مـقصــد وضـــــوح الأموال وتطبيقاته المعاصرة / The Purpose of Clarity of Money and Its Contemporary Applications

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

الأستاذ المشارك بقسم أصول الفقه بكلية الشريعة بجامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية

المستخلص

يتناول هذا البحث "مقصد وضوح الأموال" بوصفه مقصدًا شرعيًّا خاصًّا متفرعًا عن المقصد الضروري: "حفظ المال"، بهدف بيان معناه، وعلاقته بالمقاصد ذات الصلة، وأدلة اعتباره في الشريعة، ومجال إعماله، ووسائل تحقيقه، والآثار المترتبة عليه، مع استعراض جملة من تطبيقاته المعاصرة على مستوى التنظيم، والتصرفات والأنشطة، والمعاملات المالية المستجدة.
وقد جاء البحث في مقدمة وتمهيد وثلاثة مباحث وخاتمة.
أما المقدمة، فاشتملت على أهمية الموضوع، وأسباب اختياره، وأهدافه، والدراسات السابقة، ومنهج البحث، وخطته، وتناول التمهيد: التعريف بمقاصد الشريعة وأقسامها لاسيما مقصد حفظ المال.
وعرض المبحث الأول: حقيقة مقصد وضوح الأموال، من حيث معناه الإفرادي والإجمالي، وبيان علاقته بالمقاصد المرتبطة به.
أما المبحث الثاني فتناول التأصيل الشرعي لهذا المقصد من خلال أدلة اعتباره من الكتاب والسنة والإجماع والمعقول، وتحديد مجال إعماله، وأبرز وسائل تحقيقه، والآثار المترتبة على تطبيقه.
واختص المبحث الثالث بعرض ما يزيد عن (20) تطبيقًا معاصرًا لمقصد وضوح الأموال في ضوء مراعاة الأنظمة واللوائح والتعليمات لمقتضيات المقصد في تأسيس الأنظمة والاختصاصات أو تنظيم الأنشطة والممارسات أو وضع العقوبات التعزيرية، بالإضافة إلى أثره في جملة من المعاملات المالية المعاصرة.
ثم الخاتمة، وفيها أبرز النتائج والتوصيات.
 
This research addresses the “objective of clarity of funds” as a specific legal objective that is derived from the essential objective: “preserving money.” It aims to clarify its meaning, its relationship to related objectives, the evidence for its consideration in Sharia, the scope of its application, the means of achieving it, and the consequences resulting from it, while reviewing a number of its contemporary applications at the level of organization, actions and activities, and emerging financial transactions.The research consists of an introduction, a preface, three chapters, and a conclusion.The introduction covers the importance of the topic, the reasons for its selection, its objectives, previous studies, the research methodology, and its plan. The preface defines the objectives of Islamic law and their divisions, particularly the objective of preserving wealth.The first chapter presents the true objective of the clarity of wealth, in terms of its individual and overall meaning, and explains its relationship to related objectives.The second section deals with the legal basis for this objective through evidence of its validity from the Qur’an, Sunnah, consensus, and reason, defining the scope of its application, the most prominent means of achieving it, and the effects resulting from its application.The third section presents more than (20) contemporary applications of the objective of transparency of funds, in light of the consideration of systems, regulations, and instructions for the requirements of the objective in establishing systems and jurisdictions, regulating activities and practices, or imposing disciplinary penalties, in addition to its impact on a number of contemporary financial transactions. Then comes the conclusion, which includes the most prominent results and recommendations.

الكلمات الرئيسية


  • القرآن الكريم

أولًا: المصادر المطبوعة:

  • أبحاث هيئة كبار العلماء بالمملكة العربية السعودية، الأمانة العامة لهيئة كبار العلماء، الرئاسة العامة للبحوث العلمية والإفتاء، الرياض، ط: 4، 1435هــ - 2014م.
  • الإبهاج في شرح المنهاج، علي بن عبد الكافي السبكي (ت756هــ)، وابنه تاج الدين عبدالوهاب بن علي السبكي (ت771هــ)، دار الكتب العلمية ، بيروت، عام 1416هــ-1995م.
  • أحكام التعامل في الأسواق المالية المعاصرة، د. مبارك بن سليمان بن محمد آل سليمان، دار كنوز إشبيليا للنشر والتوزيع، الرياض، ط: 1، 1426هــ - 2005م.
  • الأحكام السلطانية والولايات الدينية، أبو الحسن علي بن محمد البغدادي الشهير بالماوردي (ت450هــ)، نشـر: دار الحديث بالقاهرة.
  • أحكام القرآن، أبو بكر محمد بن عبدالله بن العربي (ت543هــ)، راجع أصوله وخرج أحاديثه وعلَّق عليه: محمد عبدالقادر عطا، نشـر: دار الكتب العلمية ببيروت، الطبعة الثالثة، 1424هــ/2003م.
  • أحكام القرآن، أحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي (ت370هــ)، تحقيق: عبدالسلام محمد علي شاهين، دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان، ط: 1، 1415هــ - 1994م.
  • الإحكام في أصول الأحكام، أبو الحسن سيف الدين علي الآمدي (ت631هــ)، تعليق: الشيخ عبدالرزاق عفيفي ، المكتب الإسلامي ، بيروت ودمشق.
  • الإحكام في أصول الأحكام، أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم (ت456هــ)، تقديم: إحسان عباس، دار الآفاق الجديدة، بيروت.
  • إحياء علوم الدين، أبو حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي (ت505هــ)، دار المعرفة، بيروت.
  • إرشاد القاصد إلى معرفة المقاصد، د. يعقوب بن عبدالوهاب الباحسين (ت1443هــ)، دار التدمرية، الرياض، ط: 1، 1438هــ - 2017م.
  • إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، محمد ناصر الدين الألباني (ت1420هــ)، إشراف: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي ببيروت ، ط: 2، 1405هـ - 1985م.
  • الاستذكار، أبو عمر يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (ت463هــ)، تحقيق: سالم محمد عطا، محمد علي معوض، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1421هــ.
  • الأشباه والنظائر، جلال الدين عبدالرحمن بن أبي بكر السيوطي (ت911هــ)، دار الكتب العلمية ببيروت، ط: 1، 1411هــ/1990م .
  • الإشراف على مذاهب العلماء، أبو بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري (ت319هــ)، تحقيق: صغير أحمد الأنصاري أبو حماد، مكتبة مكة الثقافية، رأس الخيمة - الإمارات، ط: 1، 1425هــ - 2004م.
  • الإعلام بفوائد عمدة الأحكام، ابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد الشافعي (ت804هــ)، تحقيق: عبدالعزيز بن أحمد المشيقح، دار العاصمة، السعودية، ط: 1، 1417هــ - 1997م.
  • الإقناع لابن المنذر، أبو بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري (ت319هــ)، تحقيق: عبدالله بن عبدالعزيز الجبرين، ط: 1، 1408هــ.
  • الأم، الإمام أبو عبدالله محمد بن إدريس الشافعي (ت204هــ)، دار الفكر، بيروت، ط: 2، 1403هــ - 1983م.
  • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف (المطبوع مع المقنع والشرح الكبير)، علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد المرداوي (ت885هــ)، تحقيق: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، عبدالفتاح محمد الحلو، دار هجر، القاهرة، ط: 1، 1415هــ - 1995م.
  • البحر الرائق شرح كنز الدقائق، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (ت970هــ)، تصوير: دار الكتاب الإسلامي، ط: 2.
  • البحر المحيط في أصول الفقه، أبو عبدالله بدر الدين محمد بن عبدالله بن بهادر الزركشي (ت794هــ)، دار الكتبي، ط: 1، 1414هــ - 1994م.
  • بداية المجتهد ونهاية المقتصد، أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (ت595هــ)، دار الحديث، القاهرة، 1425هــ - 2004م.
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، علاء الدين أبو بكر بن مسعود الكاساني الحنفي (ت587هــ)، تصوير: دار الكتب العلمية، ط: 1، 1327 - 1328هــ.
  • بدائع الفوائد، أبو عبدالله محمد بن أبي بكر بن أيوب ابن قيم الجوزية (ت751هــ)، تحقيق: علي بن محمد العمران، دار عطاءات العلم (الرياض) - دار ابن حزم (بيروت)، ط: 5، 1440هــ - 2019م.
  • البرهان في أصول الفقه، عبدالملك بن عبدالله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، الملقب بإمام الحرمين (ت478هــ)، تحقيق: صلاح بن محمد بن عويضة، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1418هــ - 1997م.
  • البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة، أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت520هــ)، تحقيق: محمد حجي وآخرون، دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان، ط: 2، 1408هــ - 1988م.
  • تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد الحسيني الملقب بمرتـضى الزبيدي (ت1205هــ)، تحقيق: مجموعة من المحققين، دار الهداية.
  • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، عثمان بن علي الزيلعي الحنفي (ت743هــ)، المطبعة الكبرى الأميرية - بولاق، القاهرة، ط: 1، 1314هــ.
  • التحبير في شرح التحرير في أصول الفقه، علي بن سليمان المرداوي (ت885هــ)، تحقيق: عدة محققين، مكتبة الرشد بالرياض، ط: 1، 1421هــ.
  • التعريفات، علي بن محمد الشـريف الجرجاني، ضبطه وصححه جماعة من العلماء بإشراف الناشر، دار الكتب العلمية ببيروت، ط:1، 1403هــ/1983م.
  • تغليق التعليق على صحيح البخاري، أبو الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت852هــ)، تحقيق: سعيد القزقي (ت1441هــ)، المكتب الإسلامي ببيروت، دار عمار بعمان، ط: 1، دون تاريخ.
  • تفسير الجلالين، جلال الدين محمد بن أحمد المحلي (ت864هــ)، وجلال الدين عبدالرحمن بن أبي بكر السيوطي (ت911هــ)، دار الحديث، القاهرة، ط: 1.
  • تفسير القرآن العظيم، ابن كثير، تحقيق: حكمت بن بشير بن ياسين، دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع، السعودية، ط: 1، 1431هــ.
  • التقرير والتحبير على تحرير الكمال ابن الهمام، أبو عبدالله محمد بن محمد المعروف بابن الحاج الحنفي (ت879هــ)، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 2، عام 1403هــ - 1983م.
  • التلويح على التوضيح لمتن التنقيح في أصول الفقه، سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني (ت793هــ)، مكتبة صبيح، مصر.
  • تهذيب اللغة، أبو منصور محمد بن أحمد الأزهري الهروي (ت370هــ)، تحقيق: محمد عوض مرعب، دار إحياء التراث العربي ، بيروت، ط: 1، 2001م.
  • جامع البيان عن تأويل آي القرآن، أبو جعفر محمد بن جرير الطبري (ت310هــ)، تحقيق: الشيخ أحمد شاكر، مؤسسة الرسالة، ط:1 ، 1420هــ.
  • جامع الرسائل، تقي الدين أحمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام ابن تيمية (ت728هــ)، تحقيق: محمد رشاد سالم، دار العطاء، الرياض، ط: 1، 1422هــ - 2001م.
  • الجامع لأحكام القرآن، أبو عبدالله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني، إبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية، القاهرة، ط: 2، 1384هــ - 1964م.
  • الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي، أبو الحسن علي بن محمد الماوردي (ت450هــ)، تحقيق: علي محمد معوض، عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1419هــ - 1999م.
  • حلية الفقهاء، أبو الحسين أحمد بن فارس بن زكريا القزويني الرازي (ت395هــ)، تحقيق: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، الشركة المتحدة للتوزيع، بيروت، ط: 1، 1403هــ - 1983م.
  • الخراج، أبو يوسف يعقوب بن إبراهيم بن حبيب بن سعد بن حبتة الأنصاري (ت182هــ)، تحقيق: طه عبدالرؤوف سعد، سعد حسن محمد، المكتبة الأزهرية للتراث.
  • دور الشفافية في الحد من الفساد الإداري، د. صالح عبد عايد العجيلي، ود. ناظر أحمد المنديل، بحث منشور بمجلة العلوم القانونية الصادرة عن كلية القانون بجامعة بغداد في العدد الخاص لبحوث مؤتمر فرع القانون العام المنعقد تحت عنوان: الإصلاح الدستوري والمؤسساتي - الواقع والمأمول للمدة 13-14/11/2018م.
  • رد المحتار على الدر المختار، محمد أمين بن عمر بن عبدالعزيز عابدين (ت1252هــ) ومعه: تكملة رد المحتار لابنه محمد علاء الدين أفندي، دار الفكر ، بيروت، ط: 2، 1412هــ/1992م .
  • روضة الناظر وجنة المناظر، موفق الدين عبدالله بن أحمد ابن قدامة الجماعيلي المقدسي (ت620هــ)، مؤسسة الريّان للطباعة والنشر والتوزيع، ط: 2، 1423هــ/2002م.
  • زاد المسير في علم التفسير، جمال الدين أبو الفرج عبدالرحمن بن علي بن محمد الجوزي (ت597هــ)، تحقيق: عبدالرزاق المهدي، دار الكتاب العربي، بيروت، ط: 1، 1422هــ.
  • زاد المعاد في هدي خير العباد، أبو عبدالله محمد بن أبي بكر بن أيوب ابن قيم الجوزية (659 - 751هــ)، تحقيق: مجموعة من المحققين، دار عطاءات العلم، الرياض - دار ابن حزم، بيروت، ط: 3، 1440هــ - 2019م.
  • سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها، محمد ناصر الدين الألباني (ت1420هــ)، مكتبة المعارف، الرياض، ط: 1، 1422هــ - 2002م.
  • سنن ابن ماجه، ابن ماجه أبو عبدالله محمد بن يزيد القزويني (ت273هــ)، تحقيق: محمد فؤاد عبدالباقي، دار إحياء الكتب العربية - فيصل عيسى البابي الحلبي.
  • شرح التلقين، أبو عبدالله محمد بن علي بن عمر التميمي المازري المالكي (ت536هــ)، تحقيق: محمد المختار السلامي، دار الغرب الإسلامي، ط: 1، 2008م.
  • شرح تنقيح الفصول في اختصار المحصول في الأصول، أحمد بن إدريس القرافي (ت684هــ)، تحقيق: طه عبدالرؤوف سعد، شركة الطباعة الفنية المتحدة، ط: 1، 1393هــ/1973م.
  • شرح صحيح مسلم المسمى بـ: المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، يحيى بن شرف النووي (ت676)، دار إحياء التراث، بيروت، ط: 2، عام 1392هــ.
  • شرح مختصر الروضة، أبو الربيع سليمان بن عبد القوي الطوفي (ت716هــ)، تحقيق : د. عبدالله التركي، مؤسسة الرسالة، ط: 1، 1407هــ - 1987م.
  • الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، أبو نصر إسماعيل بن حماد الجوهري (ت393هــ)، تحقيق: أحمد عبدالغفور عطار، دار العلم للملايين ، بيروت، ط: 4، 1407هــ‍/1987م.
  • صحيح ابن حبان المسمى: المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع من غير وجود قطع في سندها ولا ثبوت جرح في ناقليها، أبو حاتم محمد بن حبان بن أحمد التميمي البُستي (ت354هــ)، تحقيق: محمد علي سونمز، خالص آي دمير، دار ابن حزم، بيروت، ط: 1، 1433هــ - 2012م.
  • صحيح البخاري المسمى بـ : الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله ق وسننه وأيامه، محمد بن إسماعيل البخاري (ت256هــ)، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة (مصور عن السلطانية)، ط: 1، عام 1422هــ.
  • صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري (ت261هــ)، تحقيق: محمد فؤاد عبدالباقي، دار إحياء التراث العربي، بيروت.
  • العزيز شرح الوجيز المعروف بالشرح الكبير، أبو القاسم عبدالكريم بن محمد بن عبدالكريم الرافعي(ت623هــ)، تحقيق: علي محمد عوض، عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1417هــ - 1997م.
  • علم مقاصد الشارع، أ.د. عبدالعزيز بن عبدالرحمن بن ربيعة (ت1441هــ)، الطبعة الأولى، 1423هــ/2002م.
  • عمدة القاري شرح صحيح البخاري، بدر الدين أبو محمد محمود بن أحمد العيني (ت855هــ)، اعتناء وتصحيح: شركة من العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنيرية، تصوير: دار إحياء التراث العربي، ودار الفكر، بيروت.
  • الفتاوى الكبرى، تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام ابن تيمية (ت728هــ)، دار الكتب العلمية، ط: 1، 1408هــ - 1987م.
  • فتح الباري بشرح صحيح البخاري، أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت852هــ)، إخراج وتصحيح: محمد فؤاد عبدالباقي، ومحب الدين الخطيب، المكتبة السلفية بمصر، ط: 1، 1380-1390هــ.
  • فتح القدير، محمد بن علي بن محمد بن عبدالله الشوكاني اليمني (ت1250 هـ)، دار ابن كثير، دار الكلم الطيب، دمشق، بيروت، ط: الأولى، 1414 هـ.
  • فتوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء ذات الرقم (22935) والتاريخ (14/3/1425هــ).
  • الفروق المسمى بـ: أنوار البروق في أنواء الفروق، أبو العباس أحمد بن إدريس القرافي (ت684هــ)، عالم الكتب.
  • الفصول البديعة في مقاصد الشريعة، تأليف: أ.د. أحمد بن عبدالله الضويحي، نشر: دار التحبير للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 1445هــ/2023م.
  • فقه المعاملات المالية المعاصرة، أ.د. سعد بن تركي الخثلان، دار الصميعي، الرياض، ط: 2، 1433هــ -2012م.
  • الفقه الميسر، أ.د. عبدالله بن محمد الطيار، أ.د. عبدالله بن محمد المطلق، د. محمد بن إبراهيم الموسى، مدار الوطن للنشر، الرياض، ط: 1، ١٤٣٢/ ٢٠١١.
  • القاموس المحيط، مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروزآبادي (ت817 هـ)، تحقيق: مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط: الثامنة، 1426 هـ - 2005 م.
  • قرارات المجمع الفقهي الإسلامي بمكة المكرمة (الدورات من الأولى إلى السابعة عشرة - القرارات: من الأول من إلى الثاني بعد المائة 1398-1424هــ/1977-2004م)، الصادر عن رابطة العالم الإسلامي.
  • القواطع في أصول الفقه أو قواطع الأدلة، أبو المظفر منصور بن محمد السمعاني (ت489هــ)، تحقيق: محمد حسن إسماعيل، دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1418هــ-1999م.
  • قواعد الأحكام في مصالح الأنام، تأليف: عز الدين عبدالعزيز بن عبدالسلام السلمي (ت660هــ)، مراجعة وتعليق: طه سعد، نشـر: مكتبة الكليات الأزهرية بالقاهرة، 1414هــ-1991م.
  • القواعد النورانية الفقهية، تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام ابن تيمية الحراني (ت728هـــ)، تحقيق وتخريج: أحمد بن محمد الخليل، دار ابن الجوزي، السعودية، ط: 1، 1422هــ.
  • الكاشف عن أصول الدلائل وفصول العلل، فخر الدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي (ت606هــ)، تحقيق: د. أحمد حجازي السقا، دار الجيل، بيروت، ط: 1، 1413هــ-1992م.
  • كشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوي، علاء الدين عبدالعزيز بن أحمد البخاري (ت730هــ)، دار الكتاب الإسلامي.
  • لسان العرب، محمد بن مكرم بن علي المعروف بابن منظور الرويفعي (ت711هــ)، دار صادر ، بيروت، ط: 3، 1414هــ.
  • المبسوط، شمس الأئمة محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسـي (ت483هــ)، دار المعرفة ، بيروت، 1414هــ/1993م.
  • مجلة مجمع الفقه الإسلامي (الدورة الثانية - العدد الثاني - 1407هــ/1986م) و(الدورة السابعة العدد السابع - 1412هــ/1992م)، مجمع الفقه الإسلامي الدولي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي.
  • مجموع الفتاوى، شيخ الإسلام أحمد بن عبدالحليم بن تيمية الحراني (ت728هــ)، تحقيق: عبدالرحمن بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة المنورة، عام 1416هــ - 1995م.
  • المجموع شرح المهذب، أبو زكريا محيي الدين بن شرف النووي (ت676هــ)، تصحيح: لجنة من العلماء، إدارة الطباعة المنيرية، مطبعة التضامن الأخوي - القاهرة، 1344هــ - 1347هــ، تصوير: دار الفكر، بيروت.
  • المحكم والمحيط الأعظم، أبو الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي (ت458هــ)، تحقيق: عبدالحميد هنداوي، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1421هــ - 2000م.
  • المحلى بالآثار، أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي (ت456هــ)، تحقيق: عبدالغفار سليمان البنداري، دار الفكر، بيروت، 1405هــ - 1984م.
  • المسالك في شرح موطأ مالك، القاضي محمد بن عبدالله أبو بكر بن العربي المعافري الإشبيلي المالكي (ت543هــ)، تعليق: محمد بن الحسين السليماني، دار الغرب الإسلامي، ط: 1، 1428هــ - 2007م.
  • المستدرك على الصحيحين، أبو عبدالله محمد بن عبدالله الحاكم النيسابوري (ت405هــ)، تحقيق: مصطفى عطا، مع تضمينات: الذهبي، دار الكتب العلمية، بيروت، ط: 1، 1411هــ - 1990م.
  • المستصفى، أبو حامد محمد بن محمد الغزالي (ت505هــ)، تحقيق: محمد عبدالسلام عبدالشافي، دار الكتب العلمية، ط: 1، عام 1413هــ - 1993م.
  • مسند الإمام أحمد بن حنبل، الإمام أحمد بن حنبل (ت241هــ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، عادل مرشد وآخرون، إشراف: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، مؤسسة الرسالة، ط: 1، 1421هــ - 2001م.
  • المعاملات المالية المعاصرة في الفقه الإسلامي، د. محمد عثمان شبير، دار النفائس، الأردن، ط: 6، 1427هــ-2007م.
  • المعجم الصغير المسمى بـ: الروض الداني، سليمان بن أحمد بن أيوب بن مطير اللخمي الشامي، أبو القاسم الطبراني (ت360هــ)، تحقيق: محمد شكور محمود الحاج أمرير، المكتب الإسلامي، دار عمار - عمّان، ط: 1، 1405هــ.
  • الـمُعلِم بفوائد مسلم، أبو عبدالله محمد بن علي بن عمر التميمي المازري المالكي (ت536هــ)، تحقيق: محمد الشاذلي النيفر، الدار التونسية، المؤسسة الوطنية للكتاب بالجزائر، ط: 2، 1988م .
  • المعونة على مذهب عالم المدينة، القاضي عبدالوهاب البغدادي (ت422هــ)، تحقيق: حميش عبدالحق، المكتبة التجارية - مصطفى أحمد الباز، مكة المكرمة.
  • المغني، موفق الدين عبدالله بن أحمد بن قدامة المقدسي (ت٦٢٠هـ)، تحقيق: د. عبداللَّه التركي، دار عالم الكتب بالرياض، ط: 3، عام ١٤١٧ هـ - ١٩٩٧ م.
  • المفردات في غريب القرآن، أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب الأصفهاني (ت502هــ)، تحقيق: صفوان عدنان الداودي، دار القلم، الدار الشامية - دمشق، بيروت، ط: 1، 1412هــ.
  • المقاصد الشرعية وأثرها في فقه المعاملات المالية، د. رياض بن منصور الخليفي، بحث منشور في مجلة جامعة الملك عبدالعزيز الصادرة عن معهد الاقتصاد الإسلامي، 2004م.
  • مقاصد الشريعة الخاصة بالتصرفات المالية، د. عز الدين بن زغيبة، تقديم: نور الدين صغيري، مركز جمعة الماجد للثقافة والتراث، دبي، ط: 1، 1422هــ-2001م.
  • مقاصد المعاملات ومراصد الواقعات، عبدالله بن الشيخ المحفوظ بن بيه، مركز الموطأ، دبي، ط: 5، 2018م.
  • مقاييس اللغة، أحمد بن فارس بن زكريا الرازي (ت395هــ)، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، دار الفكر، 1399هــ - 1979م.
  • المقدمات الممهدات، أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت520هــ)، تحقيق: محمد حجي، دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان، ط: 1، 1408هــ - 1988م.
  • منتهى الإرادات في جمع المقنع مع التنقيح وزيادات، تقي الدين محمد بن أحمد الفتوحي الشهير بابن النجار (ت972هــ)، تحقيق: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، مؤسسة الرسالة، ط: 1، 1419هــ - 1999م.
  • المنثور في القواعد الفقهية، بدر الدين محمد بن عبدالله بن بهادر الزركـشي (ت794هــ)، وزارة الأوقاف الكويتية، ط: 2، عام 1405هــ - 1985م.
  • الموافقات، أبو إسحاق إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الشاطبي (ت790هــ)، تحقيق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، تقديم: بكر بن عبدالله أبو زيد، دار ابن عفان، ط:1، 1417هــ-1997م.
  • الموسوعة الفقهية الكويتية، صادرة عن: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية - الكويت ، ط:1404/1427هــ.
  • نهاية المطلب في دراية المذهب، أبو المعالي عبدالملك بن عبدالله الجويني (ت478هــ)، تحقيق: محمد عثمان، دار الكتب العلمية، ط: 1، 1431هــ-2010م.
  • النهاية في غريب الحديث والأثر، مجد الدين أبو السعادات المبارك بن محمد بن محمد الشيباني الجزري ابن الأثير (ت606هــ)، تحقيق: طاهر الزاوي، محمود الطناحي، المكتبة العلمية، بيروت، 1399هــ - 1979م.
  • الوسيط في شرح القانون المدني، د. عبدالرزاق أحمد السنهوري (ت1391هــ)، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

ثانيًا: المصادر الإلكترونية:

  • البوابة القانونية بوزارة العدل:

قواعد السلوك المهني للمحامين

صادرة بالقرار الوزاري رقم (3453) بتاريخ (24/12/1442هــ)

https://laws.moj.gov.sa/ar/legislation/JmI0BPgVlA5GuIxkJUi08A

  • الموقع الرسمي للبنك المركزي السعودي:

ضوابط الإعلان عن المنتجات والخدمات المقدمة من المؤسسات المالية

صادرة برقم (44064343) في تاريخ (13/8/1444هــ)

https://2u.pw/w1NvY

المبادئ الرئيسة للحوكمة في المؤسسات المالية

صادرة برقم (42081293) في تاريخ (21/11/1442هــ)

https://2u.pw/mbk9nf0t

مبادئ السلوك وأخلاقيات العمل في المؤسسات المالية

صادرة برقم (722030000067) في تاريخ (4/12/1440هــ)

https://2u.pw/rSfTqt69

مبادئ وقواعد حماية عملاء المؤسسات المالية

صادرة برقم (44006639) في تاريخ (26/1/1444هــ)

https://2u.pw/IMiVZNQb

 

 

  • الموقع الرسمي للمركز الوطني للوثائق والمحفوظات:

الدليل الاسترشادي لحوكمة الجهات العامة

صادر بقرار مجلس الوزراء ذي الرقم (92) والتاريخ (24/1/1446هــ)

http://iu.sa/t7S3M

  • الموقع الرسمي لمجمع الفقه الإسلامي الدولي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي:

القرار (247 - 25/9) - ضوابط إعمال مقاصد الشريعة في توجيه المعاملات المالية المعاصرة بما يتوافق مع أحكام الشريعة الإسلامية

https://iifa-aifi.org/ar/44173.html

  • الموقع الرسمي لهيئة الخبراء بمجلس الوزراء بالمملكة العربية السعودية:

نظام الاستثمار

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/19) والتاريخ (16/1/1446هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/eda86cc3-3a00-4b90-900d-b1d000c8a863/1

نظام التجارة الإلكترونية

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/126) والتاريخ (7/11/1440هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/360de590-0286-4fa5-a243-aa9100c31979/1

نظام التنفيذ

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/53) والتاريخ (13/8/1433هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/c81ba2f1-1bf1-443b-9b1c-a9a700f27110/1

نظام الرهن العقاري المسجل

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/49) والتاريخ (13/8/1433هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/bf568515-eef9-4356-9d52-a9a700f2d8c3/1

نظام السجل التجاري

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/83) والتاريخ (19/3/1446هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/98ee4b51-d398-4323-ae69-b2b8009f3156/1

نظام السوق المالية

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/30) والتاريخ (2/6/1424هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/50924f95-f74e-430e-820c-a9a700f1abfa/1

نظام المعاملات المدنية

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/191) والتاريخ (29/11/1444هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/655fdb42-8c96-422b-b8c4-b04f0095c94c/1

نظام مكافحة الاحتيال المالي وخيانة الأمانة

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/79) والتاريخ (10/9/1442هــ)

https://laws.boe.gov.sa/boelaws/laws/lawdetails/905e11b3-4d66-496c-9c1b-ad240106367f/1

نظام مكافحة الغش التجاري

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/19) والتاريخ (23/4/1429هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/85eb2897-bec6-4c0c-b1d7-ac7c008ec09c/1

نظام المنافسات والمشتريات الحكومية

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/128) والتاريخ (13/11/1440هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/24c563f9-7292-49c8-b0fb-aa9800b999f1/1

نظام هيئة الرقابة ومكافحة الفساد

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/25) والتاريخ (23/1/1446هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/a8ebff8e-412c-4f67-ac5f-b1ca008d18d9/1

نظام الوساطة العقارية

صادر بالمرسوم الملكي ذي الرقم (م/130) والتاريخ (30/11/1443هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/f1bfd1f1-0c50-468e-b9a5-aeee008e493a/1

تنظيم جمعية حماية المستهلك

صادر بقرار مجلس الوزراء ذي الرقم (120) والتاريخ (23/2/1436هــ)

https://laws.boe.gov.sa/BoeLaws/Laws/LawDetails/cdfe6d5c-ad3c-45e3-8544-a9a700f1e8ca/1

  • الموقع الرسمي للهيئة العامة للعقار:

اللائحة التنفيذية لنظام الوساطة العقارية

صادرة بقرار مجلس إدارة الهيئة العامة للعقار (132) بتاريخ (24/6/1444هــ)

https://2u.pw/1yxzB

 

 

  • الموقع الرسمي لوزارة المالية:

اللائحة التنفيذية لنظام المنافسات والمشتريات الحكومية

صادرة بالقرار الوزاري ذي الرقم (3479) والتاريخ (11/8/1441هــ)

http://iu.sa/t6P7B

 

 

References:

 

  • alquran alkarim

almasadir almatbuea:

  • abahath hayyat kibar aleulama' bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, al'amanat aleamat lihayyat kibar aleulama'i, alriyaasat aleamat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta', alrayad, ta: 4, 1435hi - 2014m.
  • al'iibhaj fi sharh alminhaji, ealii bin eabd alkafi alsabkii (t756hi), wabnih taj aldiyn eabdialwahaab bin ealiin alsabkii (t771ha), dar alkutub aleilmiat , bayrut, eam 1416h-1995m.
  • 'ahkam altaeamul fi al'aswaq almaliat almueasirati, da. mubarak bin sulayman bin muhamad al sulayman, dar kunuz 'iishbilya lilnashr waltawzie, alrayad, ta: 1, 1426hi - 2005m.
  • al'ahkam alsultaniat walwilayat aldiyniatu, 'abu alhasan ealii bin muhamad albaghdadii alshahir bialmawardii (t450h), nashr: dar alhadith bialqahirati.
  • 'ahkam alqurani, 'abu bakr muhamad bin eabdiallh bin alearabii (t543h), rajae 'usulah wakharaj 'ahadithah wellaq ealayhi: muhamad eabdalqadir eataa, nashr: dar alkutub aleilmiat bibayruta, altabeat althaalithata, 1424hi/2003m.
  • 'ahkam alqurani, 'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas alhanafiu (t370h), tahqiqu: eabdalsalam muhamad eali shahin, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta: 1, 1415hi - 1994m.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, 'abu alhasan sayf aldiyn eali alamdi (t631h), taeliqa: alshaykh eabdalrazaaq eafifi , almaktab al'iislamiu , bayrut wadimashqa.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, 'abu muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm (t456h), taqdimi: 'iihsan eabaas, dar alafaq aljadidati, bayrut.
  • 'iihya' eulum aldiyn, 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazalii altuwsii (t505h), dar almaerifati, bayrut.
  • 'iirshad alqasid 'iilaa maerifat almaqasidi, du. yaequb bn eabdialwahaab albahisayn (t1443h), dar altadmuriati, alrayad, ta: 1, 1438hi - 2017m.
  • 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, muhamad nasir aldiyn al'albanii (t1420h), 'iishrafi: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamii bibayrut , ta: 2, 1405h - 1985m.
  • aliastidhkari, 'abu eumar yusif bin eabdallh bin muhamad bin eabd albirr bin easim alnamrii alqurtibii (t463h), tahqiqu: salim muhamad eataa, muhamad eali mueawad, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1421h.
  • al'ashbah walnazayiri, jalal aldiyn eabdalrahman bin 'abi bakr alsuyutiu (t911h), dar alkutub aleilmiat bibayrut, ta: 1, 1411hi/1990m .
  • al'iishraf ealaa madhahib aleulama'i, 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburii (t319h), tahqiqu: saghir 'ahmad al'ansari 'abu hamad, maktabat makat althaqafiati, ras alkhaymat - al'iimarati, ta: 1, 1425hi - 2004m.
  • al'iielam bifawayid eumdat al'ahkami, abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin ealii bn 'ahmad alshaafieii (t804h), tahqiqu: eabdialeaziz bin 'ahmad almushayaqah, dar aleasimati, alsueudiati, ta: 1, 1417hi - 1997m.
  • al'iiqnae liabn almundhiri, 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburii (t319h), tahqiqu: eabdallh bin eabdialeaziz aljabrin, ta: 1, 1408h.
  • al'um, al'iimam 'abu eabdallh muhamad bin 'iidris alshaafieiu (t204h), dar alfikri, bayrut, ta: 2, 1403hi - 1983m.
  • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf (almatbue mae almuqanae walsharh alkabiri), eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman bin 'ahmad almardawi (t885h), tahqiqu: eabdallah bin eabdalmuhsin alturki, eabdalfataah muhamad alhalu, dar hijir, alqahirati, ta: 1, 1415hi - 1995m.
  • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (t970hi), taswiru: dar alkitaab al'iislami, ta: 2.
  • albahr almuhit fi 'usul alfiqh, 'abu eabdallah badr aldiyn muhamad bin eabdallh bin bihadir alzarkashii (ta794h), dar alkatibi, ta: 1, 1414hi - 1994m.
  • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biabn rushd alhafid (t595hi), dar alhadithi, alqahirati, 1425hi - 2004m.
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, eala' aldiyn 'abu bakr bn maseud alkasanii alhanafii (t587ha), taswiru: dar alkutub aleilmiati, tu: 1, 1327 - 1328h.
  • badayie alfawayidi, 'abu eabdallah muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb abn qiam aljawzia (t751hi), tahqiqu: ealiin bin muhamad aleumran, dar eata'at aleilam (alriyad) - dar abn hazam (birut), ta: 5, 1440hi - 2019m.
  • alburhan fi 'usul alfiqah, eabdalmalik bin eabdalllh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, almulaqab bi'iimam alharamayn (t478h), tahqiqu: salah bin muhamad bin euaydita, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1418hi - 1997m.
  • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajati, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t520h), tahqiqu: muhamad hajiy wakhrun, dar algharb al'iislamii, bayrut - lubnan, ta: 2, 1408hi - 1988m.
  • taj alearus min jawahir alqamusa, muhamad bin muhamad alhusaynii almulaqab bimurtadaa alzubaydii (t1205h), tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina, dar alhidayati.
  • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, euthman bin eali alziylei alhanafii (ta743h), almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirata, ta: 1, 1314h.
  • altahbir fi sharh altahrir fi 'usul alfiqh, ealii bin sulayman almardawii (t885h), tahqiqu: eidat muhaqiqina, maktabat alrushd bialriyad, tu: 1, 1421h.
  • altaerifati, ealiun bin muhamad alsharif aljirjani, dabtuh wasahahah jamaeat min aleulama' bi'iishraf alnaashir, dar alkutub aleilmiat bibayrut, ta:1, 1403hi/1983m.
  • taghliq altaeliq ealaa sahih albukhari, 'abu alfadl 'ahmad bin ealii bin hajar aleasqalanii (t852h), tahqiqu: saeid alqazqi (t1441h), almaktab al'iislamii bibayrut, dar eamaar bieaman, ta: 1, dun tarikhi.
  • tafsir aljalalin, jalal aldiyn muhamad bin 'ahmad almahaliyi (t864h), wajalal aldiyn eabdalrahman bin 'abi bakr alsuyutii (ta911h), dar alhadithi, alqahirati, tu: 1.
  • tafsir alquran aleazimi, abn kathirin, tahqiqu: hakamat bn bashir bin yasinin, dar abn aljawzii lilnashr waltawzie, alsueudiati, ta: 1, 1431h.
  • altaqrir waltahbir ealaa tahrir alkamal abn alhamam, 'abu eabdallah muhamad bin muhamad almaeruf biaibn alhaji alhanafii (t879h), dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 2, eam 1403hi - 1983m.
  • altalwih ealaa altawdih lamatn altanqih fi 'usul alfiqh, saed aldiyn maseud bn eumar altaftazanii (t793hi), maktabat sabih, masr.
  • tahadhib allughati, 'abu mansur muhamad bin 'ahmad al'azharii alharawii (t370hi), tahqiqu: muhamad eawad mureib, dar 'iihya' alturath alearabii , bayrut, ta: 1, 2001m.
  • jamie albayan ean tawil ay alqurani, 'abu jaefar muhamad bin jarir altabrii (t310h), tahqiqi: alshaykh 'ahmad shakr, muasasat alrisalati, ta:1 , 1420h.
  • jamie alrasayili, taqi aldiyn 'ahmad bin eabdalhalim bin eabdalsalam abn taymia (t728h), tahqiqu: muhamad rashad salima, dar aleata'i, alrayad, ta: 1, 1422hi - 2001m.
  • aljamie li'ahkam alqurani, 'abu eabdallah muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtubii, tahqiqu: 'ahmad albarduni, 'iibrahim 'atfish, dar alkutub almisriatu, alqahirati, ta: 2, 1384hi - 1964m.
  • alhawy alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieayi, 'abu alhasan ealiin bin muhamad almawardii (t450h), tahqiqu: eali muhamad mueawada, eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1419hi - 1999m.
  • haliat alfuqaha', 'abu alhusayn 'ahmad bin faris bin zakariaa alqazwini alraazi (t395h), tahqiqu: eabdallah bin eabdalmuhsin alturki, alsharikat almutahidat liltawziei, bayrut, ta: 1, 1403hi - 1983m.
  • alkharaji, 'abu yusuf yaequb bin 'iibrahim bin habib bin saed bin habtat al'ansariu (t182h), tahqiqu: tah eabdalrawuwf saedu, saed hasan muhamad, almaktabat al'azhariat liltarathi.
  • dur alshafaafiat fi alhadi min alfasad al'iidaria, du. salih eabd eayid aleajili, wada. nazir 'ahmad almandili, bahath manshur bimajalat aleulum alqanuniat alsaadirat ean kuliyat alqanun bijamieat baghdad fi aleadad alkhasi libuhuth mutamar fare alqanun aleam almuneaqad taht eunwani: al'iislah aldusturiu walmuasasatiu - alwaqie walmamul lilmudat 13-14/11/2018m.
  • rad almuhtar ealaa aldiri almukhtari, muhamad 'amin bin eumar bin eabdialeaziz eabidin (t1252hi) wamaehu: takmilat radi almuhtar liabnih muhamad eala' aldiyn 'afandi, dar alfikr , bayrut, ta: 2, 1412h/1992m .
  • rudat alnaazir wajnat almanaziri, muafaq aldiyn eabdallh bin 'ahmad abn qudamat aljamaeilii almaqdisii (t620h), muasasat alryan liltibaeat walnashr waltawzie, ta: 2, 1423h/2002m.
  • zad almasir fi eilm altafsiri, jamal aldiyn 'abu alfaraj eabdalrahman bin ealii bin muhamad aljawzii (t597h), tahqiqu: eabdalrazaaq almahdi, dar alkitaab alearabii, bayrut, ta: 1, 1422h.
  • zad almuead fi hady khayr aleabadi, 'abu eabdallah muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb abn qiam aljawzia (659 - 751hi), tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina, dar eata'at aleilmi, alriyad - dar abn hazma, bayrut, ta: 3, 1440hi - 2019m.
  • silsilat al'ahadith alsahihat washay' min fiqhiha wafawayidiha, muhamad nasir aldiyn al'albanii (t1420hi), maktabat almaearifi, alrayad, ta: 1, 1422hi - 2002m.
  • sunan abn majaha, abn majah 'abu eabdallh muhamad bin yazid alqizwini (t273h), tahqiqu: muhamad fuaad eabdalbaqi, dar 'iihya' alkutub alearabiat - faysal eisaa albabi alhalbi.
  • sharah altalqina, 'abu eabdallh muhamad bin ealiin bin eumar altamimi almazrii almalikii (t536h), tahqiqu: muhamad almukhtar alsalami, dar algharb al'iislami, ta: 1, 2008m.
  • sharh tanqih alfusul fi akhtisar almahsul fi al'usuli, 'ahmad bin 'iidris alqurafii (t684h), tahqiqa: tah eabdalrawuwf saeda, sharikat altibaeat alfaniyat almutahidati, ta: 1, 1393h/1973m.
  • sharah sahih muslim almusamaa bi: alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji, yahyaa bn sharaf alnawawiu (t676), dar 'iihya' altarathi, bayrut, ta: 2, eam 1392h.
  • sharh mukhtasar alrawdata, 'abu alrabie sulayman bn eabd alqawii altuwfii (t716h), tahqiq : da. eabdallah alturki, muasasat alrisalati, ta: 1, 1407hi - 1987m.
  • alsihah taj allughat wasihah alearabiati, 'abu nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii (t393h), tahqiqu: 'ahmad eabdalghufur eatar, dar aleilm lilmalayin , bayrut, ta: 4, 1407h‍/1987m.
  • shih aibn hibaan almusamaa: almusnad alsahih ealaa altaqasim wal'anwae min ghayr wujud qitae fi sanadiha wala thubut jurih fi naqiliha, 'abu hatim muhamad bn hibaan bn 'ahmad altamimii albusty (t354h), tahqiqu: muhamad eali sunmza, khalis ay damir, dar aibn hazma, bayrut, ta: 1, 1433hi - 2012m.
  • shih albukharii almusamaa bi : aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah wasunanih wa'ayaamihu, muhamad bn 'iismaeil albukharii (t256h), tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajaa (msawar ean alsultaniati), ta: 1, eam 1422h.
  • shih muslamin, muslim bn alhajaaj alqushayrii alnaysaburiu (t261h), tahqiqu: muhamad fuaad eabdalbaqi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
  • aleaziz sharh alwajiz almaeruf bialsharh alkabiri, 'abu alqasim eabdalkarim bin muhamad bin eabdialkarim alraafiei(t623h), tahqiqu: eali muhamad eawad, eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1417hi - 1997m.
  • ealam maqasid alshaariei, 'a.da. eabdialeaziz bin eabdalrahman bin rabiea (t1441h), altabeat al'uwlaa, 1423h/2002m.
  • eumdat alqariyi sharh sahih albukhari, badr aldiyn 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad aleaynii (t855h), aietina' watashiha: sharikat min aleulama' bimusaeadat 'iidarat altibaeat almuniriati, taswiru: dar 'iihya' alturath alearabii, wadar alfikri, bayrut.
  • alfatawaa alkubraa, taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabdalhalim bin eabdalsalam abn taymia (t728h), dar alkutub aleilmiati, ta: 1, 1408hi - 1987m.
  • fath albari bisharh sahih albukharii, 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii (t852h), 'iikhraj watashihi: muhamad fuaad eabdalbaqi, wamuhibi aldiyn alkhatibi, almaktabat alsalafiat bimasri, ta: 1, 1380-1390h.
  • fath alqidir, muhamad bin ealii bin muhamad bin eabdallah alshuwkanii alyamaniu (t1250 hu), dar abn kathirin, dar alkalm altayibi, dimashqa, bayrut, ta: al'uwlaa, 1414 hi.
  • fatwaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' dhat alraqm (22935) waltaarikh (14/3/1425h).
  • alfuruq almusamaa bi: 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruq, 'abu aleabaas 'ahmad bin 'iidris alqarafii (t684h), ealam alkutub.
  • alfusul albadieat fi maqasid alsharieati, talifu: 'a.d. 'ahmad bin eabdallah alduwiahi, nashra: dar altahbir lilnashr waltawzie, altabeat al'uwlaa, 1445h/2023m.
  • fiqh almueamalat almaliat almueasiratu, 'a.da. saed bn turki alkhathlan, dar alsamieii, alrayad, ta: 2, 1433hi -2012m.
  • alfiqh almuyasari, 'a.da. eabdalllh bin muhamad altayaar, 'a.da. eabdallah bin muhamad almutlaq, du. muhamad bin 'iibrahim almusaa, madar alwatan lilnashri, alrayad, ta: 1, 1432/ 2011.
  • alqamus almuhiti, majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfayruzabadiu (t817 ha), tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalati, muasasat alrisalati, bayrut, ta: althaaminati, 1426 hi - 2005 ma.
  • qararat almajmae alfiqhii al'iislamiu bimakat almukarama (aldawrat min al'uwlaa 'iilaa alsaabieat eashrat - alqararati: min al'awal min 'iilaa althaani baed almiayat - 1398-1424h/1977-2004mi), alsaadir ean rabitat alealam al'iislamii.
  • alqawatie fi 'usul alfiqh 'aw qawatie al'adilati, 'abu almuzafar mansur bin muhamad alsameanii (t489h), tahqiqu: muhamad hasan 'iismaeili, dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1418hi-1999m.
  • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, talifu: eizi aldiyn eabdaleaziz bin eabdalsalam alsulami (t660h), murajaeat wataeliqi: tah saedu, nashr: maktabat alkuliyaat al'azhariat bialqahirati, 1414h-1991m.
  • alqawaeid alnuwraniat alfiqhiatu, taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabdalhalim bin eabdalsalam abn taymiat alharaanii (t728ha), tahqiq watakhriju: 'ahmad bin muhamad alkhalil, dar abn aljuzi, alsueudiati, ta: 1, 1422h.
  • alkashif ean 'usul aldalayil wafusul aleilal, fakhr aldiyn muhamad bin eumar bin alhusayn alraazi (t606h), tahqiqu: du. 'ahmad hijazi alsaqaa, dar aljili, birut, ta: 1, 1413h-1992m.
  • kashf al'asrar ean 'usul fakhr al'iislam albizdiwi, eala' aldiyn eabdialeaziz bn 'ahmad albukharii (t730h), dar alkitaab al'iislamii.
  • lisan alearbi, muhamad bin makram bin ealiin almaeruf biabn manzur alruwifei (t711h), dar sadir , bayrut, ta: 3, 1414h.
  • almabsuta, shams al'ayimat muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl alsarakhsayi (t483h), dar almaerifat , bayrut, 1414h/1993m.
  • majalat majmae alfiqh al'iislamii (aldawrat althaaniat - aleadad althaani - 1407hi/1986m) wa(aldawrat alsaabieat - aleadad alsaabie - 1412h/1992mi), mujmae alfiqh al'iislamii alduwalii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii.
  • majmue alfatawaa, shaykh al'iislam 'ahmad bn eabdalhalim bin taymiat alharaanii (t728h), tahqiqu: eabdalrahman bin qasimi, majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat almunawarati, eam 1416hi - 1995m.
  • almajmue sharah almuhadhabi, 'abu zakariaa muhyi aldiyn bin sharaf alnawawiu (ta676h), tashihu: lajnat min aleulama'i, 'iidarat altibaeat almuniriati, matbaeat altadamun al'akhawii - alqahiratu, 1344hi - 1347h, taswiru: dar alfikri, bayrut.
  • almuhkam walmuhit al'aezami, 'abu alhasan ealii bn 'iismaeil bn sayidih almursii (t458h), tahqiqu: eabdalhamid hindawiin, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1421hi - 2000m.
  • almuhalaa bialathar, 'abu muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalsii (t456h), tahqiqu: eabdalghafar sulayman albindari, dar alfikri, bayrut, 1405hi - 1984m.
  • almasalik fi sharh muataa malki, alqadi muhamad bin eabdallah 'abu bakr bin alearabii almueafirii al'iishbilii almalikii (t543h), taeliqu: muhamad bin alhusayn alsulaymani, dar algharb al'iislami, ta: 1, 1428hi - 2007m.
  • alimustadrak ealaa alsahihayni, 'abu eabdallah muhamad bin eabdallah alhakim alnaysaburii (t405h), tahqiqu: mustafaa eataa, mae tadminati: aldhahabi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: 1, 1411hi - 1990m.
  • almustasfaa, 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazalii (t505h), tahqiqu: muhamad eabdalsalam eabdalshaafi, dar alkutub aleilmiati, ta: 1, eam 1413hi - 1993m.
  • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbul, al'iimam 'ahmad bin hanbal (t241h), tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, eadil murshid wakhrun, 'iishrafi: eabdalllh bin eabdalmuhsin alturki, muasasat alrisalati, ta: 1, 1421hi - 2001m.
  • almueamalat almaliat almueasirat fi alfiqh al'iislamii, du. muhamad euthman shibir, dar alnafayisi, al'urduni, ta: 6, 1427h-2007m.
  • almiejam alsaghir almusamaa bi: alrawd aldaani, sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb bin mutayr allakhmi alshaami, 'abu alqasim altabaranii (t360h), tahqiqu: muhamad shakur mahmud alhaji 'amrir, almaktab al'iislamii, dar eamaar - emman, ta: 1, 1405h.
  • almuelim bifawayid muslmin, 'abu eabdallh muhamad bin ealii bin eumar altamimii almazrii almalikii (t536hi), tahqiqu: muhamad alshaadhli alniyfar, aldaar altuwnisiatu, almuasasat alwataniat lilkitab bialjazayir, ta: 2, 1988m .
  • almaeunat ealaa madhhab ealam almadinati, alqadi eabdalwahaab albaghdadi (t422h), tahqiqu: hamish eabdalhaq, almaktabat altijariat - mustafaa 'ahmad albazi, makat almukaramati.
  • almighni, muafaq aldiyn eabdallh bin 'ahmad bn qudamat almaqdasiu (t620ha), tahqiqu: da. ebdallah alturki, dar ealam alkutub bialrayad, ta: 3, eam 1417 hi - 1997 mi.
  • almufradat fi gharayb alqurani, 'abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfahanii (t502h), tahqiqu: safwan eadnan aldaawudii, dar alqalami, aldaar alshaamiat - dimashqa, bayrut, ta: 1, 1412h.
  • almaqasid alshareiat wa'atharuha fi fiqh almueamalat almaliati, da. riad bin mansur alkhalifi, bahath manshur fi majalat jamieat almalik eabdialeaziz alsaadirat ean maehad aliaqtisad al'iislamii, 2004m.
  • maqasid alsharieat alkhasat bialtasarufat almaliati, da. eizi aldiyn bin zaghaybat, taqdimu: nur aldiyn saghiri, markaz jumueat almajid lilthaqafat waltarathi, dibi, ta: 1, 1422h-2001m.
  • maqasid almueamalat wamarasid alwaqieati, eabdallah bin alshaykh almahfuz bin bihi, markaz almuta'a, dibi, ta: 5, 2018m.
  • maqayis allughati, 'ahmad bin faris bin zakariaa alraazii (t395h), tahqiqu: eabdalsalam muhamad harun, dar alfikri, 1399hi - 1979m.
  • almuqadimat almumahadati, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t520hi), tahqiqu: muhamad haji, dar algharb al'iislamii, bayrut - lubnan, ta: 1, 1408hi - 1988m.
  • muntahaa al'iiradat fi jame almuqanae mae altanqih waziadatin, taqi aldiyn muhamad bn 'ahmad alfutuhi alshahir biabn alnajaar (t972h), tahqiqu: eabdallh bin eabdalmuhsin alturki, muasasat alrisalati, ta: 1, 1419hi - 1999m.
  • almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, badr aldiyn muhamad bin eabdallah bin bihadir alzarkashi (t794h), wizarat al'awqaf alkuaytiati, ta: 2, eam 1405hi - 1985m.
  • almuafaqati, 'abu 'iishaq 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi alshaatibii (t790h), tahqiqu: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al silman, taqdimu: bikr bin eabdalllh 'abu zida, dar abn eafan, ta:1, 1417h-1997m.
  • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, sadirat eun: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - alkuayt , ta:1404/1427h.
  • nihayat almattlab fi dirayat almadhhaba, 'abu almaeali eabdalmalik bin eabdalllh aljuaynii (t478h), tahqiqu: muhamad euthman, dar alkutub aleilmiati, tu: 1, 1431h-2010m.
  • alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, majd aldiyn 'abu alsaeadat almubarak bin muhamad bin muhamad alshaybanii aljazarii abn al'uthir (t606h), tahqiqu: tahir alzaawi, mahmud altanahi, almaktabat aleilmiata, bayrut, 1399hi - 1979m.
  • alwsit fi sharh alqanun almadanii, da. eabdalrazaaq 'ahmad alsinhuri (t1391h), dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.