المسؤولية الجنائية في زمن تحول الطاقة "نحو عدالة مناخية جنائية مستدامة" / Criminal Liability in the Age of Energy Transition To A Sustainable Climate Justice

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الطائف

المستخلص

يُعالج هذا البحث إحدى أبرز الإشكاليات القانونية المعاصرة ، والمتمثلة في مسؤولية الفاعلين عن الأضرار المناخية في ظل التحول الطاقي، وذلك في سياق التحديات البيئية العالمية المتصاعدة ؛ حيث أصبح من الضروري إعادة النظر في أدوات القانون الجنائي، وتمكينها من مواكبة التحولات البيئية والطاقية المتسارعة، بما يضمن حماية فعالة للمناخ والبيئة.
ينطلق البحث من تحليل مفهوم العدالة المناخية بوصفه إطارًا قانونيًا يربط بين حماية البيئة وتحقيق الإنصاف الاجتماعي وتوزيع الأعباء البيئية بشكل عادل، مع التركيز على أوجه المسؤولية الجنائية الناشئة عن الإخفاق أو التقاعس في تبني سياسات التحول نحو الطاقة النظيفة. كما يتناول البحث إمكانية تجريم بعض الأفعال المناخية المستحدثة، مثل التسبب في إنبعاثات مفرطة أو عرقلة مشاريع الطاقة المتجددة ، وذلك في ضوء المفاهيم الجنائية الناشئة ، وعلى رأسها جريمة "الإيكوسايد".
وقد تم إعتماد المنهج التحليلي المقارن لتسليط الضوء على الفروقات بين النظامين السعودي والأمريكي من حيث الإطار التشريعي والممارسة القضائية . وتوصلت الدراسة إلى أن تحقيق العدالة المناخية الجنائية يتطلب تحديث التشريعات وتطوير أدوات الإثبات وتوسيع نطاق المسؤولية لتشمل الأشخاص المعنويين ، إلى جانب الدعوة إلى إرساء تعاون دولي فعال يُفضي إلى إنشاء محكمة جنائية بيئية متخصصة تُسهم في بناء نظام جنائي بيئي عادل ومستدام.
 
This study addresses one of the most pressing contemporary legal issues: the criminal liability of actors for climate-related harm in the context of the global energy transition. In light of the accelerating environmental crises, it has become imperative to reassess the role of criminal law and its ability to respond effectively to climate change and environmental degradation.
The research is grounded in the concept of climate justice as a legal framework that connects environmental protection with social equity and the fair distribution of environmental burdens. It focuses on emerging forms of criminal liability arising from failures or negligence in adopting clean energy policies. The study further explores the potential criminalization of certain climate-related actions, such as excessive emissions and obstruction of renewable energy projects, in light of advanced legal concepts—most notably, the proposed international crime of "ecocide."
Using a comparative analytical approach, the study examines the differences between the legal systems of Saudi Arabia and the United States in terms of legislative frameworks and judicial practices. The findings indicate that achieving climate justice through criminal law requires updating legal frameworks, enhancing evidentiary tools, and expanding liability to include legal persons. It also calls for international cooperation to establish a specialized environmental criminal court that contributes to building a fair and sustainable environmental justice system.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: باللغة العربية

    الكتب والمصادر الأكاديمية

    - أحمد البشير, التحول الطاقي والتنمية المستدامة في الوطن العربي, المعهد العربي للتخطيط، الكويت 2021.

    -أحمد عبدالكريم سلامة , قيم ومبادئ حماية البيئة في الدين والقانون , دار النهضة العربية 2020.

    - إيهاب موسى، القانون الجنائي البيئي, دراسة مقارنة, دار الفكر الجامعي، الإسكندرية 2021.

    -جمال طه ندا, مسئولية المنظمات الدولية في مجال الوظيفة الدولية , الهيئة المصرية العامة للكتاب , 2016.

    -جميلة بن عيسى، الحماية الجنائية للبيئة في القانون المقارن، أطروحة دكتوراه، جامعة الجزائر، كلية الحقوق، 2022.

    -حسن محمد المعيوف , الحماية الجنائية للبيئة في تشريعات الدول العربية , مكتبة فهد الوطنية , 2010.

    -خالد مصطفي الفهمي , الجوانب القانونية لحماية البيئة من التلوث , دراسة مقارنة , دار الفكر الجامعي , 2022.

    - سامي محمد مراد , القانون الدولي للبيئة وتحديات التغير المناخي, دار النهضة العربية، 2019.

    -سعيد سالم جويلي , مواجهة الإضرار بالبيئة بين الوقاية والعلاج , دار النهضة العربية , 2015.

    -شاكر عبدالسلام , المسئولية الجزائية عن جرائم التلوث الصناعي , رسالة ماجيستير , جامعة مختار بالجزائر,2016.

    الح عبدالرحمن الحديثي , النظام القانوني لحماية البيئة , منشورات الحلبي الحقوقية , بيروت 2020.

    -صلاح الدين أحمد حمدي , العدوان على البيئة في ضوء القانون الدولي, ديوان المطبوعات الجامعية الجزائرية , 2023.

    -طارق عبد العزيز حمدي, المسئولية الجنائية عن جرائم الإرهاب البيئي الدولي , دار الكتب القانونية , 2022.

    -طلعت طاحون , أخلاقيات البيئة وحماقات تكنولوجيا الحروب , دار الوفاء , مصر 2024.

    -عادل ماهر الألفي , الحماية الجنائية للبيئة من تغيرات المناخ , دار الجامعة الجديدة , 2019.

    -عبد التواب معوض , جرائم التلوث من الناحيتين القانونية والفنية , منشأة المعارف بالإسكندرية , 2016.

    -عبد الرحمن الزهراني، المسؤولية الجنائية الدولية عن الأضرار البيئية الناتجة عن الأنشطة الصناعية، رسالة ماجستير، جامعة الملك سعود 2021.

    - عبدالله سليمان , المقدمات الأساسية في القانون الجنائي الدولي , ديوان المطبوعات الجامعية , الجزائر , 2020.

    -علاء الدين شعبان، جرائم التلوث البيئي في ضوء القانون الجنائي, دار المطبوعات الجامعية 2020.

    -فرج صالح الهريشي, جرائم تلوث البيئة , رسالة دكتوراه , كلية الحقوق , جامعة بني غازي , 1998.

    -فلك هاشم عبد الجليل , المسئولية الدولية للمنظمات الدولية عن أضرار البيئة والمناخ , رسالة ماجيستير , كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط ,2023.

    - كمال محمدي , القانون الجنائي وحماية البيئة, منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت 2018.

    -لمياء على النجار , المسئولية الدولية عن تلوث المناخ في إطار التعويض عن الأضرار بالبيئة , دار المطبوعات الجامعية بالإسكندرية 2024.

    - محمد عبد الستار السعداوي، القانون البيئي, دراسة تحليلية مقارنة, دار النهضة العربية، القاهرة 2020.

    -محمود داوود يعقوب , المسئولية في القانون الجنائي الاقتصادي , منشورات الحلبي الحقوقية , بيروت 2024.

    - منى عواضة، البيئة والقانون الجنائي الدولي, نحو نظام عقابي للجرائم البيئية, دار المنهل اللبناني، بيروت 2019.

    -وليد عايد الرشيدي , المسئولية الناشئة عن تلوث البيئة والمناخ , رسالة ماجيستير , كلية الحقوق , جامعة الشرق الأوسط, 2022.

    الأبحاث العلمية والمقالات

    -أنور جمعة الطويل , التعويض عن الإضرار بالبيئة المحضة , مجلة البحوث القانونية والاقتصادية , كلية الحقوق , جامعة المنصورة , العدد الثالث , مايو 2012.

    -حسن عماد مطر, مفهوم المسئولية الناشئة عن ظاهرة تغير المناخ (أنواعها وآثارها القانونية), مجلة دراسات البصرة , المجلد 19 , العدد , 56, 2024.

    - خالد المرزوقي، "دور القانون الجنائي في حماية المناخ: مقاربة حديثة"، مجلة القانون والسياسة، جامعة بغداد، 2022.

    -عبدالغني قاسم الشعبي , المسئولية الجنائية الناشئة عن الجرائم الماسة بالمناخ , مجلة البحوث القانونية والاقتصادية , جامعة المنصورة , المجلد 13 , مارس 2023.

    -عمر سعد الدين ، "الجريمة البيئية في ظل القانون الجنائي الدولي"، المجلة الجزائرية للقانون الدولي والعلاقات الدولية، العدد 15، 2022.

    -مداح عبد اللطيف , مسئولية الدولة عن الأضرار البيئية , مجلة الاجتهاد للدراسات القانونية والاقتصادية , المجلد التاسع , العدد الأول 2020.

    -نهلة خليفة، "العدالة المناخية والمسؤولية الدولية"، مجلة القانون والبيئة، العدد 8، جامعة محمد الخامس، 2023.

    -نور الهدى عبيدي، "الحماية الجنائية للموارد الطبيعية في التشريع العربي"، مجلة جامعة دمشق للعلوم القانونية، 2021.

    -يوسف المعلم , المسئولية بدون ضرر بالتطبيق على حالة الضرر البيئي , مجلة جامعة الجيلاني اليابس بلعباس , العدد 170 , 2015.

    ثانياً : باللغة الأجنبية

    -Alexandre kiss , International Environmental Law, Transnational Publishers, 2007.

    -Anna Hoffmann, five key points from the groundbreaking European court of human rights climate judgment in verein, Environmental Law Review, Vol. 26, Issue 2, June 2024.

    -Antina Lam, sensing toxic injustice: exploring the polluting touch of colonialism, The British Journal of Criminology, Vol. 65, Issue 2, March, 2025.

    https://doi.org/10.1093/bjc/azae048

     - Barry Lovery, Climate Change Liability, Edward Elgar Publishing, 2022.

    -Bipton Nozaki, Environmental Cybersecurity: Emerging Threats in the Green Tech Era, Journal of Cyber Policy, Vol. 6, Issue 3, 2022.

    Cans Marmayou, Droit pénal de l,environnement, Lexis Nexix, 2019.-

    Conery Ramzy , Climate Change and Criminal Law. Overview and Emerging Trends, in Journal of Environmental Law, Vol. 33, Issue 2, 2021.

    -Coper Barlett, hot temperatures and even hotter tempers: Sociological mediators in the relationship between global climate change and homicide, Psychology of Violence, 10(1), 1, 2020.

    -Daniel Bodansky, The Art and Craft of International Environmental Law. Harvard University Press, 2010.

    -David Gibbs, corporate strategy on climate risk in the courtroom, not worth powder in shot, Environmental Law Review, Vol. 25, Issue 4, December 2023.

    -Dubois Maljean, Sandrine. Le droit international de l'environnement. Presses Universitaires de France, 2022.

    -Faure Revely , Effective Enforcement of Environmental Law, Environmental Law Network International, Issue 1, 2021.

    -Felypy Monpy, Environmental Criminal Law in Europe, in: Environmental Law and Justice in Context, Cambridge University Press, 2009.

    -Gemy Heine, Criminal Enforcement of Environmental Law in the European Union, Kluwer Law international, 2017.

    -Gmnles Martin, Corporate Criminal Liability for Environmental Harm, Environmental Law Review, Vol. 23, Issue 1, 2021.

    -Hkons John , The Human Right to a Healthy Environment, UN Special Rapporteur Report, 2019.

    Jonsan Corcoran, the effect of weather on assault, environment and behavior, 2021.-

    https://doi.org/10.1177/00139165211014629

    -Judith Ramin, "Climate Crimes and the Future of International Criminal Law", Journal of Environmental Law, Vol. 34, Issue 2, 2022.

    -Kikelomo Kila, Ghana and the global climate crisis: rethinking the legal approach for climate change regulation of corporations in Ghana, Environmental Law Review, Vol. 25, Issue 4, December 2023.

    -Koivurova, Timdy, “Criminalization of Environmental Harm and the Role of International Law”, Nordic Journal of International Law, Vol. 89, 2020.

    -Leclerc Thomas. "Responsabilité pénale des entreprises pour atteinte au climat", Revue Juridique de l'Environnement, 2021.

    -May Larry, Climate Change and International Criminal Law, Oxford University Press, 2022.

    - Mains Robinson, Climate Justice: Hope, Resilience, and the Fight for a Sustainable Future, Bloomsbury Publishing, 2018.

    -Michael Cardwell, results-based agri-environmental scheme design: legal implications, Environmental Law Review, Vol. 25, Issue 4, December 2023.

     Michel Prieur, Droit de l'environnement, Dalloz,2021.

    -Miles Novelo, climate change and human behavior: impacts of a rapidly changing climate on a human aggression and violence, Cambridge University Press, 2022.

    -Muyiwa Adigun, a human rights approach to climate litigation before the ECOWAS court,Environmental Law Review, Vol. 26, Issue 1, March 2024.

    Nadim El Mekki, Environmental Crimes in International Criminal Law: Towards a New Paradigm, PhD Thesis, University of Geneva, 2020.

    -Nigel south, incorporating a one health approach into the study of environmental crimes and harms: towards a "one health green criminology", The British Journal of Criminology,Vol. 65, Issue 2, March, 2025.

    https://doi.org/10.1093/bjc/azae047

    -Nina Haward, “Justice for the Planet: Climate Litigation Trends Worldwide”, Climate Policy Brief, Issue 9, 2022.

    Owen Rauschmayer , Environmental Crimes and Investigation Techniques, Environmental Law Review, 2022.

    -Philippe Sands , Principles of International Environmental Law. Cambridge University Press, 2021.

    -Polly Higgins, , Earth is Our Business: Changing the Rules of the Game. Shepheard-Walwyn, 2012.

    Richard Heede, “Carbon Majors Report: The Role of Corporations in Climate Change”, Climate Accountability Institute, 2017

    -Richard Tol, “The Attribution of Climate Change Damages: Legal and Scientific Considerations”, Climate Law Journal, 2020.

    -Robert Lee, disused coal tip management in Wales, environmental regulation under climate change,Environmental Law Review, Vol. 25, Issue 2, June 2023.

    -Stefano Materia, artificial intelligence for climate prediction of extremes: state of the art, challenges, and future perspectives, Vol. 15, Issue 6, November/December, 2024.

    https://doi.org/10.1002/wcc.914

    -Thomas Leclerc, "Responsabilité pénale des entreprises pour atteinte au climat", Revue Juridique de l'Environnement, 2021.

    -Tim Stephens, “International Environmental Crime: The Nature and Response”, Criminal Law Forum, Vol. 28, 2017.

    -Toby Mclntosh, investigating environmental crimes and climate change ,Global Investigative Journalism Network, September 27, 2021.

    -Vic Duarte, ecological constitutionalism within the Canadian context: charter-ing international standards of the human rights to a healthy environment, Environmental Law Review, Vol. 26, Issue 3, 2024.

    -Vincent Boillet , Droit pénal de l’environnement. Dalloz, Paris, 2022.

    -Vindhya Gupta, transfer of ESTs in international law: a climate justice approach, Environmental Law Review, Vol. 26, Issue 2, June 2024.

    -Wickley Lawrence, Environmental Crime and Justice, Routledge, 2020.

    -YaremaRonish, what is preventing private capital from reaching local climate action?,Environmental Law Review, Vol. 25, Issue 4, December 2023.

    التشريعات والدساتير الوطنية

    -نظام البيئة السعودي الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/165) بتاريخ 19-11-1441هـــ, ولائحته التنفيذية.

    - قانون البيئة المصري رقم 4 لسنة 1994 وتعديلاته, بوابة التشريعات المصرية .

    - القانون النموذجي العربي لحماية البيئة (CAMRE)، مجلس وزراء العدل العرب، جامعة الدول العربية، 2004.

    -القانون الأمريكي للاستجابة البيئية الشاملة والتعويض والمسئولية (CERCLA).

    https://www.epa.gov/superfund/superfund-cercla-overview\

    (de 2004 Charte de l’environnement)

    https://www.legifrance.gouv.fr

    -National Environmental Policy Act (NEPA)1970, U.S.C. §§ 4321 et seq 42

    https://www.epa.gov/nepa

    -Energy Policy Act 1992-2005, U.S.C. §§ 13201 et seq 42. https://www.congress.gov/bill/109th-congress/house-bill/6

    -Code pénal environnemental (projet), Ministère de la Justice, France, 2021.

    https://www.legifrance.gouv.fr/codes/id/LEGITEXT000006074220/

    المواثيق والاتفاقيات الدولية

    - اتفاقية باريس للمناخ(UNFCCC)، الأمم المتحدة، 2015. https://unfccc

    - إعلان ريو بشأن البيئة والتنمية، مؤتمر قمة الأرض، 1992.

    https://www.un.org/documents/ga/conf151/aconf15126-1annex1.htm

    - اتفاقية الأمم المتحدة لمكافحة الجريمة المنظمة(UNTOC) (اتفاقية باليرمو)، 2000.

    https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/intro/UNTOC.html

    - إعلان شرم الشيخ لتنفيذ اتفاق المناخ COP27، 2022. https://unfccc

    -النظام الأساسي للمحكمة الجنائية الدولية (ICC)، 1998.

    https://www.icc-cpi.int/resource-library/Documents/RS-Eng.pdf

     الوثائق والتقارير الدولية

    -United Nations Human Rights Council, Framework Principles on Human Rights and the Environment, A/HRC/37/59, 2018

    -United Nations Environment Programme (UNEP). Environmental Rule of Law: First Global Report. Nairobi, 2019.

    United Nations Environment Programme (UNEP), Climate Justice. A Human Rights-Based Approach, 2020.

    Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Sixth Assessment Report, 2023.-

    -IUCN. Resolution 129: Establishing an International Environmental Court, World Conservation Congress, 2021.

    UNODC. Combating Wildlife and Forest Crime: A Global Perspective, 2020.-

    European Commission. Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD), Brussels, 2023.

    المواقع الرسمية والهيئات البيئية

    -الموقع الرسمي لبرنامج الأمم المتحدة للبيئة: www.unep.org

    - الموقع الرسمي للمحكمة الجنائية الدولية: www.icc-cpi.int

    - منظمة العفو الدولية تقارير حول العدالة المناخية: www.amnesty.org

    - بوابة الاتفاقيات الدولية للتغير المناخي (UNFCCC): www.unfccc.int

    - مركز القانون البيئي الدولي (CIEL): www.ciel.org

    - مرصد العدالة المناخية الأوروبي (EJAtlas): www.ejatlas.org

    - منظمة جرين سبيس الدولية ملفات قانونية ومناخية: www.greenpeace.org

    - هيئة الأمم المتحدة لشؤون القانون البيئي والتنمية المستدامة: https://www.unep.org/resources

    -"مبادرة السعودية الخضراء"، الموقع الرسمي https://www.greeninitiatives.gov.sa.

    - وزارة الطاقة السعودية، الاستراتيجية الوطنية للطاقة في المملكة العربية السعودية 20212030، متاحة عبر www.energy.gov.sa.

    The White House, National Cybersecurity Strategy, March 2023.

    Executive Order 12898, Federal Actions to Address Environmental Justice in Minority Populations and Law-Income Populations, February 1994.

     

    References:

     

    alkutub walmasadir al'akadimia

    • -'ahmad albashir, altahawul altaaqi waltanmiat almustadamat fi alwatan alearabii, almaehad alearabii liltakhtiti, alkuayt 2021.
    • -'ahmad eabdalkarim salamat , qiam wamabadi himayat albiyat fi aldiyn walqanun , dar alnahdat alearabiat 2020.
    • 'iihab musaa, alqanun aljinayiyu albiyiyi, dirasat muqaranati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandariat 2021.
    • -jamal taha nida, masyuwliat almunazamat alduwliat fi majal alwazifat aldawliat , alhayyat almisriat aleamat lilkitab , 2016.
    • -jamilat bin eisaa, alhimayat aljinayiyat lilbiyat fi alqanun almuqarani, 'utruhat dukturah, jamieat aljazayar, kuliyat alhuquqi, 2022.
    • -hasan muhamad almaeyuf , alhimayat aljinayiyat lilbiyat fi tashrieat alduwal alearabiat , maktabat fahd alwataniat , 2010.
    • -khalid mustafi alfahmii , aljawanib alqanuniat lihimayat albiyat min altalawuth , dirasat muqaranat , dar alfikr aljamieii , 2022.
    • -sami muhamad murad , alqanun aldawliu lilbiyat watahadiyat altaghayur almunakhi, dar alnahdat alearabiati, 2019.
    • -saeid salim juili , muajahat al'iidrar bialbiyat bayn alwiqayat waleilaj , dar alnahdat alearabiat , 2015.
    • -shakir eabdalsalam , almasyuwliat aljazayiyat ean jarayim altalawuth alsinaeii , risalat majistir , jamieat mukhtar bialjazayir,2016.
    • -salih eabdalrahman alhadithi , alnizam alqanuniu lihimayat albiyat , manshurat alhalabii alhuquqiat , bayrut 2020.
    • -salah aldiyn 'ahmad hamdi , aleudwan ealaa albiyat fi daw' alqanun alduwali, diwan almatbueat aljamieiat aljazayiriat , 2023.
    • -tariq eabd aleaziz hamdi, almasyuwliat aljinayiyat ean jarayim al'iirhab albiyiyi aldawlii , dar alkutub alqanuniat , 2022.
    • -talaeat tahun , 'akhlaqiaat albiyat wahamaqat tiknulujya alhurub , dar alwafa' , misr 2024.
    • -eadil mahir al'alfi , alhimayat aljinayiyat lilbiyat min taghayurat almunakh , dar aljamieat aljadidat , 2019.
    • -eabd altawaab mueawad , jarayim altalawuth min alnaahiatayn alqanuniat walfaniyat , munsha'at almaearif bial'iiskandariat , 2016.
    • -eabd alrahman alzahrani, almaswuwliat aljinayiyat alduwaliat ean al'adrar albiyiyat alnaatijat ean al'anshitat alsinaeiati, risalat majistir, jamieat almalik sueud 2021.
    • -eabdallah sulayman , almuqadimat al'asasiat fi alqanun aljinayiyi alduwalii , diwan almatbueat aljamieiat , aljazayir , 2020.
    • -ela' aldiyn shaeban, jarayim altalawuth albiyiyi fi daw' alqanun aljanayiy, dar almatbueat aljamieiat 2020.
    • -fraj salih alhirishi, jarayim talawuth albiyat , risalat dukturah , kuliyat alhuquq , jamieat bani ghazi , 1998.
    • -flak hashim eabd aljalil , almasyuwliat alduwliat lilmunazamat alduwliat ean 'adrar albiyat walmunakh , risalat majistir , kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat ,2023.
    • -kamal muhamadi , alqanun aljinayiyu wahimayat albiyati, manshurat alhalabii alhuquqiati, bayrut 2018.
    • -lamya' ealaa alnajaar , almasyuwliat alduwliat ean talawuth almunakh fi 'iitar altaewid ean al'adrar bialbiyat , dar almatbueat aljamieiat bial'iiskandariat 2024.
    • -muhamad eabd alsataar alsaedawiu, alqanun albiyiyu, dirasat tahliliat muqaranata, dar alnahdat alearabiati, alqahirat 2020.
    • -mahmud dawwud yaequb , almasyuwliat fi alqanun aljinayiyi alaiqtisadii , manshurat alhalabii alhuquqiat , bayrut 2024.
    • -mnaa eawadata, albiyat walqanun aljinayiyi alduwalii, nahw nizam eiqabiin liljarayim albiyiyati, dar almunhal allubnani, bayrut 2019.
    • -wlid eayid alrashidi , almasyuwliat alnaashiat ean talawuth albiyat walmunakh , risalat majistir , kuliyat alhuquq , jamieat alsharq al'awsat, 2022.

    al'abhath aleilmia walmaqalat

    • -'anwar jumeat altawil , altaewid ean al'iidrar bialbiyat almahdat , majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat , kuliyat alhuquq , jamieat almansurat , aleadad althaalith , mayu 2012.
    • -hasan eimad mutari, mafhum almasyuwliat alnaashiat ean zahirat taghayur almunakh ('anwaeiha watharuha alqanuniatu), majalat dirasat albasrat , almujalad 19 , aleadad , 56, 2024.
    • -khalid almarzuqi, "dawr alqanun aljinayiyi fi himayat almunakhi: muqarabat hadithati", majalat alqanun walsiyasati, jamieat baghdad, 2022.
    • -eabdalghani qasim alshaebiu , almasyuwliat aljinayiyat alnaashiat ean aljarayim almasat bialmunakh , majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat , jamieat almansurat , almujalad 13 , mars 2023.
    • -eumar saed aldiyn , "aljarimat albiyiyat fi zili alqanun aljinayiyi alduwalii", almajalat aljazayiriat lilqanun alduwalii walealaqat alduwliati, aleadad 15, 2022.
    • -mdah eabd allatif , masyuwliat aldawlat ean al'adrar albiyiyat , majalat aliajtihad lildirasat alqanuniat waliaqtisadiat , almujalad altaasie , aleadad al'awal 2020.
    • -nahilat khalifata, "aleadalat almunakhiat walmaswuwliat alduwliatu", majalat alqanun walbiyati, aleadad 8, jamieat muhamad alkhamis, 2023.
    • -nur alhudaa eubaydi, "alhimayat aljinayiyat lilmawarid altabieiat fi altashrie alearabii", majalat jamieat dimashq lileulum alqanuniati, 2021.
    • -yusuf almuealim , almasyuwliat bidun darar bialtatbiq ealaa halat aldarar albiyiyi , majalat jamieat aljilanii alyabis bileabaas , aleadad 170 , 2015.

    altashrieat waldasatir alwatania

    • -nizam albiyat alsueudiu alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/165) bitarikh 19-11-1441h, walayihatih altanfidhiati.
    • -qanun albiyat almisriu raqm 4 lisanat 1994 wataedilatuhi, bawaabat altashrieat almisria .
    • -alqanun alnamudhajiu alearabii lihimayat albiya (CAMRE), majlis wuzara' aleadl alearabi, jamieat alduwal alearabiati, 2004.
    • -alqanun al'amrikiu liliastijabat albiyiyat alshaamilat waltaewid walmasyuwlia (CERCLA).

    almawathiq walaitifaqiaat alduwlia

    • atifaqiat baris lilmunakhi(UNFCCC), al'umam almutahidatu, 2015. https://unfccc
    • 'iielan riu bishan albiyat waltanmiati, mutamar qimat al'arda, 1992.

    https://www.un.org/documents/ga/conf151/aconf15126-1annex1.htm

    • atifaqiat al'umam almutahidat limukafahat aljarimat almunazamati(UNTOC) (atifaqiat balirmu), 2000.

    https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/intro/UNTOC.html

    • 'iielan sharm alshaykh litanfidh atifaq almunakh COP27, 2022. https://unfccc
    • -alnizam al'asasiu lilmahkamat aljinayiyat alduwlia (ICC), 1998. https://www.icc-cpi.int/resource-library/Documents/RS-Eng.pdf
    • almawaqie alrasmiat walhayyat albiyiya
    • almawqie alrasmiu libarnamaj al'umam almutahidat lilbiyati: www.unep.org
    • almawqie alrasmiu lilmahkamat aljinayiyat alduwliati: www.icc-cpi.int
    • munazamat aleafw alduwliat - taqarir hawl aleadalat almunakhiati: www.amnesty.org
    • bawaabat aliatifaqiaat aldawliat liltaghayur almunakhii (UNFCCC): www.unfccc.int
    • markaz alqanun albiyiyi alduwlii (CIEL): www.ciel.org
    • mirsad aleadalat almunakhiat al'uwrubii (EJAtlas):

    www.ejatlas.org

    • munazamat jarin sabis aldawliat - milafaat qanuniat wamunakhiatun: www.greenpeace.org
    • hayyat al'umam almutahidat lishuuwn alqanun albiyiyi waltanmiat almustadamati: https://www.unep.org/resources
    • -"mubadarat alsueudiat alkhadra'i", almawqie alrasmiu

    https://www.greeninitiatives.gov.sa.

    • wizarat altaaqat alsaeudiati, aliastiratijiat alwataniat liltaaqat fi almamlakat alearabiat alsueudiat 2021-2030, mutahat eabr

    www.energy.gov.sa.