بيان الضرورة عند الحنفية ودلالته على الأحكام الشرعية / The Statement Of Necessity According To The Hanafis And Its Implications For Legal Rulings

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم أصول الفقه كلية الدراسات الإسلامية والعربية بنات القاهرة جامعة الأزهر مصر

المستخلص

تبرز أهمية هذا البحث في أنه يوضح لونا من ألوان البيان للنصوص الشرعية التي تدل على الأحكام الفقهية، كما أنه يبين كيف كان الشرع الحكيم مراعيا حالات الناس المتعددة وظروفهم المختلفة التي تستدعي بيانا بالسكوت أحيانا وبالقول أحايين, وبالفعل والممارسة في أحايين أخرى في تمازج شريف وتداخل عجيب لا يكون متناغما إلا إذا كان من حكيم خبير.
كما تبرز أهمية البحث في كونه يظهر الإعجاز التشريعي في السبق إلى ما دونه علماء التربية في مصنفاتهم من ضرورة تعدد وسائل التعليم والتبيين من المحاضرة والعصف الذهني والمحاورة والتجربة العملية ونحوها من مصطلحات مهما تنوعت أو تعددت أو أبرزت في المجامع والمنتديات فلن تزيد قيد شبر عما كتبه الأصوليون في مدوناتهم, بل لن تحيط بكل المعاني التي أشار إليها الأصوليون الذين جعلوا مجرد السكوت لونا من ألوان البيان.
وقد جاء البحث في مقدمة ومبحثين وخاتمة, أما المبحث الأول: ففي البيان والإجمال عند الأصوليين, وأما المبحث الثاني: ففي بيان الضرورة ودلالته على الأحكام الشرعية.
وقد ختمت البحث بعدد من النتائج أهمها: أن البيان من أهم موضوعات الدرس الأصولي, لذلك كان من أعظم نعم الله على الإنسان, وأن تعدد وسائل وأدوات البيان من القول فالفعل فالسكوت دليل على عبقرية الإنسان العربي الذي اعتبر سكوته في بعض الأحيان كلاما, وأن الشريعة قد راعت معهود العرب في بيانها للأحكام فاحتوت على البيان بالضرورة والسكوت, وأنه ليس كل سكوت بيانا, بل قرائن الأحوال وسياقات الكلام هي التي تحدد الوجهة وتبين المراد, كما توصل البحث إلى أن البيان بالضرورة كاشف عن مقاصد الشارع ومقاصد المكلفين في كثير من المواضع.
 
The importance of this research lies in its demonstration of a type of clarification for the legal texts that indicate jurisprudential rulings.
 It shows how the wise legislation takes into consideration the various situations of people and their different circumstances, which sometimes require clarification through silence and other times through speech, and in other instances through action and practice, in a noble blend and extraordinary intermingling that can only be harmonious when derived from a wise expert.The significance of the research also highlights the legislative miracles in its precedence to the writings of educational scholars in their texts regarding the necessity of diversifying teaching methods and understanding through lectures, brainstorming, dialogue, practical experience, and similar terms. Regardless of their diversity or numerous presentations in gatherings and forums, they will not extend even a span beyond what the legal theorists have written in their records, nor will they encompass all the meanings indicated by the jurists who regarded mere silence as a form of clarification.
The research is structured into an introduction, two main sections, and a conclusion.
As for the first topic: it discusses clarification and generalization among jurists, and as for the second topic: it addresses the necessity and its implications for legal rulings. I concluded the research with several findings, the most important of which are: that clarification is one of the most important subjects of the legal study, thus it is one of God's greatest blessings to humanity; that the multitude of means and tools of clarification, whether through speech, action, or silence, is a testament to the genius of the Arab man who sometimes considered silence as speech; that the sharia took into account the conventions of the Arabs in clarifying rulings, containing clarifications through necessity and silence; and that not all silence is clarification, as the circumstances and contexts of speech are what determine the direction and clarify the intended meaning. The research also concluded that clarification by necessity reveals the objectives of the legislator and the objectives of the obligated individuals in many cases.

الكلمات الرئيسية


  1. كتب السنة النبوية

    1. جامع العلوم والحكم في شرح خمسين حديثاً من جوامع الكلم لزين الدين عبد الرحمن بن أحمد بن رجب بن الحسن، السَّلامي، البغدادي، الدمشقي، الحنبلي تحقيق: الدكتور محمد الأحمدي أبو النور, دار السلام للطباعة والنشر والتوزيع الطبعة: الثانية، 1424 هـ - 2004 م
    2. سنن الترمذي لأبي عيسى محمد بن عيسى الترمذي السلمي, دار إحياء التراث العربي-بيروت, تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرين.
    3. سنن الدارقطني لأبي الحسن علي بن عمر الدارقطني البغدادي, تحقيق السيد عبد الله هاشم يماني, دار المعرفة - بيروت 1386 - 1966.
    4. صحيح البخاري (الجامع الصحيح) لأبي عبد الله محمد بن إسماعيل البخاري الجعفي, دار ابن كثيربيروت, الطبعة الثالثة 1407هــ/1987م تحقيق د. مصطفى ديب البغا.
    5. صحيح مسلم لأبي الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري, دار إحياء التراث العربيبيروت, تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.
    6. مسند الإمام أحمد بن حنبل لأبي عبد الله أحمد بن حنبل, تحقيق: شعيب الأرناؤوط, مؤسسة الرسالة, الطبعة الثانية 1420 هـ/1999 م.
    7. المعجم الأوسط لأبي القاسم سليمان بن أحمد الطبراني, دار الحرمين- القاهرة 1415 هـ, تحقيق: طارق عوض الله, وعبد المحسن إبراهيم.
    8. المعجم الكبير لأبي القاسم سليمان بن أحمد بن أيوب الطبراني, مكتبة العلوم والحكم-الموصل, الطبعة الثانية 1404 هـ- 1983 م, تحقيق: حمدي عبد المجيد السلفي.
    9. معرفة السنن والآثار للإمام أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي الخراساني البيهقي تحقيق عبد المعطي أمين قلعجي نشر جامعة الدراسات الإسلامية (كراتشي - باكستان)، دار قتيبة (دمشق -بيروت)، دار الوعي (حلب - دمشق)، دار الوفاء (المنصورة - القاهرة) الطبعة: الأولى، 1412 هـ - 1991 م

    كتب أصول الفقه:

    1. الإبهاج في شرح منهاج الوصول إلى علم الأصول للبيضاوي لعلي بن عبد الكافي السبكي, وابنه عبد الوهاب بن علي بن عبد الكافي السبكي, دار الكتب العلميةبيروت, الطبعة الأولى 1404هــ.
    2. إحكام الفصول في أحكام الأصول لأبي الوليد الباجي, تحقيق: عبد المجيد تركي, دار الغرب الإسلامي-بيروت, الطبعة الثانية 1415هــ-1995م.
    3. الإحكام في أصول الأحكام لأبي الحسن علي بن محمد الآمدي, دار الكتاب العربي بيروت, الطبعة الأولى 1404هــ تحقيق د. سيد الجميلي.
    4. إرشاد الفحول إلي تحقيق الحق من علم الأصول لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني, تحقيق: الشيخ أحمد عزو عناية, قدم له الشيخ: خليل الميس, والدكتور ولي الدين صالح فرفور, دار الكتاب العربي, الطبعة الأولى 1419 هـ - 1999 م.
    5. أصول البزدوي لعلي بن محمد البزدوي الحنفي, مطبعة جاويد بريسكراتشي.
    6. أصول السرخسي لأبي بكر محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسي, تحقيق: أبي الوفاء الأفغاني, دار الكتاب العلمية- بيروت- لبنان.
    7. أصول الشاشي لأبي علي أحمد بن محمد بن إسحاق الشاشي, دار الكتاب العربي- بيروت 1402هــ.
    8. أصول الفقه لأبي عبد الله محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج، شمس الدين المقدسي الحنبلي حققه وعلق عليه وقدم له: الدكتور فهد بن محمد السَّدَحَان, مكتبة العبيكان, الطبعة الأولى، 1420 هـ - 1999م.
    9. إعلام الموقعين عن رب العالمين لمحمد بن أبي بكر بن قيم الجوزية, تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد, مكتبة الكليات الأزهرية، القاهرة 1388هــ-1968م.
    10. البحر المحيط في أصول الفقه لبدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي, تحقيق: د/عمر سليمان الأشقر, ود/ عبد الستار أبو غده, نشر وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية بالكويت, الطبعة الثانية 1413هــ/1992م.
    11. بديع النظام الجامع بين أصول البزدوي والإحكام لأبي العباس مظفر الدين أحمد بن علي بن تغلب البغدادي الشهير بابن الساعاتي المتوفى سنة 694هــ, تحقيق: مصطفى محمود الأزهري, ومحمد حسين الدمياطي, دار ابن القيم-الرياض, الطبعة الأولى 1435هــ/2014م.
    12. البرهان في أصول الفقه لأبي المعالي عبد الملك بن عبد الله بن يوسف الجويني, دار الوفاء-المنصورة, الطبعة الرابعة، 1418, تحقيق: د. عبد العظيم محمود الديب.
    13. بيان الحال ودلالته على الأحكام د محمد صلاح حلمي سعد نشر مجلة قطاع الشريعة والقانون جامعة الأزهر 2019/2020م
    14. بيان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب لمحمود بن عبد الرحمن بن أحمد بن محمد، أبو الثناء، شمس الدين الأصفهاني تحقيق: د/ محمد مظهر بقا, دار المدني-السعودية, الطبعة الأولى، 1406هــ / 1986م.
    15. التبصرة في أصول الفقه لأبي إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الفيروزآبادي الشيرازي, دار الفكردمشق, الطبعة الأولى، 1403هــ, تحقيق د. محمد حسن هيتو.
    16. التحبير شرح التحرير في أصول الفقه لعلاء الدين أبي الحسن علي بن سليمان المرداوي الحنبلي تحقيق د. عبد الرحمن الجبرين، د. عوض القرني، د. أحمد السراح, مكتبة الرشد-الرياض1421هــ- 2000م.
    17. تشنيف المسامع بجمع الجوامع للسبكي, تأليف الإمام بدر الدين محمد بن بهادر بن عبد الله الزركشي, تحقيق د.عبد الله ربيع ود. سيد عبد العزيز, طبعة مؤسسة قرطبة-القاهرة, الطبعة الثانية 2006م.
    18. التقريب والإرشاد الصغير للقاضي أبي بكر محمد بن الطيب الباقلاني المتوفى سنة 403هــ, قدم له وحققه: الدكتور/ عبد الحميد علي أبو زنيد, مؤسسة الرسالة-بيروت الطبعة الثانية 1418هــ1998م.
    19. التقرير والتحبير لابن أمير الحاج محمد بن محمد الحنبلي, دراسة وتحقيق: عبد الله محمود محمد عمر, دار الكتب العلمية بيروت, الطبعة الأولى 1419هــ/1999م.
    20. تقويم الأدلة في أصول الفقه لأبي زيد عبيد الله بن عمر بن عيسى الدبوسي الحنفي, تحقيق: الشيخ خليل الميس, دار الكتب العلمية بيروت لبنان, الطبعة الأولى1421هــ-2001م.
    21. التلخيص في أصول الفقه لأبي المعالي عبد الملك بن عبد الله بن يوسف الجويني, تحقيق: عبد الله جولم النبالي, وبشير أحمد العمري, دار البشائر الإسلامية- بيروت 1417 هـ- 1996 م.
    22. التمهيد في تخريج الفروع على الأصول لأبي محمد عبد الرحيم بن الحسن الإسنوي, مؤسسة الرسالةبيروت, الطبعة الأولى1400هــ, تحقيق د. محمد حسن هيتو.
    23. تيسير التحرير لمحمد أمين المعروف بأمير بادشاه دار الفكر- بيروت.
    24. حسن التفهم والدرك لمسألة الترك لأبي الفضل عبد الله محمد الصديقي الغماري بدون بيانات.
    25. خلاصة الأفكار شرح مختصر المنار, لأبي الفداء زين الدين قاسم بن قُطْلُوْبَغَا الحنفي, تحقيق: حافظ ثناء الله الزاهدي, دار ابن حزم, الطبعة الأولى، 1424 هـ - 2003 م.
    26. الرسالة للإمام محمد بن إدريس الشافعي, تحقيق: الشيخ/ أحمد محمد شاكر, مكتبه الحلبي، مصر الطبعة: الأولى، 1358هــ/1940م.
    27. رفع الحاجب عن مختصر ابن الحاجب لتاج الدين أبي النصر عبد الوهاب ابن علي بن عبد الكافي السبكي, عالم الكتب-بيروت,1419 هـ/1999م, الطبعة الأولى, تحقيق: علي محمد معوض، وعادل أحمد عبد الموجود.
    28. رفع النقاب عن تنقيح الشهاب لأبي علي حسين بن علي بن طلحة الرجراجي الشوشاوي, تحقيق: الدكتور أحمد محمد السراح, دار الرشد-الرياض, الطبعة الأولى 1425هــ/2004م.
    29. روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل لابن قدامة المقدسي, مؤسسة الريّان للطباعة والنشر والتوزيع, الطبعة الثانية 1423هــ-2002م.
    30. شرح التلويح على التوضيح لمتن التنقيح في أصول الفقه, للإمام عبيد الله ابن مسعود المحبوبي البخاري الحنفي, تحقيق: زكريا عميرات, دار الكتب العلمية-بيروت1416هــ - 1996م.
    31. شرح العضد لمختصر المنتهى الأصولي لابن الحاجب مع حواشي الشريف الجرجاني والسعد التفتازاني والهروي والجيزاوي, تحقيق محمد حسن إسماعيل, دار الكتب العلمية-بيروت, الطبعة الأولى 1424هــ-2004م.
    32. شرح الكوكب المنير لتقي الدين أبي البقاء محمد بن أحمد بن عبد العزيز ابن علي الفتوحي المعروف بابن النجار, تحقيق: محمد الزحيلي, ونزيه حماد, مكتبة العبيكان, الطبعة الثانية 1418هــ - 1997م.
    33. شرح اللمع لأبي إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي, تحقيق: عبد المجيد تركي, دار الغرب الإسلامي-بيروت, الطبعة الأولى 1408-1998م.
    34. شرح المنار وحواشيه من علم الأصول للعلامة عبد اللطيف بن عبد العزيز بن الملك, وبهامشه حاشية الشيخ مصطفى بن بير علي المعروف بعزمي زاده, وحاشية الشيخ يحيى الرهاوي, وأنوار الحلك لابن الحلبي, المطبعة العثمانية 1315 هـ.
    35. شرح تنقيح الفصول في اختصار المحصول للإمام شهاب الدين أبي العباس أحمد بن إدريس القرافي, دار الفكر-بيروت 1424هــ-2004م.
    36. شرح مختصر الروضة لأبي الربيع سليمان بن عبد القوي بن عبد الكريم الطوفي الصرصري، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي, مؤسسة الرسالة, الطبعة الأولى 1407هــ- 1987م.
    37. العدة في أصول الفقه للقاضي أبي يعلى محمد بن الحسين بن محمد بن خلف الفراء, حققه وعلق عليه د. أحمد بن علي بن سير المباركي، نشر جامعة الملك أحمد بن سعود الإسلامية, الطبعة الثانية1410 هـ -1990م.
    38. غاية المأمول في شرح ورقات الأصول للإمام شهاب الدين أحمد بن حمزة الرملي, تحقيق حسن عباس قطب, مؤسسة قرطبة-القاهرة, الطبعة الثانية 1427 هـ-2004 م.
    39. الغيث الهامع شرح جمع الجوامع لابن السبكي, تأليف ولي الدين أبي زرعة أحمد العراقي, أعده للنشر: حسن عباس قطب, دار الفاروق الحديثة للطباعة والنشر-القاهرة, الطبعة الثانية 1427 هـ-2006 م.
    40. الفائق في أصول الفقه لصفي الدين محمد بن عبد الرحيم بن محمد الأرموي الهندي الشافعي تحقيق: محمود نصار دار الكتب العلمية، بيروت لبنان الطبعة: الأولى، 1426 هـ - 2005 م
    41. فصول البدائع في أصول الشرائع لمحمد بن حمزة بن محمد، شمس الدين الفناري الرومي, تحقيق: محمد حسين محمد حسن إسماعيل, دار الكتب العلمية، بيروت لبنان, الطبعة الأولى، 1427هــ.
    42. الفصول في الأصول للإمام أحمد بن علي الرازي الجصاص, تحقيق د. عجيل جاسم النشمي, نشر وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية-الكويت.
    43. فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت لابن عبد الشكور البهاري, تأليف العلامة عبد العلي محمد نظام الدين الأنصاري, المطبعة الأميرية ببولاق الطبعة الأولى 1322هــ.
    44. الفوائد السنية في شرح الألفية للحافظ شمس الدين محمد بن عبد الدائم البرماوي تحقيق عبد الله رمضان موسى, مكتبة التوعية الإسلامية بالقاهرة, الطبعة الأولى 1436هــ/2015م.
    45. قواطع الأدلة في الأصول لأبى المظفر منصور بن محمد بن عبد الجبار السمعانى, تحقيق محمد حسن محمد حسن إسماعيل الشافعي, دار الكتب العلمية-بيروت، الطبعة الأولى 1418هــ-1999م.
    46. الكافي شرح البزودي, للحسين بن علي بن حجاج بن علي، حسام الدين السِّغْنَاقي, تحقيق: فخر الدين سيد محمد قانت, مكتبة الرشد للنشر والتوزيع, الطبعة الأولى، 1422 هـ- 2001م.
    47. كشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوي للإمام علاء الدين عبد العزيز بن أحمد البخاري, تحقيق: عبد الله محمود محمد عمر, دار الكتب العلمية بيروت 1418هــ- 1997م.
    48. اللمع في أصول الفقه لأبي إسحاق إبراهيم بن علي الشيرازي, دار الكتب العلمية, الطبعة الثانية 1424 هـ/2003م.
    49. المحصول في أصول الفقه للقاضي أبي بكر بن العربي المعافري المالكي, تحقيق: حسين علي البدري دار البيارقالأردن, الطبعة الأولى 1420هــ-1999م.
    50. المحصول في علم الأصول للإمام محمد بن عمر بن الحسين الرازي, نشر جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية الرياض, الطبعة الأولى 1400هــ تحقيق د. طه العلواني.
    51. المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل لعبد القادر بن بدران الدمشقي, مؤسسة الرسالة-بيروت, الطبعة الثانية 1401 هـ تحقيق: د. عبد الله ابن عبد المحسن التركي.
    52. المستصفى في علم الأصول لحجة الإسلام أبي حامد محمد بن محمد الغزالي, دار الكتب العلميةبيروت, الطبعة الأولى 1413هــ, تحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي.
    53. مفتاح الوصول في علم الأصول لأبي عبد الله محمد بن أحمد الحسني التلمساني تحقيق: محمد علي فركوس المكتبة المكية - مكة المكرمة، مؤسسة الريان بيروت الطبعة: الأولى 1419هــ - 1998م
    54. الموافقات في أصول الفقه لإبراهيم بن موسى اللخمي الغرناطي الشاطبي المالكي, تحقيق مشهور بن حسن آل سلمان دار ابن عفان الطبعة: الطبعة الأولى 1417هــ/ 1997.
    55. ميزان الأصول في نتائج العقول في أصول الفقه للإمام علاء الدين أبي بكر محمد بن أحمد السمرقندي (539هـ) تحقيق: الدكتور/ محمد زكي عبد البر, دار التراث القاهرة, الطبعة الثانية 1418هــ/1997.
    56. نفائس الأصول في شرح المحصول للإمام شهاب الدين أبي العباس أحمد ابن إدريس القرافي, تحقيق: الشيخ/ عادل أحمد عبد الموجود, والشيخ/ علي محمد معوض, مكتبة نزار مصطفى الباز, الطبعة الأولى 1416هــ-1995م.
    57. نهاية الوصول في دراية الأصول للشيخ صفي الدين محمد بن عبد الرحيم الأرموي الهندي, تحقيق: د. صالح ابن سليمان اليوسف ود. سعد بن سالم الشويح, المكتبة التجارية بمكة.
    58. الوَاضِح في أصُولِ الفِقه لأبي الوفاء، علي بن عقيل بن محمد بن عقيل البغدادي الظفري تحقيق: الدكتور/ عَبد الله بن عَبد المُحسن التركي, مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروتلبنان, الطبعة الأولى 1420هــ-1999م.
    59. الورقات لأبي المعالي عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، الملقب بإمام الحرمين تحقيق: د. عبد اللطيف محمد العبد.

    كتب الفقه والقواعد الفقهية:

    1. الاختيار لتعليل المختار لعبد الله بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي، مجد الدين أبي الفضل الحنفي (المتوفى: 683 هـ) عليها تعليقات: الشيخ محمود أبو دقيقة (من علماء الحنفية ومدرس بكلية أصول الدين سابقا) مطبعة الحلبي-القاهرة (وصورتها دار الكتب العلمية - بيروت، وغيرها) 1356 هـ-1937 م.
    2. الأشباه والنظائر على مذهب أبي حنيفة النعمان للعلامة زين الدين ابن إبراهيم بن محمد الشهير بابن نجيم, تحقيق: زكريا عميرات, دار الكتب العلمية-بيروت, الطبعة الأولى 1419هــ-1999م.
    3. الإشراف على مذاهب العلماء لأبي بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري (المتوفى: 319هــ) تحقيق: صغير أحمد الأنصاري أبو حماد مكتبة مكة الثقافية، رأس الخيمة - الإمارات العربية المتحدة، الطبعة: الأولى، 1425هــ - 2004 م
    4. الأم تأليف الإمام أبي عبد الله محمد بن إدريس الشافعي, دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع, الطبعة الأولى 1400 هـ- 1980 م.
    5. بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع للإمام علاء الدين الكاساني-دار الكتاب العربي-بيروت 1982 م.
    6. البيان في مذهب الإمام الشافعي لأبي الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي (المتوفى: 558هــ), تحقيق قاسم محمد النوري, دار المنهاج جدة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ- 2000 م
    7. التجريد للقدوري أحمد بن محمد بن أحمد بن جعفر بن حمدان أبي الحسين القدوري (المتوفى: 428 هـ) تحقيق : مركز الدراسات الفقهية والاقتصادية، دار السلام القاهرة، الطبعة: الثانية، 1427 هـ - 2006 م
    8. الحاوي في فقه الشافعي للإمام الماوردي, دار الكتب العلمية-بيروت الطبعة الأولى 1414 هـ - 1994 م.
    9. طريقة الخلاف في الفقه بين الأئمة الأسلاف ، تصنيف: محمد بن عبد الحميد الأسمندي (552 هـ), حققه وعلق عليه: د/ محمد زكي عبد البر، مكتبة دار التراث، القاهرة مصر، الطبعة: الثانية، 1428 هـ - 2007 م
    10. فتح القدير لكمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي, دار الفكر- بيروت.
    11. قواعد الفقه لمحمد عميم الإحسان المجددي البركتي, نشر الصدف ببلشرز.
    12. كفاية النبيه في شرح التنبيه لأحمد بن محمد بن علي الأنصاري، أبي العباس، نجم الدين، المعروف بابن الرفعة تحقيق: مجدي محمد سرور باسلوم, دار الكتب العلمية, الطبعة الأولى، 2009م.
    13. المجموع شرح المهذب للإمام أبي زكريا محي الدين بن شرف النووي, دار الفكر-بيروت 1997م.
    14. مختصر القدوري في الفقه الحنفي لأحمد بن محمد بن أحمد بن جعفر بن حمدان أبو الحسين القدوري (المتوفى: 428هــ) تحقيق: كامل محمد محمد عويضة، دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1418هــ - 1997م
    15. المهذب في فقه الإمام الشافعي لأبي إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي, دار الفكر-بيروت.

    كتب اللغة والمعاجم والطبقات

    1. التعريفات لعلي بن محمد بن علي الجرجاني, دار الكتاب العربي- بيروت, الطبعة الأولى 1405 هـ, تحقيق إبراهيم الأبياري.
    2. التوقيف على مهمات التعاريف لمحمد عبد الرؤوف المناوي, دار الفكر بيروت, الطبعة الأولى 1410هــ تحقيق د. محمد رضوان الداية.
    3. الحدود الأنيقة والتعريفات الدقيقة لشيخ الإسلام زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري, دار الفكر المعاصر-بيروت, الطبعة الأولى 1411 هـ تحقيق د. مازن المبارك.
    4. دستور العلماء أو جامع العلوم في اصطلاحات الفنون للقاضي عبد رب النبي بن عبد رب الرسول الأحمد نكري, دار الكتب العلمية-بيروت, الطبعة الأولى 1421 هـ- 2000 م عرب عباراته الفارسية: حسن هاني فحص.
    5. دستور العلماء أو جامع العلوم في اصطلاحات الفنون للقاضي عبد رب النبي بن عبد رب الرسول الأحمد نكري, دار الكتب العلمية-بيروت, الطبعة الأولى 1421 هـ- 2000 م عرب عباراته الفارسية: حسن هاني فحص.
    6. سير أعلام النبلاء لشمس الدين أبي عبد الله محمد بن أحمد الذَهَبي, تحقيق شعيب الأرناؤوط, مؤسسة الرسالة-بيروت, الطبعة التاسعة 1413 هـ- 1993 م.
    7. الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربية) لإسماعيل بن حماد الجوهري, دار العلم للملايين- بيروت, الطبعة الرابعة1990م.
    8. طبقات الحنابلة لأبي الحسين ابن أبي يعلى، محمد بن محمد (المتوفى: 526 هـ) تحقيق: محمد حامد الفقي دار المعرفة-بيروت.
    9. لسان العرب لمحمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري, دار صادر بيروت.
    10. مقاييس اللغة لأبي الحسين أحمد بن فارِس بن زكَرِيّا, تحقيق: عبد السَّلام محمد هارون, اتحاد الكتاب العرب 1423هــ - 2002م.

     

    References:

     

    kutub alsuna alnabawia:

    • jamie aleulum walhukm fi sharh khamsin hdythaan min jawamie alklim lizayn aldiyn eabd alrahman bin 'ahmad bin rajab bin alhasan, alsalamy, albaghdadi, aldimashqi, alhanbali tahqiqa: alduktur muhamad al'ahmadi 'abu alnuwr, dar alsalam liltibaeat walnashr waltawzie altabeati: althaaniati, 1424 hi - 2004 m
    • sunan altirmidhii li'abi eisaa muhamad bin eisaa altirmidhiu alsilmi, dar 'iihya' alturath alearbi-birut, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir wakhrin.
    • sunan aldaariqutni li'abi alhasan eali bin eumar aldaariqutni albaghdadii, tahqiq alsayid eabd allah hashim yamani, dar almaerifat - bayrut 1386 - 1966.
    • shih albukharii (aljamie alsahihu) li'abi eabd allah muhamad bin 'iismaeil albukhariu aljueafi, dar abn kathir-biruta, altabeat althaalithat 1407hi/1987m tahqiq du. mustafaa dib albugha.
    • shih muslim li'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alqushayrii alniysaburi, dar 'iihya' alturath alearbi-birut, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi.
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal li'abi eabd allah 'ahmad bin hanbal, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, muasasat alrisalati, altabeat althaaniat 1420 ha/1999 mi.
    • almuejam al'awsat li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad altabrani, dar alharmayni- alqahirat 1415 ha, tahqiqu: tariq eawad allah, waeabd almuhsin 'iibrahim.
    • almuejam alkabir li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb altabrani, maktabat aleulum walhakma-alimusl, altabeat althaaniat 1404 ha- 1983 mi, tahqiqu: hamdi eabd almajid alsalafi.
    • maerifat alsunan waliathar lil'iimam 'ahmad bin alhusayn bin ealii bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasanii albayhaqi tahqiq eabd almueti 'amin qaleaji nashar jamieat aldirasat al'iislamia (kratshi - bakistan), dar qatiba (dimashq -birut), dar alwaey (halab - dimashqa), dar alwafa' (almansurat - alqahirati) altabeatu: al'uwlaa, 1412 hi - 1991 m

    kutub 'usul alfiqah:

    • al'iibhaj fi sharh minhaj alwusul 'iilaa eilm al'usul lilbaydawii liealii bin eabd alkafi alsabki, wabnih eabd alwahaab bin ealii bin eabd alkafi alsabki, dar alkutub aleilmiati-biruta, altabeat al'uwlaa 1404h.
    • 'iihkam alfusul fi 'ahkam al'usul li'abi alwalid albaji, tahqiqu: eabd almajid turki, dar algharb al'iislami-biruta, altabeat althaaniat 1415h-1995m.
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkam li'abi alhasan ealii bin muhamad alamdi, dar alkitaab alearabii- bayrut, altabeat al'uwlaa 1404hi tahqiq du. sayid aljamili.
    • 'iirshad alfuhul 'iilaya tahqiq alhaqi min eilm al'usul limuhamad bin eali bin muhamad alshuwkani, tahqiqa: alshaykh 'ahmad eazw einayat, qadam lah alshaykha: khalil almis, walduktur wali aldiyn salih farfur, dar alkitaab alearabii, altabeat al'uwlaa 1419 hi - 1999 m.
    • 'usul albizdawii lieali bin muhamad albizdawi alhanafii, matbaeat jawid bris-kratshi.
    • 'usul alsarukhsi li'abi bakr muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl alsarakhsi, tahqiqu: 'abi alwafa' al'afghani, dar alkitaab aleilmiati- bayrut- lubnan.
    • 'usul alshaashi li'abi eali 'ahmad bin muhamad bin 'iishaq alshaashi, dar alkitaab alearabii- bayrut 1402h.
    • 'usul alfiqh li'abi eabd allah muhamad bin muflah bin muhamad bin mufaraji, shams aldiyn almaqdisii alhanbalii haqaqah waealaq ealayh waqadim lahu: alduktur fahd bin muhamad alssadahan, maktabat aleabikan, altabeat al'uwlaa, 1420 hi - 1999m.
    • 'iielam almuqiein ean rabi alealamin limuhamad bin 'abi bakr bin qiam aljawziati, tahqiqu: tah eabd alrawuwf saedu, maktabat alkuliyaat al'azhariati, alqahirat 1388h-1968m.
    • albahr almuhit fi 'usul alfiqh libadr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashi, tahqiqu: da/eumar sulayman al'ashqar, wada/ eabd alsataar 'abu ghadaha, nashr wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat bialkuayti, altabeat althaaniat 1413h/1992m.
    • badie alnizam aljamie bayn 'usul albizdawi wal'iihkam li'abi aleabaas muzafar aldiyn 'ahmad bin ealii bin taghlib albaghdadi alshahir biaibn alsaaeatii almutawafaa sanat 694hi, tahqiqu: mustafaa mahmud al'azhari, wamuhamad husayn aldimyati, dar aibn alqim-alrayad, altabeat al'uwlaa 1435h/2014m.
    • alburhan fi 'usul alfiqh li'abi almaeali eabd almalik bin eabd allh bin yusuf aljuayni, dar alwafa'i-almansurati, altabeat alraabieati, 1418, tahqiqu: da. eabd aleazim mahmud aldiyb.
    • byan alhal wadalalatuh ealaa al'ahkam d muhamad salah hilmi saed nashr majalat qitae alsharieat walqanun jamieat al'azhar 2019/2020m
    • byan almukhtasar sharh mukhtasar abn alhajib limahmud bin eabd alrahman bin 'ahmad bin muhamad, 'abu althanaa', shams aldiyn al'asfahanii tahqiqu: du/ muhamad mazhar baqaa, dar almadni-alsueudiati, altabeat al'uwlaa, 1406hi / 1986m.
    • altabasurat fi 'usul alfiqh li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealiin bin yusif alfiruzabadi alshiyrazi, dar alfikri-dimishqa, altabeat al'uwlaa, 1403hi, tahqiq du. muhamad hasan hitu.
    • altahbir sharh altahrir fi 'usul alfiqh lieala' aldiyn 'abi alhasan eali bin sulayman almirdawii alhanbalii tahqiq du. eabd alrahman aljabrin, da. eawad alqaranii, du. 'ahmad alsaraha, maktabat alrishdi-alriyadi1421h- 2000m.
    • tashnif almasamie bijame aljawamie lilsabki, talif al'iimam badr aldiyn muhamad bin bhadir bin eabd allah alzarkashi, tahqiq da.eabd allah rabie wad. sayid eabd aleaziz, tabeat muasasat qurtibat-alqahirat, altabeat althaaniat 2006m.
    • altaqrib wal'iirshad alsaghir lilqadi 'abi bakr muhamad bin altayib albaqilanii almutawafaa sunatan 403hi, qadim lah wahaqaqahu: alduktur/ eabd alhamid eali 'abu zanid, muasasat alrisalati-bayrut altabeat althaaniat 1418h1998m.
    • altaqrir waltahbir liabn 'amir alhaji muhamad bin muhamad alhanbali, dirasat watahqiqu: eabd allah mahmud muhamad eumra, dar alkutub aleilmiat -birut, altabeat al'uwlaa 1419h/1999m.
    • taqwim al'adilat fi 'usul alfiqh li'abi zayd eubayd allah bin eumar bin eisaa aldabuwsii alhanafii, tahqiqa: alshaykh khalil almis, dar alkutub aleilmiat bayrut- lubnan, altabeat al'uwlaa1421h-2001m.
    • altalkhis fi 'usul alfiqh li'abi almaeali eabd almalik bin eabd allh bin yusif aljuayni, tahqiqu: eabd allah julam alnabali, wabashir 'ahmad aleamari, dar albashayir al'iislamiati- bayrut 1417 ha- 1996 mi.
    • altamhid fi takhrij alfurue ealaa al'usul li'abi muhamad eabd alrahim bin alhasan al'iisnawy, muasasat alrisalati-birut, altabeat al'uwlaa1400h, tahqiq du. muhamad hasan hitu.
    • taysir altahrir limuhamad 'amin almaeruf bi'amir badshah dar alfikri- bayrut.
    • hasan altafahum waldarak limas'alat alturk li'abi alfadl eabd allah muhamad alsidiqi alghimarii bidun bayanati.
    • khulasat al'afkar sharh mukhtasar almunar, li'abi alfida' zayn aldiyn qasim bin qutlubagha alhanafii, tahqiqu: hafaz thana' allah alzaahidi, dar aibn hazma, altabeat al'uwlaa, 1424 hi - 2003 mi.
    • alrisalat lil'iimam muhamad bin 'iidris alshaafieayi, tahqiqu: alshaykhi/ 'ahmad muhamad shakiri, maktabuh alhalbi, misr altabeatu: al'uwlaa, 1358h/1940m.
    • rafae alhajib ean mukhtasar abn alhajib litaj aldiyn 'abi alnasr eabd alwahaab abn ealii bin eabd alkafi alsabki, ealim alkitbi-birut,1419 hi/1999m, altabeat al'uwlaa, tahqiqu: eali muhamad mueawada, waeadil 'ahmad eabd almawjud.
    • rafae alniqab ean tanqih alshihab li'abi eali husayn bin eali bin talhat alrajraji alshuwshawi, tahqiqa: alduktur 'ahmad muhamad alsarah, dar alrushdi-alriyadi, altabeat al'uwlaa 1425h/2004m.
    • rudat alnaazir wajnat almanazir fi 'usul alfiqh ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal liabn qudamat almaqdisi, muasasat alryan liltibaeat walnashr waltawzie, altabeat althaaniat 1423h-2002m.
    • sharah altalwih ealaa altawdih lamatn altanqih fi 'usul alfiqah, lil'iimam eubayd allah aibn maseud almahbubi albukharii alhanafii, tahqiqu: zakariaa eumayratin, dar alkutub aleilmiati-birut1416hi - 1996m.
    • sharh aleadud limukhtasar almuntahaa al'usulii liaibn alhajib mae hawashi alsharif aljirjanii walsaed altaftazani walharawi waljizawi, tahqiq muhamad hasan 'iismaeil, dar alkutub aleilmiati-birut, altabeat al'uwlaa 1424h-2004m.
    • sharah alkawkab almunir litaqi aldiyn 'abi albaqa' muhamad bin 'ahmad bin eabd aleaziz abn ealiin alfatuhii almaeruf biabn alnijaar, tahqiqa: muhamad alzuhayli, wanazih hamadi, maktabat aleabikan, altabeat althaaniat 1418hi - 1997m.
    • sharah allamae li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealii bin yusuf alshiyrazi, tahqiqu: eabd almajid turki, dar algharb al'iislami-biruta, altabeat al'uwlaa 1408-1998m.
    • sharh almanar wahawashih min eilm al'usul lilealaamat eabd allatif bin eabd aleaziz bin almalaki, wabihamishih hashiat alshaykh mustafaa bin bir eali almaeruf bieazmi zadahu, wahashiat alshaykh yahyaa alrahawi, wa'anwar alhulk liabn alhalbi, almatbaeat aleuthmaniat 1315 hi.
    • sharh tanqih alfusul fi aikhtisar almahsul lil'iimam shihab aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin 'iidris alqarafi, dar alfikir-birut 1424h-2004m.
    • sharh mukhtasar alrawdat li'abi alrabie sulayman bin eabd alqawii bin eabd alkarim altuwfiu alsarsirii, tahqiqu: eabd allh bin eabd almuhsin alturki, muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa 1407hi- 1987m.
    • aleidat fi 'usul alfiqh lilqadi 'abi yaelaa muhamad bin alhusayn bin muhamad bin khalaf alfara'i, haqaqah waealaq ealayh du. 'ahmad bin eali bin sayr almubarki, nashar jamieat almalik 'ahmad bin sueud al'iislamiata, altabeat althaaniata1410 hi -1990m.
    • ghayat almamul fi sharh waraqat al'usul lil'iimam shihab aldiyn 'ahmad bin hamzat alramli, tahqiq hasan eabaas qutb, muasasat qurtibat-alqahrati, altabeat althaaniat 1427 ha-2004 m.
    • alghayth alhamie sharh jame aljawamie liabn alsabiki, talif wali aldiyn 'abi zareat 'ahmad aleiraqi, 'aeadah lilnashri: hasan eabaas qutb, dar alfaruq alhadithat liltibaeat walnashri-alqahirati, altabeat althaaniat 1427 hi-2006 m.
    • alfayiq fi 'usul alfiqh lisafay aldiyn muhamad bin eabd alrahim bin muhamad al'armawii alhindii alshaafieii tahqiqu: mahmud nasaar dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan altabeata: al'uwlaa, 1426 hi - 2005 m
    • fusul albadayie fi 'usul alsharayie limuhamad bin hamzat bin muhamadi, shams aldiyn alfanarii alruwmi, tahqiqu: muhamad husayn muhamad hasan 'iismaeil, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1427h.
    • alfusul fi al'usul lil'iimam 'ahmad bin eali alraazi aljasasi, tahqiq d. eajil jasim alnashmi, nashr wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati-alkuayti.
    • fawatih alrahmut bisharh muslim althubut liaibn eabd alshukur albahari, talif alealaamat eabd aleali muhamad nizam aldiyn al'ansary, almatbaeat al'amiriat bibulaq altabeat al'uwlaa 1322h.
    • alfawayid alsuniyat fi sharh al'alfiat lilhafiz shams aldiyn muhamad bin eabd aldaayim albarmawi tahqiq eabd allah ramadan musaa, maktabat altaweiat al'iislamiat bialqahirati, altabeat al'uwlaa 1436hi/2015m.
    • qawatie al'adilat fi al'usul li'abaa almuzafar mansur bin muhamad bin eabd aljabaar alsimeanaa, tahqiq muhamad hasan muhamad hasan 'iismaeil alshaafieii, dar alkutub aleilmiati-birut, altabeat al'uwlaa 1418h-1999m.
    • alkafi sharh albuzudii, lilhusayn bin ealiin bin hajaj bin eulay, husam aldiyn alssighnaqy, tahqiqu: fakhr aldiyn sayid muhamad qanti, maktabat alrushd lilnashr waltawziei, altabeat al'uwlaa, 1422 ha- 2001m.
    • kashf al'asrar ean 'usul fakhr al'iislam albuzdawii lil'iimam eala' aldiyn eabd aleaziz bin 'ahmad albukhari, tahqiqu: eabd allah mahmud muhamad eumra, dar alkutub aleilmiat bayrut 1418hi- 1997m.
    • allamae fi 'usul alfiqh li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealiin alshiyrazi, dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniat 1424 ha/2003m.
    • almahsul fi 'usul alfiqh lilqadi 'abi bakr bin alearabii almueafirii almaliki, tahqiqu: husayn eali albadri dar albayariq-al'urdun, altabeat al'uwlaa 1420h-1999m.
    • almahsul fi eilm al'usul lil'iimam muhamad bin eumar bin alhusayn alraazi, nashar jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati- alriyadi, altabeat al'uwlaa 1400hi tahqiq du. tah aleulwani.
    • almadkhal 'iilaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal lieabd alqadir bin badran aldimashqi, muasasat alrisalati-biruta, altabeat althaaniat 1401 hi tahqiqu: da. eabd allah aibn eabd almuhsin alturki.
    • almustasfaa fi eilm al'usul lihujat al'iislam 'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii, dar alkutub aleilmiati-biruta, altabeat al'uwlaa 1413hi, tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi.
    • miftah alwusul fi eilm al'usul li'abi eabd allah muhamad bin 'ahmad alhasni altalmasanii tahqiqu: muhamad eali farkus almaktabat almakiyat - makat almukaramati, muasasat alrayaan bayrut altabeatu: al'uwlaa 1419hi - 1998m
    • almuafaqat fi 'usul alfiqh li'iibrahim bin musaa allakhmi algharnatii alshaatibii almaliki, tahqiq mashhur bin hasan al salman dar aibn eafaan altabeata: altabeat al'uwlaa 1417hi/ 1997.
    • mizan al'usul fi natayij aleuqul fi 'usul alfiqh lil'iimam eala' aldiyn 'abi bakr muhamad bin 'ahmad alsamarqandi (539hi) tahqiqu: aldukturu/ muhamad zaki eabd albur, dar alturath alqahirati, altabeat althaaniat 1418h/1997.
    • nafayis al'usul fi sharh almahsul lil'iimam shihab aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad aibn 'iidris alqarafi, tahqiqa: alshaykhi/ eadil 'ahmad eabd almawjudu, walshaykhu/ eali muhamad mueawad, maktabat nizar mustafaa albazi, altabeat al'uwlaa 1416h-1995m.
    • nihayat alwusul fi dirayat al'usul lilshaykh safi aldiyn muhamad bin eabd alrahim al'armawii alhindi, tahqiqu: du. salih aibn sulayman alyusif wada. saed bin salim alshuwih, almaktabat altijariat bimakata.
    • alwadih fi asul alfiqh li'abi alwafa'i, eali bin eaqil bin muhamad bin eaqil albaghdadi alzafri tahqiqu: aldukturu/ eabd allah bin eabd almuhsn alturki, muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, birut-lubnan, altabeat al'uwlaa 1420h-1999m.
    • alwaraqat li'abi almaeali eabd almalik bin eabd allah bin yusif bin muhamad aljuayni, almulaqab bi'iimam alharamayn tahqiqu: da. eabd allatif muhamad aleabdu.

    kutub alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • aliaikhtiar litaelil almukhtar lieabd allh bin mahmud bin mawdud almusilii albaldahi, majd aldiyn 'abi alfadl alhanafii (almutawafaa: 683 ha) ealayha taeliqati: alshaykh mahmud 'abu daqiqa (min eulama' alhanafiat wamudaris bikuliyat 'usul aldiyn sabqa) matbaeat alhilbi-alqahira (wasuratuha dar alkutub aleilmiat - bayrut, waghiruha) 1356 h-1937 mi.
    • al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnueman lilealamat zayn aldiyn abn 'iibrahim bin muhamad alshahir biaibn njim, tahqiqu: zakariaa eumayratin, dar alkutub aleilmiati-birut, altabeat al'uwlaa 1419h-1999m.
    • al'iishraf ealaa madhahib aleulama' li'abi bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburii (almutawafaa: 319hi) tahqiqu: saghir 'ahmad al'ansari 'abu hamaad maktabat makat althaqafiati, ras alkhaymat - al'iimarat alearabiat almutahidatu, altabeata: al'uwlaa, 1425hi - 2004 m
    • al'um talif al'iimam 'abi eabd allh muhamad bin 'iidris alshaafieii, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, altabeat al'uwlaa 1400 ha- 1980 mi.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayie lil'iimam eala' aldiyn alkasani-dar alkutaab alearbi-birut 1982 ma.
    • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii (almutawafaa: 558hi), tahqiq qasim muhamad alnuwri, dar alminhaj - jidat, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha- 2000 m
    • altajrid lilqaduwri 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin jaefar bin hamdan 'abi alhusayn alqaduwri (almutawafaa: 428 ha) tahqiq : markaz aldirasat alfiqhiat walaiqtisadiati, dar alsalam - alqahiratu, altabeati: althaaniati, 1427 hi - 2006 m
    • alhawi fi fiqh alshaafieii lil'iimam almawirdi, dar alkutub aleilmiati-bayrut altabeat al'uwlaa 1414 hi - 1994 mi.
    • tariqat alkhilaf fi alfiqh bayn al'ayimat al'aslaf , tasnifa: muhamad bin eabd alhamid al'asmandii (552 ha), haqaqah waealaq ealayhi: du/ muhamad zaki eabd albar, maktabat dar altarathi, alqahirat - masr, altabeata: althaaniati, 1428 hi - 2007 m
    • fath alqadir likamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiywasi, dar alfikri- bayrut.
    • qawaeid alfiqh limuhamad eamim al'iihsan almujadadiu albarikati, nashr alsudaf bibalsharzu.
    • kifayat alnabiih fi sharh altanbih li'ahmad bin muhamad bin ealiin al'ansari, 'abi aleabaasi, najm aldiyn, almaeruf biabn alrafeat tahqiqu: majdi muhamad surur baslum, dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 2009m.
    • almajmue sharah almuhadhab lil'iimam 'abi zakariaa muhi aldiyn bin sharaf alnawawii, dar alfikir-birut 1997m.
    • mukhtasar alqaduwri fi alfiqh alhanafii li'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin jaefar bin hamdan 'abu alhusayn alqaduwrii (almutawafaa: 428hi) tahqiqu: kamil muhamad muhamad euaydita, dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1418hi - 1997m
    • almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieiu li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealii bin yusif alshiyrazi, dar alfikir-birut.

    kutub allugha walmaeajim waltabaqat

    • altaerifat lieali bin muhamad bin ealii aljirjanii, dar alkitaab alearabii- bayrut, altabeat al'uwlaa 1405 ha, tahqiq 'iibrahim al'abyari.
    • altawqif ealaa muhimaat altaearif limuhamad eabd alrawuwf almanawi, dar alfikri- bayrut, altabeat al'uwlaa 1410hi tahqiq du. muhamad ridwan aldaayti.
    • alhudud al'aniqat waltaerifat aldaqiqat lishaykh al'iislam zakariaa bin muhamad bin zakariaa al'ansari, dar alfikr almueasiri-birut, altabeat al'uwlaa 1411 hi tahqiq du. mazin almubaraki.
    • distur aleulama' 'aw jamie aleulum fi aistilahat alfunun lilqadi eabd rabi alnabii bin eabd rabi alrasul al'ahmad nikri, dar alkutub aleilmiati-birut, altabeat al'uwlaa 1421 ha- 2000 m earab eibaratih alfarisiati: hasan hani fahis.
    • distur aleulama' 'aw jamie aleulum fi aistilahat alfunun lilqadi eabd rabi alnabii bin eabd rabi alrasul al'ahmad nikri, dar alkutub aleilmiati-birut, altabeat al'uwlaa 1421 ha- 2000 m earab eibaratih alfarisiati: hasan hani fahis.
    • sir 'aelam alnubala' lishams aldiyn 'abi eabd allh muhamad bin 'ahmad aldhahaby, tahqiq shueayb al'arnawuwta, muasasat alrisalati-biruta, altabeat altaasieat 1413 ha- 1993 mi.
    • alsihah (taj allughat wasihah alearabiati) li'iismaeil bin hamaad aljawharii, dar aleilm lilmalayini- bayruta, altabeat alraabieati1990m.
    • tabaqat alhanabilat li'abi alhusayn abn 'abi yaelaa, muhamad bin muhamad (almutawafaa: 526 ha) tahqiqu: muhamad hamid alfaqii dar almaerifati-birut.
    • lisan alearab limuhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, dar sadir - bayrut.
    • maqayis allughat li'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zkaria, tahqiqu: eabd alssalam muhamad harun, atihad alkitaab alearab 1423hi - 2002m.