بناء الفتوى على المقاصد الشرعية عند اللجنة الدائمة للإفتاء بالمملكة العربية السعودية / Basing Fatwas on the Objectives of Islamic Law by the Permanent Committee for Fatwa in the Kingdom of Saudi Arabia

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية التربية والتنمية البشرية، بجامعة بيشة

المستخلص

يدور هذا البحث حول بناء الفتوى على المقاصد عند اللجنة الدائمة للإفتاء بالمملكة العربية السعودية، وتنبع أهمية الموضوع من كونه يسلط الضوء على أحد أبرز المناهج الفقهية المعاصرة في الفتاوى، وهو الاجتهاد المبني على مقاصد الشريعة، الذي يشكل أداة أساسية لمواكبة التطورات المتسارعة في حياة الناس، وتقديم حلول شرعية رصينة تحفظ ثوابت الدين، وتستجيب لحاجات الواقع.
وقد ركز البحث على بيان مفهوم الفتوى والمقاصد والضوابط الشرعية في هذا المسلك، واستقراء نماذج مختارة من فتاوى اللجنة الدائمة التي بُنيت على مراعاة المقاصد الشرعية، وتحليل منهجها في تنزيل المقاصد على الوقائع، وموازنة النصوص الجزئية مع المقاصد الكلية عند مواجهة القضايا المستجدة، وقد أظهرت النتائج أن اللجنة الدائمة تراعي النظر المقاصدي في الفتاوى، مؤكدة على أن النص الشرعي لا ينفك عن المقصد الشرعي، وبذلك واءمت اللجنة بين المحافظة على ثوابت الشريعة ونصوصها ومراعاة التغيرات الزمانية والمكانية، مما جعل فتاواها منضبطة بالنصوص ومتوازنة في المقاصد والمصالح الشرعية.
وقد خلُص البحث إلى أن بناء الفتوى على المقاصد يمثل آلية أصيلة وفعّالة في خدمة الفقه الإسلامي، وتفعيل دوره في مواجهة قضايا العصر، وتحقيق حلول شرعية متوازنة للنوازل المعاصرة.
 
This research addresses the topic of ijtihad based on objectives and its impact on addressing contemporary issues, using the fatwas of the Permanent Committee for Fatwa in the Kingdom of Saudi Arabia. The importance of this topic stems from its ability to shed light on one of the most prominent contemporary jurisprudential approaches: ijtihad based on the objectives of Sharia. This approach constitutes an essential mean for keeping pace with rapid developments in people's lives and providing sound legal solutions that preserve the fundamentals of religion and respond to real-life needs.
The research focused on clarifying the concept of ijtihad based on objectives and its legal controls. It examined selected examples of fatwas issued by the Permanent Committee based on consideration of Sharia objectives, analyzed its approach to applying objectives to realities, and balanced partial texts with general objectives when addressing emerging issues. The results demonstrated that the Permanent Committee has successfully maintained the principles of Sharia while taking into account temporal and spatial changes, enabling it to issue balanced fatwas that take the objectives into account and meet people's needs. The study concludes that ijtihad based on objectives represents an authentic and effective mechanism for serving Islamic jurisprudence, activating its role in confronting contemporary issues, and achieving balanced legal solutions to contemporary issues. This confirms the importance of ijtihad based on objectives as an authentic and effective mechanism for addressing contemporary issues.

الكلمات الرئيسية


  1. القرآن الكريم

    1. أثر الاجتهاد المقاصدي في نوازل السياسة الشرعية المعاصرة، مجلة الثقافة الإسلامية، دورية علمية نصف سنوية محكمة، تصدرها مديرية الثقافة الإسلامية التابعة لوزارة الشؤون الدينية، الجزائر، المجلد 15 /العدد: 1، تاريخ 07/12/2021م ، ص 61- 109.
    2. الاجتهاد في مناط الحكم الشرعي دراسة تأصيلية تطبيقية، تأليف: بلقاسم بن ذاكر بن محمد الزُّبيدي، الناشر: مركز تكوين للدراسات والأبحاث، الطبعة: الأولى، 1435 هـ
    3. الإحكام في أصول الأحكام، المؤلف: أبو محمد علي بن أحمد بن حزم (ت 456 هـ)، الناشر: دار الآفاق الجديدة، بيروت.
    4. الإحكام في أصول الأحكام، المؤلف: سيف الدين، أبو الحسن، علي الآمدي [ت 631 هـ]، الناشر: مؤسسة النور بالرياض، سنة 1387 هـ
    5. إرشاد الفحول إلي تحقيق الحق من علم الأصول، المؤلف: محمد بن علي الشوكاني (ت 1250هــ)، المحقق: مجموعة، الناشر: دار الكتاب العربي، الطبعة: الطبعة الأولى 1419هــ
    6. أصول الفقه، المؤلف: شمس الدين محمد بن مفلح الحنبلي (763 هـ)، حققه: د فهد بن محمد السَّدَحَان، الناشر: مكتبة العبيكان، الرياض ، الطبعة: الأولى، 1420 هـ
    7. تحقيق المناط في نوازل فقه الزكاة والصيام من فتاوى اللجنة الدائمة للإفتاء دراسة أصولية تطبيقية، رسالة ماستر، (1440-1441هــ) مقدمة من الباحث: مسفر عبدالله سعيد الشهراني، في مسار الفقه وأصوله، بقسم الشريعة، كلية الشريعة والقانون، بجامعة الجوف.
    8. تفسير القرآن الكريم «سورة آل عمران»، المؤلف: محمد بن صالح العثيمين، الناشر: دار ابن الجوزي، الطبعة: الثالثة، 1435 هـ
    9. تهذيب اللغة، المؤلف: محمد بن أحمد بن الأزهري الهروي، أبو منصور (ت 370هــ)، المحقق: محمد عوض مرعب، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة: الأولى، 2001م
    10. جمهرة اللغة، المؤلف: أبو بكر محمد بن الحسن بن دريد الأزدي (ت 321هــ)، المحقق: رمزي منير بعلبكي، الناشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة: الأولى، 1987م
    11. حلية طالب العلم، المؤلف: بكر بن عبد الله أبو زيد (ت 1429هــ)، الناشر: دار العاصمة للنشر والتوزيع، الرياض، الطبعة: الأولى، 1416 هـ
    12. سنن أبي داود: المؤلف: أبو داود سليمان السجستاني (275 هـ)، المحقق: شعيب الأرناؤوط، الناشر: دار الرسالة العالمية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ
    13. الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، المؤلف: أبو نصر إسماعيل الجوهري الفارابي (ت 393هــ)، تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار، الناشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة: الرابعة 1407 هـ‍ - 1987 م
    14. العين، المؤلف: أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي البصري (ت 170هــ)، المحقق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، الناشر: دار ومكتبة الهلال
    15. فتاوى اللجنة الدائمة المؤلف: اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء، جمع وترتيب: أحمد بن عبد الرزاق الدويش، الناشر: رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء - الإدارة العامة للطبع الرياض
    16. الفروق اللغوية، المؤلف: أبو هلال الحسن بن عبد الله العسكري (ت نحو 395هــ)، حققه وعلق عليه: محمد إبراهيم سليم، الناشر: دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع، القاهرة - مصر
    17. القاموس المحيط، المؤلف: مجد الدين، الفيروزآبادي (ت 817هــ)، تحقيق: مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة، بإشراف: العرقسُوسي، الناشر: مؤسسة الرسالة، لبنان، الطبعة: الثامنة، 1426 هـ
    18. قواطع الأدلة في الأصول، المؤلف: أبو المظفر، منصور السمعاني (ت 489هــ)، المحقق: محمد حسن الشافعي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، 1418هــ/1999م
    19. قواعد الأحكام في مصالح الأنام، المؤلف: أبو محمد عز الدين ، ابن عبد السلام السلمي (ت660هــ)، راجعه وعلق عليه: طه عبد الرؤوف سعد، الناشر: مكتبة الكليات الأزهرية القاهرة
    20. لقاءات الباب المفتوح، المؤلف: محمد بن صالح العثيمين، الناشر: مؤسسة محمد بن صالح العثيمين، رقم الطبعة :الأولى، تاريخ النشر: 1438 هـ - 2017 م
    21. اللمع في أصول الفقه، المؤلف: أبو اسحاق إبراهيم الشيرازي (ت 476هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الطبعة الثانية 2003 م - 1424 هـ.
    22. مجموع الفوائد واقتناص الأوابد، المؤلف: أبو عبد الله، عبد الرحمن آل سعدي (1376 هـ) الناشر: دار ابن الجوزي، سنة النشر 1424 هـ
    23. مجموع فتاوى ورسائل فضيلة الشيخ محمد بن صالح العثيمين (ت: 1421 هـ)، جمع وترتيب: فهد بن ناصر بن إبراهيم السليمان، الناشر: دار الوطن - دار الثريا، الطبعة: الأولى، 1407 - 1438 هـ
    24. مجموع فتاوى ومقالات متنوعة، المؤلف: عبد العزيز بن باز، جمع وإشراف: د. محمد بن سعد الشويعر، الناشر: رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء بالمملكة العربية السعودية،.
    25. مجموعة أسئلة تهم الأسرة المسلمة، المؤلف: محمد بن صالح بن محمد العثيمين (ت 1421هــ)، الناشر: دار الوطن للنشر، الطبعة: الاولى
    26. المحكم والمحيط الأعظم، المؤلف: أبو الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي [ت: 458هــ]، المحقق: عبد الحميد هنداوي، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2000 م
    27. المحيط في اللغة، المؤلف: الصاحب، إسماعيل بن عباد (ت 385 هـ)، المحقق: محمد حسن آل ياسين، الناشر: عالم الكتب، بيروت، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م
    28. مراعاة مقاصد المكلفين في الفتوى، وتطبيقاتها في فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء للدكتور محسن بن عايض بن غلام المطيري، منشور بمجلة الجامعة الإسلامية للعلوم الشرعية بالعدد(200) الجزء الثاني في شهر شعبان بتاريخ 1443هــ (من ص 387 435)
    29. المستصفى، المؤلف: أبو حامد الغزالي الطوسي (ت 505هــ)، تحقيق: محمد عبد الشافي، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1413هــ - 1993م
    30. مسند الإمام أحمد بن حنبل، المؤلف: الإمام أحمد بن حنبل (241 هـ)، المحقق: شعيب الأرناؤوط ، وآخرون، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ
    31. المطلع على ألفاظ المقنع، المؤلف: محمد بن أبي الفتح البعلي، (ت 709 هـ)، المحقق: محمود الأرناؤوط، الناشر: مكتبة السوادي للتوزيع، الطبعة: الطبعة الأولى 1423 هـ - 2003 م
    32. معالم الاحتياط للفتوى في فتاوى اللجنة الدائمة للإفتاء (فتاوى الزكاة أنموذجاً)، د.ياسر بن محمد هوساوي، منشور بمجلة أبحاث، العدد 12 أكتوبر -ديسمبر 2018م) من 568-581.
    33. مقاصد الشريعة الإسلامية، المؤلف: محمد الطاهر بن عاشور (ت 1393 هـ)، المحقق: محمد الحبيب ابن الخوجة، الناشر: وزارة الأوقاف، قطر، عام النشر: 1425 هـ
    34. مقاييس اللغة، المؤلف: أبو الحسين أحمد بن فارس (ت 395 هـ)، تحقيق وضبط: عبد السلام محمد هارون، الناشر: شركه مصطفى البابي الحلبي بمصر الطبعة: الثانية، (1392 هـ).
    35. منهج ابن غديان في الفتوى، د. فاطمة التميمي، بحث منشور بمجلة الجمعية الفقهية السعودية، ع(66)، ص(350-358).
    36. مهمات حول الجهاد، المؤلف : صالح بن فوزان بن عبد الله الفوزان، بلا طبعة.
    37. الموافقات: المؤلف: أبو إسحاق إبراهيم الشاطبي (ت 790 هـ)، المحقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ

     

    References:

    • alquran alkarim
    • 'athar alaijtihad almuqasidii fi nawazil alsiyasat alshareiat almueasirati, majalat althaqafat al'iislamiati, dawriat eilmiat nisf sanawiat mahkamatun, tusdiruha mudiriat althaqafat al'iislamiat altaabieat liwizarat alshuwuwn aldiyniati, aljazayar, almujalad 15 /aleadadu: 1, tarikh 07/12/2021m , s 61- 109.
    • alaijtihad fi manat alhukm alshareii dirasat tasiliat tatbiqiatun, talifu: bilqasim bin dhakir bin muhamad alzzubydy, alnaashir: markaz takwin lildirasat wal'abhathi, altabeati: al'uwlaa, 1435 hu
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, almualafi: 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin hazm (t 456 ha), alnaashir: dar alafaq aljadidati, bayrut.
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, almualafi: sayf aldiyn, 'abu alhasan, eali alamdi [t 631 hu], alnaashir: muasasat alnuwr bialriyad, sanatan 1387 hu
    • 'iirshad alfuhul 'iilaya tahqiq alhaqi min eilm al'usuli, almualafi: muhamad bin ealiin alshuwkanii (t 1250h), almuhaqiqi: majmueatu, alnaashir: dar alkitaab alearabii, altabeati: altabeat al'uwlaa 1419h
    • 'usul alfiqah, almualafa: shams aldiyn muhamad bin muflih alhanbali (763 hu), haqaqahu: d fahd bin muhamad alssadahan, alnaashir: maktabat aleibikan, alriyad , altabeatu: al'uwlaa, 1420 hu
    • tahqiq almunat fi nawazil fiqh alzakat walsiyam min fatawaa allajnat aldaayimat lil'iifta' dirasatan 'usuliatan tatbiqiatan, risalat mastar, (1440-1441hi) muqadimat min albahithi: misfar eabdallah saeid alshahrani, fi masar alfiqh wa'usulihi, biqism alsharieati, kuliyat alsharieat walqanuni, bijamieat aljuf.
    • tafsir alquran alkarim <<surat al eimran>>, almualafi: muhamad bin salih aleuthaymin, alnaashir: dar abn aljuzi, altabeati: althaalithati, 1435 hu
    • tahdhib allughati, almualafi: muhamad bin 'ahmad bin al'azharii alhurawi, 'abu mansur (t 370hi), almuhaqaqi: muhamad eawad mureib, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 2001m
    • jmharat allughati, almualafu: 'abu bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdiu (t 321hi), almuhaqiqi: ramzi munir baelabaki, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayruta, altabeatu: al'uwlaa, 1987m
    • haliat talib aleilma, almualafu: bikr bin eabd allah 'abu zayd (t 1429hi), alnaashir: dar aleasimat lilnashr waltawziei, alrayad, altabeata: al'uwlaa, 1416 hu
    • snan 'abi dawud: almualafu: 'abu dawud sulayman alsijistaniu (275 ha), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwta, alnaashir: dar alrisalat alealamiati, altabeatu: al'uwlaa, 1430 hu
    • alsihah taj allughat wasihah alearabiati, almualafu: 'abu nasr 'iismaeil aljawharii alfarabii (t 393hi), tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatar, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayruta, altabeatu: alraabieat 1407 ha‍ - 1987 m
    • aleayn, almualafu: 'abu eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad alfarahidii albasariu (t 170hi), almuhaqiqi: d mahdi almakhzumi, d 'iibrahim alsaamaraayiy, alnaashir: dar wamaktabat alhilal
    • fatawaa allajnat aldaayimat almualifi: allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta', jame watartiba: 'ahmad bin eabd alrazaaq alduwaysh, alnaashir: riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' - al'iidarat aleamat liltabe - alriyad
    • alfuruq allughawiatu, almualafu: 'abu hilal alhasan bin eabd allah aleaskarii (t nahw 395ha), haqaqah waealaq ealayhi: muhamad 'iibrahim salim, alnaashir: dar aleilm walthaqafat lilnashr waltawzie, alqahirat - misr
    • alqamus almuhiti, almualafi: majd aldiyn, alfiruzabadiu (t 817hi), tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalati, bi'iishrafi: alerqsusy, alnaashir: muasasat alrisalati, lubnan, altabeata: althaaminati, 1426 h
    • qawatie al'adilat fi al'usulu, almualafi: 'abu almuzafar, mansur alsameanii (t 489h), almuhaqaqi: muhamad hasan alshaafieii, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1418h/1999m
    • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, almualafi: 'abu muhamad eizi aldiyn , abn eabd alsalam alsulamii (t660ha), rajieh waealaq ealayhi: tah eabd alrawuwf saedu, alnaashir: maktabat alkuliyaat al'azhariat - alqahira
    • liqa'at albab almaftuhi, almualafi: muhamad bin salih aleuthaymin, alnaashir: muasasat muhamad bin salih aleuthaymin, raqm altabeat :al'uwlaa, tarikh alnashr: 1438 h - 2017 m
    • allamae fi 'usul alfiqah, almualafi: 'abu ashaq 'iibrahim alshiyrazii (t 476ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: altabeat althaaniat 2003 m - 1424 hu.
    • majmue alfawayid waiqtinas al'awabidi, almualafu: 'abu eabd allah, eabd alrahman al saedi (1376 ha) alnaashir: dar abn aljuzi, sanat alnashr 1424 hu
    • majmue fatawaa warasayil fadilat alshaykh muhamad bin salih aleuthaymin (t: 1421 ha), jame watartiba: fahd bin nasir bin 'iibrahim alsulayman, alnaashir: dar alwatan - dar althirya, altabeati: al'uwlaa, 1407 - 1438 hu
    • majmue fatawaa wamaqalat mutanawieatun, almualafa: eabd aleaziz bin bazi, jamae wa'iishrafu: du. muhamad bin saed alshuwayear, alnaashir: riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' bialmamlakat alearabiat alsaeudiati,.
    • majmueat 'asyilat tuhimu al'usrat almuslamata, almualafa: muhamad bin salih bin muhamad aleuthaymin (t 1421ha), alnaashir: dar alwatan lilnashri, altabeata: alawlaa
    • almuhkam walmuhit al'aezami, almualafu: 'abu alhasan ealii bin 'iismaeil bin sayidih almursiu [t: 458hi], almuhaqiq: eabd alhamid hindawi, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2000 m
    • almuhit fi allughati, almualafi: alsaahibi, 'iismaeil bin eabaad (t 385 ha), almuhaqaqa: muhamad hasan al yasin, alnaashir: ealim alkutab, bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 m
    • muraeat maqasid almukalafin fi alfatwaa, watatbiqatiha fi fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' lilduktur muhsin bin eayid bin ghulam almutayri, manshur bimajalat aljamieat al'iislamiat lileulum alshareiat bialeadadi(200) aljuz' althaani fi shahr shaeban bitarikh 1443h (man s 387 - 435)
    • almustasfaa, almualafu: 'abu hamid alghazali altuwsiu (t 505hi), tahqiqu: muhamad eabd alshaafi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1413hi - 1993m
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbul, almualafi: al'iimam 'ahmad bin hanbal (241 ha), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwt , wakhrun, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hu
    • almutalae ealaa 'alfaz almuqanaei, almualafi: muhamad bin 'abi alfath albaeli, (t 709 hu), almuhaqiqi: mahmud al'arnawuwta, alnaashir: maktabat alsawadi liltawziei, altabeati: altabeat al'uwlaa 1423 h - 2003 m
    • maealim alaihtiat lilfatwaa fi fatawaa allajnat aldaayimat lil'iifta' (fatawaa alzakat anmwdhjaan), di.yasir bin muhamad husawii, manshur bimajalat 'abhathi, aleadad 12 'uktubar -disambir 2018m) min 568-581.
    • maqasid alsharieat al'iislamiati, almualafu: muhamad altaahir bin eashur (t 1393 ha), almuhaqaqa: muhamad alhabib aibn alkhawjati, alnaashir: wizarat al'awqafi, qatru, eam alnashri: 1425 hu
    • maqayis allughati, almualafu: 'abu alhusayn 'ahmad bin faris (t 395 ha), tahqiq wadabtu: eabd alsalam muhamad harun, alnaashir: sharakuh mustafaa albabi alhalabi bimisr altabeata: althaaniati, (1392 ha).
    • manhaj abn ghadyan fi alfatwaa, da. fatimat altamimi, bahath manshur bimajalat aljameiat alfiqhiat alsueudiati, ea(66), sa(350-358).
    • mahimat hawl aljahadi, almualif : salih bin fawzan bin eabd allh alfawzan, bila tabeatin.
    • almuafaqati: almualafu: 'abu 'iishaq 'iibrahim alshaatibii (t 790 ha), almuhaqiqi: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar aibn eafan, altabeatu: al'uwlaa, 1417 hu