسات العليا، السودان، 2018م.
    • عمر محمد أبو بكر يونس، الجرائم الناشئة عن استخدام الانترنت، الأحكام الموضوعية والجوانب الإجرائية، رسالة دكتوراه، جامعة عين شمس، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠٠٤م.
    • فهد السالمي، دور الثقافة التنظيمية في تفعيل تطبيقات الإدارة الإلكترونية في أمارة بالرياض، رسالة ماجستير، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية قسم العلوم الإدارية، الرياض. ۲۰۰۹م.
    • لمياء فراز، الحكومة الإلكترونية، أطروحة دكتوراه، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة باتنة 01 الحاج لخضر، السنة الجامعية 2017/2018م
    • محمد الضافي، مدى تطبيق الإدارة الإلكترونية في المديرية العامة للجوازات بمدنية الرياض، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، الرياض: ٢٠٠٦م.
    • راما حسين إسحاق، التحول الرقمي وأثره على تحسين رضا المواطن عن جودة الخدمات الحكومية دراسة ميدانية مركز خدمة المواطن الإلكتروني، رسالة ماجستير، الجامعة الافتراضية السورية الجمهورية العربية السورية،2021.

    ثالثًا: الأبحاث والمقالات

    • أحمد حمدي النحاس، إدارة مخاطر التحول الرقمي، المجلة العلمية للدراسات والبحوث المالية والإدارية المجلد الثالث عشر العدد الثالث مارس 2022.
    • حسنية صيفي، الإدارة الإلكترونية للخدمات الصحية وتحديات التحول الرقمي في الدول العربية: دراسة حالة مملكة البحرين، مجلة كلية الاقتصاد للبحوث العلمية، المجلد الأول، العدد السادس، 2020.
    • رمضان عبد الرحمن؛ الفرحاتي، محمد عطية، كميل إدوارد، معوقات التحول الرقمي واستخدام الإدارة الالكترونية ونظم المعلومات الإدارية في رفع كفاءة في المؤسسات الصحفية العامة، مجلة العمارة والفنون والعلوم الإنسانية - المجلد 6، العدد 28، 2021
    • أحمد سعد محمد حسان، حسام الدين إسماعيل، أثر تطبيق الحكومة الإلكترونية E-Government على النظام المحاسبي الحكومي بالوحدات الحكومية، المجلة العلمية للدراسات التجارية والبيئية، جامعة السويس، المجلد 15، العدد 4، أكتوبر 2024
    • أحمد عدنان عزيز سقاط، التحول الرقمي في المؤسسات الحكومية وفق رؤية 2030 ، جامعة أم القري ،المملكة العربية السعودية، المجلة العربية للعلوم ونشر الأبحاث ،مجلة العلوم الاقتصادية والإدارية والقانونية، المجلد 6، العدد 25، 2022م.
    • إسلام جمال صابر إبراهيم، التحول الرقمي بجمهورية مصر العربية : دراسة تحليلية لمنصة مصر الرقمية، المجلة العلمية للمكتبات والوثائق والمعلومات، المجلد 5، للعدد 13، يناير 2023.
    • إيمان عبد العظيم مصطفي، "المنصات التعليمية مدخل لتحقيق التنمية المهنية المستدامة للمعلم دراسة ميدانية"، المجلة التربوية لتعليم الكبار، كلية تربية، جامعة أسيوط، مج4، ع1، 2022.
    • بكار فتحي، الحوكمة الرقمية كمسار جديد للحكومة الذكية، مجلة القانون الدستوري والمؤسسات السياسية، جامعة غليزان، الجزائر، المجلد 7، العدد2، 2024م.
    • تغريد محمد عاطف، التحول الرقمي ودوره في دعم النمو الاقتصادي في مصر: دراسة قياسية، المجلة العلمية للاقتصاد والتجارة، جامعة عين شمس - كلية التجارة، العدد 1، 2023 .
    • جميلة ساليمي، يوسف بوشي، "التحول الرقمي بين الضرورة والمخاطر"، مجلة العلوم القانونية والسياسية، المجلد العاشر، العدد الثاني، سبتمبر 2019م.
    • حاتم أحمد محمد بطيخ، تطور السياسة التشريعية في مجال مكافحة جرائم تقنية المعلومات ( دراسة تحلیلیة مقارنة ) مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، جامعة مدينة السادات، كلية الحقوق، المجلد 7، 2021م.
    • حسن حامد، "ما التحول الرقمي؟ اكتشاف الحقيقة وراء هذه الكلمة الطنانة"، عالم التكنولوجيا، نشرة شهرية تصدر عن مركز المعلومات ودعم اتخاذ القرار بمجلس الوزراء المصري، السنة الأولى، العدد الأول، مارس 2020م.
    • د. أحمد محمد السبكي - د. أحمد محمود درويش، التحول الرقمي: الفرص والتحديات، ورقة استكشافية د أس 2024/3/19 النسخة 7،Error! Hyperlink reference not valid. ، تاريخ الزيارة 13/6/2025
    • دارين عبد الله أبو سالم، أبعاد التحول الرقمي وأثره على التطوير الوظيفي: تقييم الدور الوسيط للبنية التحتية التكنولوجية في الإدارة العامة للتعليم بمدينة تبوك، مجلة البحوث المالية والتجارية، جامعة بورسعيد - كلية التجارة، العدد4، 2024.
    • زينب السيد المناخلي، أثر التحوُّل الرقمي وأثره في تحسين الأداء الوظيفي: دراسة ميدانية على العاملين بالمراكز التكنولوجية في محافظة القاهرة، المجلة العلمية للدراسات التجارية والبيئية، جامعة السويس، المجلد15، العدد 4، 2024.
    • سميحة فوزي، تقييم مبادئ حوكمة الشركات في جمهورية مصر العربية، المركز المصري للدراسات الاقتصادية، ورقة عمل رقم 82، المركز المصري للدراسات الاقتصادية، القاهر، إبريل، 2003م.
    • سي جيلالي هاشمي، رنيم زياد أحمد جوابرة، دور التحول الرقمي في مكافحة ظاهرة الفساد المالي والإداري، المجلة الجزائرية للمالية العامة، المجلد15، العدد10، 2025.
    • شريف يوسف خاطر، حماية الحق في خصوصية المعلوماتية، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، العدد57، 2015.
    • عبدالرازق رجب سليمان، الحوكمة الإلكترونية بالمنظمات غير الحكومية في إطار طريقة تنظيم المجتمع، المجلة العلمية للخدمة الاجتماعية - كلية الخدمة الاجتماعية جامعة أسوان - المجلد 5، العدد3 يوليو 2024.
    • علي أحمد جاد، معوقات التحول الرقمي وتأثراتها على التنمية المستدامة في الوطن العربي، المجلة الدولية لبحوث ودراسات العلوم الإنسانية والاجتماعية، المجلد 7، العدد 14، 2024م.
    • علي لطفي محمود، الحكومة الإلكترونية بين النظرية والتطبيق العملي، مؤتمر الحكومة الإلكترونية السادس: الإدارة العامة الجديدة والحكومة الإلكترونية، المنظمة العربية للتنمية الإدارية، الإمارات، 2007.
    • علي محمد الخوري، الحكومة الرقمية دائرة الاهتمام، المنظمة العربية للتنمية الإدارية، جامعة الدول العربية، الطبعة الثانية، مايو 2020
    • فادي شوشان، والتحول الرقمي وأثرة في تعزيز الكفاءة والشفافية في إدارة المالية العامة، المجلة الجزائرية للمالية العامة، المجلد 15، العدد10، 2025.
    • فاطمة الزهراء علي عبد العظيم، التحديات القانونية للحوكمة الرقمية في المؤسسات العامة دراسة تحليلية في ضوء التشريعات الوطنية والدولية

    https://journals.ekb.eg/article_415160_bb88dc52a898972e39ec3786fd1ddea4.pdf

    • مبروكة كريم محمد، الإطار المفاهيمي لمصطلح "التحوُّل الرقمي"، مجلة البحث في العلوم الإنسانية والمعرفية، المجلد 1، العدد 7، أكتوبر، 2024م.
    • محمد إبراهيم أبو الهيجاء، عقود التجارة الإلكترونية، منشورات دار الثقافة للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 2015م، ص 15.
    • محمد أحمد عبد الغني، تحليل أثر التحول الرقمي على فاعلية الأداء التنظيمي، دراسة ميدانية، مجلة البحوث الإدارية والمالية والكمية، كلية التجارة جامعة السويس، المجلد 3، العدد 4، 2023م.
    • محمد حسين هاشم، التحول الرقمي وأثره على أداء المؤسسات الخدمية الحكومية، مجلة كلية الشريعة والقانون بتفهنا الأشراف، العدد29، الجزء 4، 2024م.
    • محمود محمد محمد محمود بحيرى، تقييم الجهود المبذولة في مصر لتحقيق أهداف استراتيجية مصر الرقمية، المجلة العلمية للاقتصاد والتجارة، 18/3/2025 ، تاريخ الزيارة 24/7/2025

    https://jsec.journals.ekb.eg/article_421214_bcaf36ce8e12f35e25243f25430e10af.pdf

    • منال السيد، آليات تطبيق الحوكمة الرقمية في القطاع الحكومي، دروس مستفادة من الخبرة الدولية، مجلة كلية الاقتصاد والعلوم السياسية، المجلد 25، العدد3، 2024م.
    • نائل عبد الحافظ العواملة، "الحكومة الإلكترونية ومستقبل الإدارة العامة"، مجلة دراسات: العلوم الإدارية الجامعة الأردنية، المجلد 29، العدد الأول، سنة 2002م.
    • نبيلة عبد الفتاح قشطي، حوكمة التحول الرقمي، مجلة الشرق الأوسط للعلوم الإنسانية والثقافية، المجلد 1، العدد 5، 2021م.
    • نزيه محمد على، دور التشريعات والقوانين الوطنية والدولية الحاكمة لحماية أمن المعلومات، المجلة المصرية لبحوث الإعلام، الجزء الثاني، المجلد الثالث، العدد 80، يوليو 2022م.
    • هالة مصطفى محمد على، التحول الرقمي وأثره على البحث العلمي بالجامعات المصرية في ضوء تطبيقات الذكاء الاصطناعي، مجلة كلية الخدمة الاجتماعية للدراسات والبحوث الاجتماعية جامعة الفيوم، المجلد 37، العدد1، 2024م.
    • وليد كامل محمدين، التحول الرقمي وتأثيره علي تعزيز الميزة التنافسية للخدمات المصرفية من وجهة نظر مسئولي خدمة العملاء : دراسة ميدانية بالتطبيق علي قطاع البنوك بجنوب الصعيد، المجلة العلمية للاقتصاد والتجارة، كلية التجارة ، جامعة أسوان، المجلد 52، العدد1 ،2021 م.

    رابعًا: المراجع الأجنبية

    • Abugabel, A. The Impact of Digital Transformation on Sustainable Development: The Mediating Role of Development of Human Resources Management Practices ―An Empirical Study on Private Hospitals. Alexandria University Journal of Administrative Sciences, 60(2), (2023).
    • Al-Jubori, I. A. M. (2021). The impact of digital transformation on the investment climate and assessment of preference and risk factors (descriptive-analytical study) by applying to Egypt as a model. World Bulletin of Social Sciences, 5.
    • Al-Mutref, A. (2020). The Digital Transformation of University Education in the Crisis Between Public Universities and Private Universities. Scientific Journal of the Faculty of Education, University of Asyut, 36(7).
    • Christensen, E. & Petersen, K. (2018). "The Budapest Convention and Its Impact on National Cybersecurity Strategies". International Journal of Cybersecurity Law and Policy, 4(1).
    • Dirlik, E. (2020). Digital Business and Entrepreneurship-Digital Transformation in The Tourism Sector. University of Salford, 33.
    • Fang, Z.E-Government in Digital Era: Concept, Practice, and Development. International Journal of The Computer, The Internet and Management, (2002).
    • Hassan, W. W., Mahmoud, A., & Hussien, H. M. (2022). The impact of smart services on the efficiency and effectiveness of employee’s performance in hotels. Minia Journal of Tourism and Hospitality Research MJTHR, 14(1).
    • He, Z., Huang, H., Choi, H., & Bilgihan, A. (2023). Building organizational resilience with digital transformation. Journal of Service Management, 34(1).
    • Kagermann, H. (2015). Change through digitization—Value creation in the age of Industry 4.0. In Management of permanent change (pp. 23-45). Springer Gabler, Wiesbaden.
    • Kuner, C. European Data Protection Law: General Data Protection Regulation (GDPR). Oxford University Press, 2020.
    • Muhammad, E. & Abdel Razek, Z. (2019): Manifestations of digital transformation and its role in activating domestic tourism. Al-Ijtihad Journal for Legal and Economic Studies, 80 )80(, Algeria.
    • Putri, Rihhadatul, Aisy. E-governance: Moving towards digital governance. Towards Excellence, (2023)
    • Seehusen, D., Rogers, T., Al Achkar, M., & Chang, T. (2021). Coaching, mentoring, and sponsoring as career development tools. Family medicine, 53(3).
    • Smith, J. (2018) "The Role of International Organizations in Digital Governance". Journal of International Law and Technology, 12(3).
    • Malik, G., Tayal, D., & Vij, S. An analysis of the role of artificial intelligence in education and teaching. In Recent Findings in Intelligent Computing Techniques, (2019) 407-417. Springer.
    • Fischer, Caroline, Heuberger, Moritz & Heine, Moreen (2021). Impact of Digitalization in Public Administration. Dataset and Code. Available at: https://osf.io/kpz78/
    • Gabryelczyk, R. Has COVID-19 Accelerated Digital Transformation? Initial Lessons Learned for Public Administrations. Information Systems Management, (2020) 37: 303-309.
    • Mergel, Ines., Edelmann, Noella., Haug, Nathalie. " Defining digital transformation: Results from expert interviews". Government Information Quarterly, (2019) Vol.36, No.4, pp. 1-12.

     

     

     

    References:

     

    1: almarajie alama walkhasa

    • 'ahmad muhamad ghunimi, al'iidarat al'iiliktiruniat 'afaq alhadir watatalueat almustaqbili, almaktabat aleasriati, almansurati, 2004m.
    • bilal mahmud alwadi, mahmud husayn, almaerifat al'iidarat al'iiliktiruniat watatbiqatuha almueasirati, dar alsafa' lilnashri, eaman, 2006m.
    • d. 'ahmad 'abu talb, altahawul alraqamiu wa'atharuh ealaa alhawkamat fi almuasasat alhukumiati: dar alfikr alqanunii alqahir, 2021.
    • da. 'ahmad kamil salamat, alhimayat aljinayiyat li'asrar almahnati, dar alnahdat alearabiati, 1988.
    • du. 'usamat eabd allh qayid, alhimayat aljinayiyat lilhayat alkhasati, dar alnahdat alearabiati, 1989.
    • d. khalid eawad, alqanun walaiqtisad alraqmii: dirasat fi altashrieat alearabiat walduwalia .dbi: markaz al'iimarat lildirasat walbuhuth alastiratijiati, 2019.
    • da. tariq 'ahmad fathi srur, alhimayat aljinayiyat li'asrar al'afrad fi muajahat alnashri, dar alnahdat alearabiati.
    • da. eala' eabd alrazaaq muhamad alsaamili, khalid 'iibrahim alsuliti, al'iidarat al'iiliktruniati, manshurat dar wayil lilnashri, emman - al'urduni, sanat 2008m.
    • du. faruq eabd albur, dawr almahkamat aldusturiat aleulya fi himayat alhuquq walhuriaati, 2004.
    • du. faruq eabd albur, dawr majlis aldawlat fi himayat alhuquq walhuriyaat aleamati, aljuz' al'uwwla.
    • da. mahmad 'ahmad eabd allah, alhamayat alqaanunit lihuquq al'iinsan fi daw' 'ahkam alqanun aldawlii walsharieat al'iislamiat , almaktab aljamieii alhadithi, al'iiskandariata, 2007,
    • d. muhamad sami alshawaa, thawrat almaelumat waneikasatiha ealaa qanun aleuqubati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati,1994m.
    • d. mustafaa 'abu zayd fahmi, alnizam aldisturiu almisriu waraqabat dusturiat alqawanini, 1994m.
    • d. mansuri alzayn, sifyan naqmari, al'iitar alnazariu lilhukumat al'iiliktruniati: bayn almutatalabat wamubarirat althwwul, manshurat dar alsharq lilnashr waltawzie, 2013m.
    • d. halat 'ahmad alhusayni du. duea' hisham jameahu, aldhaka' alaistinaeia watawzifuh fi almuasasat al'iielamiati, alearabii lilnashr waltawzie, alqahirat, 2024m.
    • eabd alhamid almaghribi, mutatalibat tatbiq al'iidarat al'iiliktruniat litaqdim alkhidmat waitijahat aleamilin nahwaha , dirasat tatbiqiat ealaa mina' damyat , almutamar aleilmii alsanawii aleishrwun , sinaeat alkhadamat fi alwatan alearabii, alqahirati, matbaeat jamieat dimyati, 2004m.
    • eabd alrahman tawfiqi, al'iidarat al'iiliktiruniati, markaz alkhibrat almihniati, alqahirat , 2003m s 11
    • eabd alruwuf eamir , al'iidarat al'iilikturuniat , namadhij mueasarati, dar alsahab, alqahirat , 2007m.
    • najm eabuwd najma, al'iidarat al'iilikturuniat alastiratijiaat walwazayif walmushkilati, dar alshuruq, alriyad , 2004m.

    2: alrasayil aleilmia:

    • 'amirat khabaabatin, damanat huquq al'iinsani: dirasat muqaranati, risalat majistir, dar alfikr walqanuni, 2010m.
    • shayie bin saed alqahtani, majalat watatbiqat wamueawiqat al'iidarat al'iilikturuniat fi alsujun , risal majistir, jamieat nayif lileulum al'amniat , 2006m.
    • eabdalrahman muhamad rajih, 'athar al'iidarat al'iiliktruniat fi tatwir 'ada' almunazamati, bialtatbiq eali munazamat alkarimi lilkhadamat almasrifiat fi alyaman, risalat majstir, jamieat alquran alkarim waleulum al'iislamiati, kuliyat aldirasat aleilya, alsuwdan, 2018m.
    • eumar muhamad 'abu bakr yunus, aljarayim alnaashiat ean astikhdam aliantirnti, al'ahkam almawdueiat waljawanib al'iijrayiyatu, risalat dukturah, jamieat eayn shamsin, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2004m.
    • fahd alsaalmi, dawr althaqafat altanzimiat fi tafeil tatbiqat al'iidarat al'iiliktruniat fi 'amarat bialriyad, risalat majistir, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat qism aleulum al'iidariati, alrayad. 2009m.
    • lamia' faraz, alhukumat al'iiliktruniata, 'utruhat dukturah, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat batnat 01 alhaju likhadar, alsanat aljamieiat 2017/2018m
    • muhamad aldaafy, madaa tatbiq al'iidarat al'iiliktruniat fi almudiriat aleamat liljawazat bimadaniat alriyad, risalat majistir ghayr manshuratin, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat, alrayad: 2006m.
    • rama husayn 'iishaq, altahawul alraqamiu wa'atharuh ealaa tahsin rida almuatin ean jawdat alkhadamat alhukumiat dirasatan maydaniat markaz khidmat almuatin al'iiliktruni, risalat majistir, aljamieat alaiftiradiat alsuwriat aljumhuriat alearabiat alsuwriatu,2021.

    3: al'abhath walmaqalat

    • 'ahmad hamdi alnuhasi, 'iidarat makhatir altahawul alraqmi, almajalat aleilmiat lildirasat walbuhuth almaliat wal'iidariat - almujalad althaalith eashar - aleadad althaalith - maris 2022.
    • husiniat sayfi, al'iidarat al'iiliktiruniat lilkhadamat alsihiyat watahadiyat altahawul alraqamii fi alduwal alearabiati: dirasat halat mamlakat albahrini, majalat kuliyat aliaqtisad lilbuhuth aleilmiati, almujalad al'awala, aleadad alsaadisi, 2020.
    • ramadan eabd alrahman; alfarahati, muhamad eatiat, kamil 'iidwardi, mueawiqat altahawul alraqmii waistikhdam al'iidarat alalkutruniat wanazam almaelumat al'iidariat fi rafe kafa'at fi almuasasat alsahufiat aleamati, majalat aleimarat walfunun waleulum al'iinsaniat - almujalad 6, aleadad 28, 2021
    • 'ahmad saed muhamad hasaan, husam aldiyn 'iismaeil, 'athar tatbiq alhukumat al'iiliktruniat E-Government ealaa alnizam almuhasabii alhukumii bialwahadat alhukumiati, almajalat aleilmiat lildirasat altijariat walbiyiyati, jamieat alsuwis, almujalad 15, aleadad 4, 'uktubar 2024
    • 'ahmad eadnan eaziz saqati, altahawul alraqamii fi almuasasat alhukumiat wifq ruyat 2030 , jamieat 'umm alqary ,almamlakat alearabiat alsaeudiat, almajalat alearabiat lileulum wanashr al'abhath ,majalat aleulum alaiqtisadiat wal'iidariat walqanuniati, almujalad 6, aleadad 25, 2022m.
    • 'iislam jamal sabir 'iibrahim, altahawul alraqmiu bijumhuriat misr alearabiat : dirasat tahliliat liminasat misr alraqamiati, almajalat aleilmiat lilmaktabat walwathayiq walmaelumati, almujalad 5, lileadad 13, yanayir 2023.
    • 'iiman eabd aleazim mustafi, "alminasaat altaelimiat madkhal litahqiq altanmiat almihniat almustadamat lilmuealim dirasat maydaniatun", almajalat altarbawiat litaelim alkabari, kuliyat tarbiati, jamieat 'asyuta, mij4, ea1, 2022.
    • bkar fatahi, alhawkamat alraqamiat kamasar jadid lilhukumat aldhakiati, majalat alqanun aldusturii walmuasasat alsiyasiati, jamieat ghlizan, aljazayar, almujalad 7, aleudadu2, 2024m.
    • taghrid muhamad eatif, altahawul alraqamiu wadawruh fi daem alnumui alaiqtisadii fi masra: dirasat qiasiatun, almajalat aleilmiat lilaiqtisad waltijarati, jamieat eayn shams - kuliyat altijarati, aleadad 1, 2023 .
    • jamilat salimi, yusif bushi, "altahawul alraqamii bayn aldarurat walmakhatiri", majalat aleulum alqanuniat walsiyasiati, almujalad aleashir, aleadad althaani, sibtambar 2019m.
    • hatum 'ahmad muhamad batikh, tatawur alsiyasat altashrieiat fi majal mukafahat jarayim tiqniat almaelumat ( dirasat tahaliyliyt muqarana ) majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat madinat alsaadat, kuliyat alhuquqi, almujalad 7, 2021m.
    • hasan hamid, "maa altahawul alraqmi? aiktishaf alhaqiqat wara' hadhih alkalimat altanaanati", ealam altiknulujia, nashrat shahriat tasdur ean markaz almaelumat wadaem aitikhadh alqarar bimajlis alwuzara' almisrii, alsanat al'uwlaa, aleadad al'uwala, maris 2020m.
    • du. 'ahmad muhamad alsabaki - du. 'ahmad mahmud darwish, altahawul alraqmii: alfuras waltahadiyatu, waraqat aistikshafiat d 'us- 2024/3/19 - alnuskhat 7,Error! Hyperlink reference not valid. , tarikh alziyarat 13/6/2025
    • darin eabd allah 'abu salim, 'abead altahawul alraqamii wa'atharuh ealaa altatwir alwazifi: taqyim aldawr alwasit lilbinyat altahtiat altiknulujiat fi al'iidarat aleamat liltaelim bimadinat tbuk, majalat albuhuth almaliat waltijariati, jamieat bursaeid - kuliyat altijarati, aleudadu4, 2024.
    • zinab alsayid almunakhili, 'athar althwwul alraqamii wa'atharuh fi tahsin al'ada' alwazifi: dirasat maydaniat ealaa aleamilin bialmarakiz altiknulujiat fi muhafazat alqahirati, almajalat aleilmiat lildirasat altijariat walbiyiyati, jamieat alsuwis, almujaladi15, aleadad 4, 2024.
    • samihat fawzi, taqyim mabadi hawkamat alsharikat fi jumhuriat misr alearabiat, almarkaz almisriu lildirasat alaiqtisadiati, waraqat eamal raqm 82, almarkaz almisrii lildirasat alaiqtisadiati, alqahir, 'iibril, 2003m.
    • si jilali hashimi, rinim ziad 'ahmad jawabirat, dawr altahawul alraqamii fi mukafahat zahirat alfasad almalii wal'iidari, almajalat aljazayiriat lilmaliat aleamati, almujaladi15, aleadadi10, 2025.
    • shrif yusif khatiru, himayat alhaqi fi khususiat almaelumatiati, majalat albuhuth alqanuniat waliaqtisadiati, aleadadi57, 2015.
    • eabdalraaziq rajab sulayman, alhawkamat al'iiliktruniat bialmunazamat ghayr alhukumiat fi 'iitar tariqat tanzim almujtamaei, almajalat aleilmiat lilkhidmat alaijtimaeiat - kuliyat alkhidmat alaijtimaeiat - jamieat 'aswan - almujalad 5, aleadad3 yuliu 2024.
    • eali 'ahmad jad, mueawiqat altahawul alraqmii wata'athuratiha ealaa altanmiat almustadamat fi alwatan alearabii, almajalat alduwaliat libuhuth wadirasat aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, almujalad 7, aleadad 14, 2024m.
    • eali lutfi mahmud, alhukumat al'iiliktruniat bayn alnazariat waltatbiq aleamali, mutamar alhukumat al'iiliktruniat alsaadisi: al'iidarat aleamat aljadidat walhukumat al'iiliktruniat, almunazamat alearabiat liltanmiat al'iidariati, al'iimarat, 2007.
    • eali muhamad alkhury, alhukumat alraqamiat dayirat alaihtimamu, almunazamat alearabiat liltanmiat al'iidariati, jamieat alduwal alearabiati, altabeat althaaniatu, mayu 2020
    • fadi shushan, waltahawul alraqamiu wa'athrat fi taeziz alkafa'at walshafaafiat fi 'iidarat almaliat aleamati, almajalat aljazayiriat lilmaliat aleamati, almujalad 15, aleudadi10, 2025.
    • fatimat alzahra' eali eabd aleazim, altahadiyat alqanuniat lilhawkamat alraqamiat fi almuasasat aleamat - dirasat tahliliat fi daw' altashrieat alwataniat walduwliat

    https://journals.ekb.eg/article_415160_bb88dc52a898972e39ec3786fd1ddea4.pdf

    • mbrukat karim muhamadu, al'iitar almafahimiu limustalah "althwul alraqmii", majalat albahth fi aleulum al'iinsaniat walmaerifiati, almujalad 1, aleadad 7, 'uktubar, 2024m.
    • muhamad 'iibrahim 'abu alhayja', euqud altijarat al'iiliktiruniati, manshurat dar althaqafat lilnashr waltawziei, altabeat al'uwlaa, 2015mi, s 15.
    • muhamad 'ahmad eabd alghani, tahlil 'athar altahawul alraqmii ealaa faeiliat al'ada' altanzimi, dirasat maydaniatan, majalat albuhuth al'iidariat walmaliat walkamiyati, kuliyat altijarat jamieat alsuwis, almujalad 3, aleadad 4, 2023m.
    • muhamad husayn hashim, altahawul alraqamiu wa'atharuh ealaa 'ada' almuasasat alkhadamiat alhukumiati, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitafhina al'ashrafi, aleadadi29, aljuz' 4, 2024m.
    • mahmud muhamad muhamad mahmud bihayraa, taqyim aljuhud almabdhulat fi misr litahqiq 'ahdaf astiratijiat misr alraqmiati, almajalat aleilmiat liliaqtisad waltijarati, 18/3/2025 , tarikh alziyarat 24/7/2025https://jsec.journals.ekb.eg/article_421214_bcaf36ce8e12f35e25243f25430e10af.pdf
    • manal alsayidi, aliat tatbiq alhawkamat alraqamiat fi alqitae alhukumi, durus mustafadat min alkhibrat alduwaliati, majalat kuliyat alaiqtisad waleulum alsiyasiati, almujalad 25, aleudadu3, 2024m.
    • nayil eabd alhafiz aleawamilat, "alhukumat al'iiliktruniat wamustaqbal al'iidarat aleamati", majalat dirasati: aleulum al'iidariat - aljamieat al'urduniyatu, almujalad 29, aleadad al'awal, sanat 2002m.
    • nabilat eabd alfataah qashti, hawkamat altahawul alraqmii, majalat alsharq al'awsat lileulum al'iinsaniat walthaqafiati, almujalad 1, aleadad 5, 2021m.
    • nazih muhamad ealaa, dawr altashrieat walqawanin alwataniat walduwliat alhakimat lihimayat 'amn almaelumati, almajalat almisriat libuhuth al'iielami, aljuz' althaani, almujalad althaalithi, aleadad 80, yuliu 2022m.
    • halat mustafaa muhamad ealaa, altahawul alraqamii wa'atharuh ealaa albahth aleilmii bialjamieat almisriat fi daw' tatbiqat aldhaka' alaistinaeii, majalat kuliyat alkhidmat alaijtimaeiat lildirasat walbuhuth alaijtimaeiat jamieat alfuyuma, almujalad 37, aleudadu1, 2024m.
    • wlid kamil muhamadin, altahawul alraqamiu watathiruh eali taeziz almizat altanafusiat lilkhadamat almasrifiat min wijhat nazar masyuwliin khidmat aleumala' : dirasat maydaniat bialtatbiq eali qitae albunuk bijanub alsaeidi, almajalat aleilmiat lilaiqtisad waltijarati, kuliyat altijarat , jamieat 'aswan, almujalad 52, aleadad1 ,2021 mi.