تمويل المتاجرة بالأسهم من الشراء بالهامش إلى بدائله في المؤسسات المالية الإسلامية – دراسة فقهية تحليلية Financing Commerce With Shares From Margin Buying To Its Alternativein Islamic Financial Institutions An Analytical Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

أستاذ الفقه المقارن المساعد - قسم الدراسات الإسلامية والعربية – جامعة الملك فهد للبترول والمعادن – الظهران – المملكة العربية السعودية

المستخلص

نقضي سوية في هذا البحث رحلة علمية فقهية بتصوير المنتج التقليدي منتج الشراء بالهامش كما هو في الأسواق المالية العالمية، كما نشأ في العملات، مع ذكر مزاياه ومخاطره. ثم بذكر الضوابط الشرعية التي تلزم في بدائله المشروعة حتى يكون هناك منتجات إسلامية تتقاطع مع المنتج التقليدي في مزاياه وتخالفه في الحقيقة والحكم الشرعي، سواء كانت هذه الضوابط متعلقة بهيكلة التمويل قرضًا كان التمويل أو بيعًا، أو الضوابط الشرعية المتعلقة بعمولات العقد أو عمولات الوساطة والسمسرة، أو الضوابط الشرعية المتعلقة بالورقة المالية محلّ المتاجرة -والأسهم هي الورقة المالية في هذا البحث-، أو الضوابط الشرعية المتعلقة بالسّوق المالية التي يُتداول فيها بالأسهم، ثم تنقضي الرحلة العلمية الفقهية بالحديث عن منتجات المؤسسات المالية الإسلامية البديلة للشّراء بالهامش، بوصفها وذكر مسمياتها وبعض شروطها، والنظر بعد ذلك في تحقيقها للضوابط الشّرعية المحرّرة لبدائل الشراء بالهامش، والمقارنة بينها وبين منتج الشراء بالهامش التقليدي وفق دراسة فقهية وصفية تحليلية تطبيقية للمنتجات البديلة في بعض مؤسسات المملكة العربية السعودية المالية.
 
Abstract:
In this research, we spend together a scientific and jurisprudential journey by depicting the traditional product, the margin purchase product, as it exists in the global financial markets, as it originated in currencies, while mentioning its advantages and risks. Then by mentioning the Sharia controls that are required in its legitimate alternatives so that there are Islamic products that intersect with the traditional product in its advantages and contradict it in truth and the Sharia ruling, whether these controls are related to structuring the financing, whether it is a loan or a sale, or the Sharia controls related to contract commissions or brokerage and brokerage commissions. Or the legal controls related to the security being traded - and stocks are the security in this research - or the legal controls related to the financial market in which stocks are traded, and then the scientific journey ends.
Jurisprudence by talking about the products of Islamic financial institutions that are alternative to purchasing on margin, describing them and mentioning their names and some of their conditions, and then looking at their fulfillment of the legal controls that liberalize alternatives to purchasing on margin, and comparing them with the traditional margin purchasing product according to a descriptive, analytical, applied jurisprudential study of alternative products in some institutions of the Kingdom of Saudi Arabia. Finance.

الكلمات الرئيسية


  • أبحاث في قضايا مالية معاصرة ليوسف لشبيلي، دار الميمان، الطبعة الأولى، 1441هـ-2021م.

    أبحاث وقرارات المجمع الفقهي الإسلامي، التابع لرابطة العالم الإسلامي:

    -بحث: الأحكام الشّرعي لتجارة الهامش، لحمزة الفعر الشريف، الدورة18.

    -بحث: تجارة الهامش، لمحمد القري، الدورة18.

    -بحث: التلاعب في الأسواق الماليّة، لعبدالله العمراني، الدورة20.

    -بحث: المتاجرة بالهامش، لشوقي أحمد دنيا، الدورة18.

    -بحث: المتاجرة بالهامش دراسة تصويرية فقهية، لعبدالله السعيدي، الدورة18.

    -قرار: بشأن سوق الأوراق المالية، الدورة7.

    -قرار: بشأن المتاجرة بالهامش، الدورة18.

    أحكام الأسواق الماليّة، لمحمد صبري هارون، دار النفائس الأردن، الطبعة الأولى، 1419هـ-1999م.

    أحكام التعامل في الأسواق الماليّة المعاصرة، لمبارك بن سليمان آل سليمان، كنوز أشبيليا ن الطبعة الأولى، 1426هـ-2005م.

    أحكام القرآن، لأبي بكر أحمد بن علي الرازي الجصاص، تحقيق: محمد الصادق قمحاوي، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1405هـ.

    أحكام منافع قروض شركات الوساطة الماليّة، لمحمد السحيباني وعبدالله العمراني، مجلة جامعة الملك عبدالعزيز في الاقتصاد الإسلامي، 1430هــ-2009م.

    إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، لمحمد ناصر الدين الألباني، المكتب الإسلامي بيروت، الطبعة الثّانية 1405هــ - 1985م.

    أسواق الأوراق الماليّة، لسمير رضوان، المعهد العلمي للفكر الإسلامي، القاهرة، 1417هـ-1996م.

    إعلام الموقعين عن رب العالمين، لمحمد بن أبي بكر أيوب الزرعي أبو عبد الله ابن القيم الجوزية، تحقيق: طه عبد الرءوف سعد، دار الجيل - بيروت، 1973م.

    الإجماع لأبي بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري، تحقيق: أبو حماد حنيف، مكتبة الفرقان، عجمان، الطبعة الثّانية 1420هــ-1999م.

    الإجماع لأبي عمر يوسف بن عبدالله بن عبدالبر، تحقيق: فؤاد الشلهوب-عبدالوهاب الشهري، دار القاسم للنشر، الرياض.

    الأسهم والسندات وأحكامها في الفقه الإسلامي، لأحمد الخليل.دار ابن الجوزي، الدمام، 1424هــ.

    الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، لعلاء الدين أبي الحسن علي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي، دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة الأولى، 1419هـ.

    الأوراق الماليّة وأسواق المال، لمنير الهندي، الإسكندرية، 2006م.

    البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، تحقيق: د محمد حجي وآخرون، دار الغرب الإسلامي، بيروت، الطبعة: الثّانية، 1408هـ-1988م.

    التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، لأبي الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى 1419هـ-1989م.

    الجامع الصحيح سنن الترمذي، لأبي عيسى محمد بن عيسى الترمذي السلمي، دار إحياء التراث العربي بيروت، تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرون.

    الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه (صحيح البخاري)، لأبي عبدالله محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، الطبعة الأولى 1422هـ.

    الحاوي في فقه الشافعي، لأبي الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي، دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى 1414هـ-1994م.

    الخدمات الاستثمارية في المصارف، ليوسف الشبيلي، دار ابن الجوزي، الطبعة الأولى، 1425هـ-2005م.

    الدّليل الشّرعي المختصر لمنتجات أسواق المال الصادر عن شركة البلاد الماليّة.

    الربا في المعاملات المصرفية المعاصرة، لعبدالله السعيدي، دار طيبة، الرياض.

    الشرح الكبير، لأبي البركات أحمد بن محمد العدوي، المعروف بالدردير.

    الشرح الكبير، لعبدالرحمن بن قدامه، دار الكتاب العربي.

    الصناديق الاستثمارية دراسة فقهية تطبيقية، لحسن غالب دائلة، دار كنوز أشبيليا الرياض، الطبعة الأولى 1433هـ-2012م.

    العمولات المصرفية، لعبدالكريم السماعيل، دار كنوز أشبيلي، الرياض، الطبعة الأولى، 1430هـ-2009م.

    المتاجرة بالهامش في الأسواق الماليّة دراسة فقهية، لياسر الخضيري، رسالة ماجستير من كلية الشريعة بجامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية بالرياض، 1428هـ.

    المتاجرة بالهامش والأحكام المتعلقة بها في الفقه الإسلامي، لمحمد عثمان شبير

    http://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2009/06/d8a7d984d985d8aad8acd8a7d8b1d8a9-d8a8d8a7d984d987d8a7d985d8b4-d988d8a7d984d8a3d8add983d8a7d985-d8a7d984d985d8aad8b9d984d982d8a9-d8a8.pdf

    المجموع شرح المهذب، لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي.

    المعايير الشّرعية، هيئة المحاسبة والمراجعة للمؤسسات الماليّة الإسلامية (أيوفي)، 1431هـ-2010م.

    المغني في فقه الإمام أحمد بن حنبل الشيباني، لأبي محمد عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي، دار الفكر بيروت، الطبعة الأولى، 1405هـ.

    المنفعة في القرض، لعبدالله العمراني، كنوز أشبيليا، الطبعة الثّانية، 1431هـ-2010م.

    الهداية شرح بداية المبتدي، لأبي الحسن علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الرشداني المرغياني، المكتبة الإسلامية.

    آليات نقل الملكية في الأسواق الماليّة، لمحمد السحيباني، دراسات اقتصادية إسلامية، 1429هــ

    بحوث في فقه المعاملات الماليّة المعاصرة، لعلي محيي الدين القره داغي، إصدارات وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية دولة قطر، الطبعة الأولى، 1431هــ-2010م.

    بداية المجتهد ونهاية المقتصد، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد، مطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، مصر، الطبعة: الرّابعة، 1395هــ-1975م.

    بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، لعلاء الدين الكاساني، دار الكتاب العربي بيروت، 1982م.

    بورصة الأوراق الماليّة من منظور إسلامي، لشعبان محمد البرواري، دار الفكر المعاصر بيروت، الطبعة الثّانية، 1426هـ-2005م.

    تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، لفخر الدين عثمان بن علي الزيلعي الحنفي، دار الكتب القاهرة، 1313هـ.

    تجربة بنك الجزيرة في التحول إلى المالية الإسلامية، إعداد: المجموعة الشرعية في بنك الجزيرة، دار الميمان، الطبعة الأولى، 1443هـ.

    حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، لمحمد عرفه الدسوقي، تحقيق محمد عليش، دار الفكر، بيروت.

    حاشية رد المختار على الدر المختار شرح تنوير الأبصار فقه أبو حنيفة، لابن عابدين، دار الفكر للطباعة والنش، بيروت، 1421هـ - 2000م.

    روضة الطالبين وعمدة المفتين، للنووي، المكتب الإسلامي، بيروت، 1405هـ.

    سنن أبي داود، لأبي داود سليمان بن الأشعث السجستاني، دار الكتاب العربي، بيروت.

    سنن النسائي بشرح السيوطي وحاشية السندي، لأبي عبد الرحمن أحمد بن شعيب النسائي، تحقيق: مكتب تحقيق التراث، دار المعرفة، ببيروت، الطبعة الخامسة، 1420هـ.

    سوق الأوراق الماليّة بين الشريعة الإسلامية والنظم الوضعية، لخورشيد أشرف إقبال، مكتبة الرشد، الطبعة الأولى، 1427هـ-2006م.

    صحيح وضعيف الجامع الصغير وزيادته، لمحمد ناصر الدين الألباني، المكتب الإسلامي.

    فتاوى اللجنة الدائمة - المجموعة الأولى، اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء، جمع وترتيب: أحمد بن عبد الرزاق الدويش.

    فتح العزيز بشرح الوجيز في الفقه الشافعي لأبي حامد الغزالي والمسمى بالشرح الكبير، لعبد الكريم بن محمد الرافعي القزويني.

    قرارات المجمع الفقهي الإسلامي، مطبوعات رابطة العالم الإسلامي، الطبعة الثانية.

    قرارات وتوصيات مجمع الفقه الإسلامي الدولي، مطبوعات المجمع.

    كشاف القناع عن متن الإقناع، لمنصور بن يونس بن إدريس البهوتي، تحقيق: هلال مصيلحي مصطفى هلال، دار الفكر بيروت، 1402هـ.

    لسان العرب لأبي الفضل ابن منظور، دار صادر، بيروت، الطبعة الثالثة، ١٤١٤ه.

    مجموع الفتاوى، لأبي العباس أحمد بن عبد الحليم بن تيمية الحراني تحقيق: أنور الباز، عامر الجزار، دار الوفاء، الطبعة الثّالثة، 1426هـ-2005م.

    معجم اللغة العربية المعاصرة، لأحمد مختار عبدالحميد عمر، عالم الكتب، الطبعة الأولى، 1429هـ-2008م.

    معجم لغة الفقهاء، لمحمد قلعة جي، حامد قنيبي، دار النفائس، الطبعة الثّانية، 1408هـ.

    معجم مقاييس اللغة، لأحمد بن فارس، تحقيق: عبدالسلام هارون، دار الفكر، ١٣٩٩هـ-١٩٧٩م.

    مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، لمحمد الخطيب الشربيني، دار الفكر، بيروت.

    مواهب الجليل لشرح مختصر الخليل، لأبي عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطّاب الرُّعيني، تحقيق: زكريا عميرات، دار عالم الكتب، طبعة خاصة، 1423هـ-2003م.

    نصب الراية لأحاديث الهداية مع حاشيته بغية الألمعي في تخريج الزيلعي، لأبي محمد عبد الله بن يوسف بن محمد الزيلعي تحقيق: محمد عوامة، مؤسسة الريان، بيروت، دار القبلة، جدة، الطبعة الأولى، 1418هـ-1997م.

     

     

    References:

     

    • 'abhath fi qadaya maliat mueasirat liusuf lishbili, dar almiman, altabeat al'uwlaa, 1441h-2021m.
    • 'abhath waqararat almajmae alfiqhii al'iislamii, altaabie lirabitat alealam al'iislamii:

    -bahathu: al'ahkam alshshrey litijarat alhamishi, lihamzat alfier alsharif, aldawrati18.

    -bahathu: tijarat alhamishi, limuhamad alqari, alduwrati18.

    -bahathu: altalaeub fi al'aswaq almalyt, lieabdallah aleumrani, aldawrat20.

     -bahatha: almutajarat bialhamishi, lishawqi 'ahmad dinya, alduwrat18.

    -bahatha: almutajarat bialhamish dirasat taswiriat fiqhiatun, lieabdallah alsaeidii, aldawrati18.

    -qarar: bishan suq al'awraq almaliati, aldawrati7.

    -qarar: bishan almutajarat bialhamishi, aldawrati18.

    • 'ahkam al'aswaq almalyt, limuhamad sabri harun, dar alnafayis - al'urdunu, altabeat al'uwlaa, 1419h-1999m.
    • 'ahkam altaeamul fi al'aswaq almalyt almueasirati, limubarak bin sulayman al sulayman, kunuz 'ashbilya n altabeat al'uwlaa, 1426h-2005m.
    • 'ahkam alqurani, li'abi bakr 'ahmad bin eali alraazi aljasasi, tahqiqu: muhamad alsaadiq qamhawi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, 1405h.
    • 'ahkam manafie qurud sharikat alwisatat almalyt, limuhamad alsuhaybani waeabdallah aleumrani, majalat jamieat almalik eabdaleaziz fi alaiqtisad al'iislamii, 1430h-2009m.
    • 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, limuhamad nasir aldiyn al'albanii, almaktab al'iislamii - bayrut, altabeat alththanyt 1405hi - 1985m.
    • 'aswaq al'awraq almalyt, lisamir radwan, almaehad aleilmii lilfikr al'iislamii, alqahirati, 1417hi-1996m.
    • 'iielam almuqiein ean rabi alealamina, limuhamad bin 'abi bakr 'ayuwb alzareii 'abu eabd allah aibn alqiam aljawziati, tahqiqu: tah eabd alra'uf saedu, dar aljil - bayrut, 1973m.
    • al'iijmae li'abi bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburi, tahqiqu: 'abu hamaad hanifi, maktabat alfirqan, eajman, altabeat alththanyt 1420h-1999m.
    • al'iijmae li'abi eumar yusif bin eabdallah bin eabdalbar, tahqiqu: fuad alshalhub-eabdalwahaab alshahri, dar alqasim lilnashri, alriyad.
    • al'ashum walsanadat wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislamii, li'ahmad alkhalil.dar abn aljuzi, aldamaam, 1424h.
    • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, lieala' aldiyn 'abi alhasan eali bin sulayman almirdawi aldimashqii alsaalihi, dar 'iihya' alturath alearabii bayrut, altabeat al'uwlaa, 1419hi.
    • al'awraq almalyt wa'aswaq almali, limunir alhindi, al'iiskandiriati, 2006m.
    • albayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajati, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubi, tahqiqu: d muhamad hajiy wakhrun, dar algharb al'iislami, bayrut, altabeatu: alththanyt, 1408h-1988m.
    • altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabiri, li'abi alfadl 'ahmad bin ealiin bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalani, dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa 1419hi-1989m.
    • aljamie alsahih sunan altirmidhi, li'abi eisaa muhamad bin eisaa altirmidhiu alsilmi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir wakhrun.
    • aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah salaa allah ealayh wasalam wasunanuh wa'ayaamuh (shih albukharii), li'abi eabdallah muhamad bin 'iismaeil bin 'iibrahim bin almughirat albukhari, tahqiqa: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajaati, altabeat al'uwlaa 1422hi.
    • alhawi fi fiqh alshaafieii, li'abi alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawirdi, dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa 1414h-1994m.
    • alkhadmat aliaistithmariat fi almasarifi, liusuf alshibili, dar abn aljuzi, altabeat al'uwlaa, 1425h-2005m.
    • alddlyl alshshrey almukhtasar limuntajat 'aswaq almal alsaadir ean sharikat albilad almaly.
    • alriba fi almueamalat almasrifiat almueasirati, lieabdallah alsaeidii, dar tibt, alriyad.
    • alsharh alkabiru, li'abi albarakat 'ahmad bin muhamad aleadawi, almaeruf bialdirdir.
    • alsharh alkabiru, lieabdalrahman bin qudaamahu, dar alkitaab alearabii.
    • alsanadiq alaistithmariat dirasat fiqhiat tatbiqiatun, lihasan ghalib dayilata, dar kunuz 'ashbilya - alrayad, altabeat al'uwlaa 1433h-2012m.
    • aleumulat almasrifiatu, lieabdalkarim alsamaeil, dar kunuz 'ashbili, alrayad, altabeat al'uwlaa, 1430h-2009m.
    • almutajarat bialhamish fi al'aswaq almalyt dirasat fiqhiatun, liasir alkhudiri, risalat majistir min kuliyat alsharieat bijamieat al'iimam muhamad bn sueud al'iislamiat bialriyad, 1428h.
    • almutajarat bialhamish wal'ahkam almutaealiqat biha fi alfiqh al'iislamii, limuhamad euthman shbir

    http://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2009/06/d8a7d984d985d8aad8acd8a7d8b1d8a9-d8a8d8a7d984d987d8a7d985d8b4-d988d8a7d984d8a3d8add983d8a7d985-d8a7d984d985d8aad8b9d984d982d8a9-d8a8.pdf

    • almajmue sharh almuhadhabi, li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii.
    • almaeayir alshshreyt, hayyat almuhasabat walmurajaeat lilmuasasat almalyt al'iislamia ('ayufi), 1431h-2010m.
    • almughaniy fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal alshaybani, li'abi muhamad eabd allh bin 'ahmad bin qudamat almaqdisi, dar alfikr - bayrut, altabeat al'uwlaa, 1405hi.
    • almanfaeat fi alqaradu, lieabdallah aleumrani, kunuz 'ashbilya, altabeat alththanyt, 1431h-2010m.
    • alhidayat sharh bidayat almubtadi, li'abi alhasan eali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alrishdanii almirghiani, almaktabat al'iislamiati.
    • aliat naql almilkiat fi al'aswaq almalyt, limuhamad alsihaybani, dirasat aqtisadiat 'iislamiatun, 1429hi
    • buhuth fi fiqh almueamalat almalyt almueasirati, lieali muhyi aldiyn alqiruh daghy, 'iisdarat wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - dawlat qatr, altabeat al'uwlaa, 1431h-2010m.
    • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biaibn rushd alhafidi, matbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuhu, masr, altabeati: alrrabet, 1395h-1975m.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lieala' aldiyn alkasanii, dar alkitaab alearabii - bayrut, 1982m.
    • bursat al'awraq almalyt min manzur 'iislami, lishaeban muhamad alburwari, dar alfikr almueasir -birut, altabeat alththanyt, 1426h-2005m.
    • tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, lifakhr aldiyn euthman bn ealiin alziyleii alhanafii, dar alkutub - alqahirati, 1313hi.
    • tajribat bank aljazirat fi altahawul 'iilaa almaliat al'iislamiati, 'iiedadu: almajmueat alshareiat fi bank aljazirata, dar almiman, altabeat al'uwlaa, 1443hi.
    • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad earafah aldasuqi, tahqiq muhamad ealish, dar alfikri, bayrut.
    • hashiat radu almukhtar ealaa alduri almukhtar sharh tanwir al'absar fiqh 'abu hanifata, liabn eabdin, dar alfikr liltibaeat walnash, bayrut, 1421h - 2000m.
    • rawdat altaalibin waeumdat almuftina, lilnawawii, almaktab al'iislamia, bayrut, 1405hi.
    • sunan 'abi dawud, li'abi dawud sulayman bin al'asheath alsajistani, dar alkutaab alearabii, bayrut.
    • sunan alnisayiyi bisharh alsuyutii wahashiat alsindi, li'abi eabd alrahman 'ahmad bin shueayb alnisayiy, tahqiqu: maktab tahqiq altarathu, dar almaerifati, bibayrut, altabeat alkhamisati, 1420h.
    • suq al'awraq almalyt bayn alsharieat al'iislamiat walnuzum alwadeiati, likhurshid 'ashraf 'iiqbali, maktabat alrushdi, altabeat al'uwlaa, 1427h-2006m.
    • sahih wadaeif aljamie alsaghir waziadatuhu, limuhamad nasir aldiyn al'albani, almaktab al'iislamii.
    • fatawaa allajnat aldaayimat - almajmueat al'uwlaa, allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta', jame watartiba: 'ahmad bin eabd alrazaaq alduwaysh.
    • fatah aleaziz bisharh alwajiz fi alfiqh alshaafieii li'abi hamid alghazalii walmusamaa bialsharh alkabiri, lieabd alkarim bin muhamad alraafieii alqazwini.
    • qararat almajmae alfiqhiu al'iislamii, matbueat rabitat alealam al'iislamii, altabeat althaaniatu.
    • qararat watawsiat majmae alfiqh al'iislamii alduwali, matbueat almujmae.
    • kashaaf alqinae ean matn al'iiqnaei, limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, tahqiqu: hilal musilihi mustafaa hilal, dar alfikr - bayrut, 1402h.
    • lisan alearab li'abi alfadl abn manzuri, dar sadir, bayruta, altabeat althaalithati, 1414h.
    • majmue alfatawaa, li'abi aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiat alharaanii tahqiqu: 'anwar albazi, eamir aljazaar, dar alwafa'i, altabeat alththaltht, 1426h-2005m.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati, li'ahmad mukhtar eabdalhamid eumr, ealam alkutub, altabeat al'uwlaa, 1429h-2008m.
    • muejam lughat alfuqaha'i, limuhamad qaleat ji, hamid qanibi, dar alnafayisi, altabeat alththanyt, 1408hi.
    • muejam maqayis allughati, li'ahmad bin faris, tahqiqu: eabdalsalam harun, dar alfikri, 1399h-1979m.
    • mughniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, limuhamad alkhatib alshirbini, dar alfikri, bayrut.
    • mawahib aljalil lisharh mukhtasar alkhalil, li'abi eabd allah muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsi almaghribi, almaeruf balhttab alrrueyny, tahqiqu: zakariaa eumayratin, dar ealam alkatub, tabeat khasatan, 1423h-2003m.
    • nasb alraayat li'ahadith alhidayat mae hashiatih bughyat al'almaei fi takhrij alziylei, li'abi muhamad eabd allah bin yusif bin muhamad alziylei tahqiqu: muhamad eawaamt, muasasat alrayan, bayrut, dar alqiblati, jidat, altabeat al'uwlaa, 1418h-1997m.