الآثار الاجتماعية المترتبة على الفقر وغلاء الأسعار وكيفية علاجها في الفقه الإسلامي (دراسة فقهية) / The Social Effects Resulting From Poverty And The High Prices and how To Address Them In Islamic Jurisprudence (A Jurisprudential Study(

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالمنصورة جامعة الأزهر

المستخلص

تناول هذا البحث أثر الفقر وغلاء الأسعار على استقرار المجتمعات؛ لأنهما من أبرز التحديات الاجتماعية التي تؤثر بشكل مباشر على استقرار المجتمعات، فتحدث حالة ارتفاع الأسعار نتيجة أسباب مختلفة، منها حالة العرض والطّلب في السّوق، وربما نتيجة نقصان المعروض، أو جشع التّجار واستغلالهم الوضع الاقتصادي الذي يسمح لهم بزيادة الأسعار بدون وجودِ رقيبٍ عليهم وعلى تصرّفاتهم، وقلّة إنتاج السّلع في الدّول المنتجة والمصدّرة، وربما للاحتكار.
وهو ما يستدعي دراسة آثارها وأسبابها، والآليات التي تطبق على أرض الواقع(طرق علاجها في الإسلام).
 بالإضافة إلى عرض آراء الفقهاء في هذا السياق، ومناقشة هذه الآراء مع التركيز على دور الاحتكار والتسعير في تفاقم الفقر والغلاء ، والعزوف عن الزواج، والبطالة، وزيادة حالات الانتحار، وانتشار الجهل وتراجع المستوى التعليمي، وانتشار الأمراض والأوبئة، وانتشار العنف والجريمة في المجتمع.
وتنتهي الرسالة بخاتمة تناولت فيها أبرز النتائج المستخلصة التي أسفر عنها البحث، مع ذكر بعض التوصيات، مدعوماً بالمصادر والمراجع المعتمدة.
 
This research addresses the impact of poverty and high prices on the stability of communities, as they are among the most significant social challenges that directly affect the stability of societies. A rise in prices occurs due to various reasons, including the state of supply and demand in the market, possibly due to a decrease in supply, or the greed of traders exploiting the economic situation that allows them to raise prices without any oversight on them and their actions, along with the low production of goods in producing and exporting countries, and possibly due to monopolization. This necessitates studying their effects and causes, as well as the mechanisms applied in reality (means of addressing them in Islam).
Additionally, the research presents the opinions of scholars in this context and discusses these opinions with a focus on the role of monopolization and pricing in exacerbating poverty and high prices, the decline in marriage rates, unemployment, increased suicide rates, the spread of ignorance and declining educational standards, the prevalence of diseases and epidemics, and the spread of violence and crime in society. The research concludes with a summary of the main findings derived from the study, along with some recommendations, supported by credible sources and references.

الكلمات الرئيسية


  • القرآن الكريم

    أولا: كتب التفسير

    1- الجامع لأحكام القرآن، تأليف: أبو عبد الله، محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، الناشر: دار الكتب المصرية القاهرة، الطبعة: الثانية، 1384 هـ - 1964م.

    2- تفسير الراغب الأصفهاني، تأليف:أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب الأصفهاني(ت 502هــ)،تحقيق د. محمد بسيوني، الناشر: كلية الآداب-جامعة طنطا، الطبعة الأولى: 1420 هـ- 1999م.

    3- تفسير الطبري = جامع البيان عن تأويل آي القرآن، تأليف: أبو جعفر محمد بن جرير الطبري (224 - 310 هـ)، تحقيق: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: دار هجر للطباعة والنشر ، مصر، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2001 م.

    4- تفسير القرآن العظيم، تأليف: ابن كثير، تحقيق: حكمت بن بشير بن ياسين، الناشر: دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع السعودية، الطبعة: الأولى، 1431 هـ.

    5- زاد المسير في علم التفسير، تأليف: جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي (ت 597هــ)، تحقيق: عبد الرزاق المهدي، الناشر: دار الكتاب العربي بيروت، الطبعة: الأولى - 1422هــ.

    ثانيا: كتب الحديث وشروحه

    1- أسنى المطالب في أحاديث مختلفة المراتب، تأليف: محمد بن محمد درويش(ت 1277هــ)، تحقيق: مصطفى عطا، الناشر دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1418 هـ -1997م.

    2- أعلام الحديث (شرح صحيح البخاري)، تأليف: أبو سليمان حمد بن محمد الخطابي (ت 388 هـ)، تحقيق: د. محمد بن سعد آل سعود، الناشر: جامعة أم القرى، الطبعة: الأولى، 1409 هـ - 1988 م.

    3- الأحكام الشرعية الكبرى، تأليف: عبد الحق بن عبد الرحمن بن عبد الله بن الحسين الأندلسي الأشبيلي، المعروف بابن الخراط (المتوفى: 581 هـ)، تحقيق: أبو عبد الله حسين بن عكاشة، الناشر: مكتبة الرشد - السعودية / الرياض، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2001 م.

    4-الأحكام الوسطى من حديث النبي - صلى الله عليه وسلم -، تأليف: عبد الحق بن عبد الرحمن بن عبد الله بن الحسين، الأندلسي الأشبيلي، المعروف بابن الخراط (ت 581 هـ)، تحقيق: حمدي السلفي، الناشر: مكتبة الرشد للنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، 1416 هـ - 1995 م، بدون طبعة.

    5- الاستذكار، تأليف: أبو عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (ت 463هــ)، تحقيق: سالم محمد عطا، محمد معوض، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1421 2000م.

    6- البدر المنير في تخريج الأحاديث والأثار الواقعة في الشرح الكبير، تأليف: ابن الملقن سراج الدين أبو حفص الشافعي المصري (ت 804هــ)، تحقيق: مصطفى أبو الغيط، الناشر: دار الهجرة بالسعودية، الطبعة: الأولى، 1425هــ-2004م.

    7- التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، تأليف: أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (ت 852هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى 1419هــ. 1989م.

    8- التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، تأليف: أبو عمر بن عبد البر النمري القرطبي (368 - 463 هـ)، تحقيق: حسن عبد المنعم شلبي، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، الكويت، الطبعة: الأولى، 1433 هـ - 2012 م.

    9- التَّنويرُ شَرْحُ الجَامِع الصَّغِيرِ، تأليف: محمد بن إسماعيل، الكحلاني الصنعاني(ت 1182هــ)، تحقيق: د. محمَّد إسحاق محمَّد إبراهيم، الناشر: مكتبة دار السلام، الرياض، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.

    10- الجامع الصحيح «صحيح مسلم»،تأليف: أبو الحسين مسلم بن الحجاج بن مسلم القشيري النيسابوري، تحقيق: محمد ذهني أفندي، وآخرون، الناشر: دار الطباعة العامرة تركيا، عام النشر: 1334 هـ.

    11- السنن الصغير للبيهقي، تأليف: أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي الخراساني، أبو بكر البيهقي (ت 458هــ)، تحقيق: عبد المعطي أمين ، دار النشر: جامعة الدراسات الإسلامية، باكستان، الطبعة:الأولى،1410هــ - 1989م.

    12- السنن الكبرى، تأليف: أبو بكر أحمد بن الحسين بن علي البيهقي (ت 458 هـ)، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ - 2003 م.

    13- القبس في شرح موطأ مالك بن أنس، تأليف: القاضي محمد بن عبد الله أبو بكر الاشبيلي المالكي (ت 543هــ)، تحقيق: الدكتور محمد عبد الله ولد كريم، الناشر: دار الغرب الإسلامي، الطبعة: الأولى، 1992 م.

    14- المصنف، تأليف: أبو بكر عبد الرزاق بن همام الصنعاني، تحقيق ودراسة: مركز البحوث وتقنية المعلومات -، دار التأصيل، الناشر: دار التأصيل، الطبعة: الثانية، 1437 هـ - 2013 م.

    15- المفاتيح في شرح المصابيح، تأليف: الحسين بن محمود بن الحسن، مظهر الدين الزَّيْدَانيُّ الكوفي الشِّيرازيُّ الحَنَفيُّ المشهورُ بالمُظْهِري (ت 727 هـ)، بإشراف نور الدين طالب، الناشر: دار النوادر.

    16- المقاصد الحسنة في بيان كثير من الأحاديث المشتهرة على الألسنة، تأليف: شمس الدين أبو الخير محمد بن عبد الرحمن بن محمد السخاوي (ت 902 هـ)، صححه عبد الله الغماري الناشر: مكتبة الخانجي مصر، عام النشر1375 هـ - 1956 م.

    17- المنتقى شرح الموطأ، تأليف: أبو الوليد سليمان بن خلف بن سعد بن أيوب القرطبي الباجي الأندلسي (ت 474هــ)، الناشر: مطبعة السعادة - بجوار محافظة مصر، الطبعة: الأولى، 1332 هـ.

    18- جامع الأصول في أحاديث الرسول، تأليف: مجد الدين أبو السعادات المبارك بن محمد الشيباني الجزري (المتوفى: 606 هـ)، تحقيق: عبد القادر الأرناؤوط، الناشر: مكتبة الحلواني الطبعة: الأولى.

    19-جمع الجوامع المعروف بـ «الجامع الكبير»، تأليف: جلال الدين السيوطي (849 - 911 هـ)، تحقيق: مختار إبراهيم الهائج وآخرون، الناشر: الأزهر الشريف، القاهرة - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الثانية، 1426 هـ - 2005 م.

    20-سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها، تأليف: محمد ناصر الدين الألباني [ت 1420 هـ]، الناشر: مكتبة المعارف للنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى.

    21- سنن ابن ماجة ت الأرناؤوط، تأليف: أبو عبد الله محمد بن يزيد بن ماجة القزويني (209 - 273 هـ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، الناشر: دار الرسالة العالمية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م.

    22- سنن أبي داود، تأليف: أبو داود سليمان بن الأشعث الأزدي السجستاني (202 - 275 هـ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط [ت 1438 هـ)، الناشر: دار الرسالة العالمية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م.

    23-سنن الدارقطني، تأليف: أبو الحسن علي بن عمر بن النعمان البغدادي الدارقطني (ت 385هــ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م.

    24- سنن سعيد بن منصور، تأليف: أبو عثمان سعيد بن منصور الخراساني الجوزجاني (ت 227 هـ)، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي، الناشر: الدار السلفية الهند، الطبعة: الأولى، 1403 هـ -1982 م.

    25- شرح السنة، : محيي السنة، أبو محمد الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي (ت 516 هـ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط [ت 1438 هـ]- محمد زهير الشاويش [ت 1434 هـ]، الناشر: المكتب الإسلامي - دمشق، بيروت، الطبعة: الثانية، 1403 هـ - 1983 م

    26- شرح الطيبي على مشكاة المصابيح المسمى بـالكاشف عن حقائق السنن، تأليف: شرف الدين الحسين بن عبد الله الطيبي (743 هـ)، تحقيق: د عبد الحميد هنداوي، الناشر: مكتبة نزار مصطفى الباز الرياض، الطبعة: الأولى1417 هـ - 1997 م.

    27- شرح سنن أبي داود، تأليف: شهاب الدين أبو العباس أحمد بن حسين بن علي بن رسلان المقدسي الرملي الشافعي (ت 844 هـ)، تحقيق: عدد من الباحثين بدار الفلاح بإشراف خالد الرباط، الناشر: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، الفيوم مصر، الطبعة: الأولى، 1437 هـ - 2016 م.

    28- شرح صحيح البخاري لابن بطال، تأليف: ابن بطال أبو الحسن علي بن عبد الملك (ت 449 هـ)، تحقيق: أبو تميم ياسر بن إبراهيم، دار النشر: مكتبة الرشد السعودية، الطبعة: الثانية،1423 هـ - 2003 م.

    29- شرح صحيح البخاري، تأليف: قِوَام السنة الأصبهاني، أبو القاسم إسماعيل التيمي الشافعي (ت 535 هـ)، تحقيق: د عبد الرحيم العزاوي، الناشر: دار أسفار الكويت، الطبعة: الأولى، 1442 هـ - 2021 م.

    30- شرحُ مُسْنَد الشَّافِعيِّ، تأليف: عبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم، أبو القاسم الرافعي القزويني (ت 623هــ)، تحقيق: أبو بكر وائل محمَّد بكر زهران، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإِسلامية، قطر، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007 م.

    31- شرح مصابيح السنة للإمام البغوي، تأليف: محمَّدُ بنُ عزِّ الدِّينِ الكَرمانيّ، الحنفيُّ، (ت 854 هـ)، تحقيق: لجنة مختصة من المحققين، الناشر: إدارة الثقافة الإسلامية، الطبعة: الأولى،1433 هـ - 2012 م.

    32- صحيح البخاري، تأليف: أبو عبد الله محمد بن إسماعيل البخاري الجعفي، تحقيق: د. مصطفى ديب البغا، الناشر: (دار ابن كثير، دار اليمامة) – دمشق، الطبعة: الخامسة، 1414 هـ - 1993 م. - وطبعة: دار التأصيل – القاهرة، الطبعة: الأولى، 1433 هـ - 2012 م.

    33- صحيح الترغيب والترهيب، تأليف: محمد ناصر الألباني، الناشر مكتبة المعارف الرياض، الطبعة الأولى،1421 هـ، 2000 م.

    34- صحيح الجامع الصغير وزياداته، تأليف: أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدين، بن الحاج نوح بن نجاتي بن آدم، الأشقودري الألباني (ت 1420هــ)، بدون طبعة، الناشر: المكتب الإسلامي.

    35- صحيح سنن النسائي، باختصار السند، صحح أحاديث: محمد ناصر الدين الألباني، أشرف على طباعته: زهير الشاويش ،الناشر: مكتب التربية العربي الرياض، الطبعة: الأولى، 1409 هـ - 1988 م .

    36- صحيح مسلم، تأليف: أبو الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري (206 - 261 هـ)، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي [ت 1388 هـ]، الناشر: مطبعة عيسى البابي الحلبي وشركاه، القاهرة، عام النشر: 1374 هـ - 1955م.

    37- عمدة القاري شرح صحيح البخاري، تأليف: بدر الدين بن أحمد العيني (ت 855 هـ)،الناشر: إدارة الطباعة المنيرية.

    38- فتح العلام في دراسة أحاديث بلوغ ، تأليف: أبو عبد الله محمد بن علي بن حزام الفضلي البعداني، الناشر: دار العاصمة للنشر والتوزيع، صنعاء اليمن، الطبعة: الرابعة، 1440 هـ - 2019 م.

    39- كشف المشكل من حديث الصحيحين، تأليف: جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي (ت 597هــ)، تحقيق: علي حسين البواب، بدون طبعة، الناشر: دار الوطن الرياض.

    40- مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تأليف: أبو الحسن نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي (ت 807 هـ)، تحقيق: حسام الدين القدسي، الناشر: مكتبة القدسي، القاهرة، عام النشر: 1414 هـ، 1994 م.

    41- مختصرُ استدرَاك الحافِظ الذّهبي على مُستدرَك أبي عبد اللهِ الحَاكم، تأليف: ابن الملقن سراج الدين أبو حفص بن أحمد الشافعي المصري (ت 804 هـ)، تحقيق: عَبد الله بن حمد اللحَيدَان، الناشر: دَارُ العَاصِمَة، الرياض، الطبعة: الأولى، 1411 هـ.

    42- مسند أبي داود الطيالسي، تأليف: أبو داود الطيالسي سليمان بن داود بن الجارود (ت 204 هـ)، تحقيق: الدكتور محمد التركي، الناشر: دار هجر مصر، الطبعة: الأولى، 1419 هـ - 1999 م.

    43- مسند الإمام أحمد بن حنبل، تأليف: الإمام أحمد بن حنبل (164 - 241 هـ)، تحقيق: شعيب الأرناؤوط ، عادل مرشد وآخرون، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2001 م، وطبعة دار الحديث 1416 هـ -1995 م.

    44- مصابيح السنة، تأليف: محيي السنة، أبو محمد الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي (ت 516 هـ)، تحقيق: د: يوسف المرعشلي، الناشر: دار المعرفة للطباعة والنشر بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1407 هـ - 1987 م.

    45- معالم السنن (وهو شرح سنن الإمام أبي داود)، تأليف: أبو سليمان، حمد بن محمد الخَطّابي (ت 388 هـ)، بدون ناشر، الطبعة: الأولى 1351 هـ - 1932 م.

    46- معرفة السنن والآثار، تأليف: أحمد بن الحسين الخُسْرَوْجِردي الخراساني، أبو بكر البيهقي (ت 458هــ)، تحقيق: عبد المعطي أمين قلعجي، الناشرون: جامعة الدراسات الإسلامية باكستان، الطبعة: الأولى، 1412هــ - 1991م.

    47- موطأ الإمام مالك، تأليف: مالك بن أنس (93 - 179 هـ)، رواية: أبي مصعب الزهري، حققه: د بشار عواد معروف، الناشر: مؤسسة الرسالة بيروت، الطبعة: الأولى، 1412 هـ - 1991 م.

    48- نيل الأوطار من أسرار منتقى الأخبار، تأليف: محمد بن علي الشوكاني، حققه، وخرج أحاديثه وآثاره وعلق عليه: محمد صبحي حلاق، الناشر: دار ابن الجوزي ، السعودية، الطبعة: الأولى، 1427 هـ. - وطبعة: دار الحديث، مصر، الطبعة: الأولى، 1413هــ - 1993م.

    ثالثا: مراجع أصول الفقه وقواعده

    1-الوجيز في إيضاح قواعد الفقه الكلية، تأليف: الشيخ الدكتور محمد صدقي بن أحمد آل بورنو أبو الحارث الغزي، الناشر: مؤسسة الرسالة العالمية، بيروت لبنان، الطبعة: الرابعة، 1416 هـ - 1996 م.

    2- الموافقات للشاطبي، تأليف أبي إسحاق إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الشاطبي (ت 790 هـ)، تحقيق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997 م.

    3- قواعد الأحكام في مصالح الأنام، تأليف: أبو محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام بن أبي القاسم بن الحسن السلمي الدمشقي، الملقب بسلطان العلماء (ت 660هــ)، الناشر: مكتبة الكليات الأزهرية - القاهرة، 1414 هـ - 1991 م.

    رابعاً: مراجع الفقه، وترتب هكذا

    أ- كتب الفقه الحنفي

    1-الاختيار لتعليل المختار، تأليف: عبد الله بن محمود الموصلي الحنفي، الناشر: مطبعة الحلبي القاهرة، بدون طبعة.

    2- البحر الرائق شرح كنز الدقائق، تأليف: زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (ت 970 هـ)، الطبعة: الثانية، الناشر: دار الكتاب الإسلامي.

    3- المبسوط، تأليف: محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (ت 483 هـ)، باشر تصحيحه: جمع من أفاضل العلماء، الناشر: مطبعة السعادة مصر.

    4- العناية شرح الهداية، تأليف: أكمل الدين، محمد بن محمد بن محمود البابرتي (ت 786 هـ)، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر، الطبعة: الأولى، 1389 هـ - 1970 م.

    5- بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، تأليف: علاء الدين، أبو بكر بن مسعود الكاساني الحنفي الملقب بـ «بملك العلماء» (ت 587 هـ)، الطبعة: الأولى 1327 - 1328 هـ

    6- رد المحتار على الدر المختار: شرح تنوير الأبصار، تأليف: محمد أمين، الشهير بابن عابدين [ت 1252 هـ]، الناشر: مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر، الطبعة: الثانية 1386 هـ = 1966 م.

    7- مَجمع الأنهُر في شرح ملتقَى الأبحُر، تأليف: عبد الرحمن بن محمد بن سليمان، المعروف بـ «داماد أفندي» [ت 1078 هـ] دار إحياء التراث العربي بيروت: 1319هـ.

     

    ب- كتب الفقه المالكي

    1- البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة، تأليف: أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت 520هــ)، تحقيق: د محمد حجي ، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م.

    2-المدونة، تأليف: مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني (ت 179هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ - 1994م.

    3- النَّوادر والزِّيادات على مَا في المدَوَّنة من غيرها من الأُمهاتِ، تأليف: أبو محمد عبد الله النفزي، القيرواني، المالكي (ت 386هــ)، تحقيق: د: عبد الله المرابط الترغي، واخرون، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت، الطبعة: الأولى، 1999 م.

    4- القوانين الفقهية، تأليف: أبي القاسم، محمد بن أحمد بن عبد الله، ابن جزي الكلبي الغرناطي (ت 741هــ)، بدون طبعة.

    5- بداية المجتهد ونهاية المقتصد، تأليف: أبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (ت 595هــ)، الناشر: دار الحديث القاهرة، بدون طبعة.

    6- بلغة السالك لأقرب المسالك المعروف بحاشية الصاوي على الشرح، تأليف: أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي المالكي (ت 1241هــ)، الناشر: دار المعارف، بدون طبعة وبدون تاريخ.

    7- بلغة السالك لأقرب المسالك إلى مذهب الإمام مالك، المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير، تأليف: أحمد بن محمد الصاوي المالكي، الناشر: مكتبة مصطفى الحلبي، عام النشر: 1372 هـ - 1952م.

    8- حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، : محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (ت 1230هــ)، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ. ، وطبعة عيسى الحلبي بمصر.

    9- مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، تأليف: شمس الدين أبو عبد الله محمد الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي، الناشر: دار الفكر، الطبعة الثالثة، 1412هــ - 1992م.

    ج- كتب الفقه الشافعي

    1- أسنى المطالب في شرح روض الطالب، تأليف: زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي (ت 926هــ)، الناشر: دار الكتاب الإسلامية، بدون طبعة وبدون تاريخ.

    2-إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين، تأليف: أبو بكر (المشهور بالبكري) عثمان بن محمد شطا الدمياطي الشافعي (ت 1310هــ)، الناشر: دار الفكر للطباعة والنشر والتوريع، الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م.

    3- الأم، تأليف: أبي عبد الله محمد بن إدريس الشافعي( 204هــ)،الناشر دار الفكر بيروت، الطبعة: الثانية 1403 هـ - 1983م.

    4- البيان في مذهب الإمام الشافعي، تأليف: أبو الحسين يحيى بن سالم العمراني الشافعي (ت 558هــ)، تحقيق: قاسم محمد النوري، الناشر: دار المنهاج جدة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ- 2000 م.

    5- الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي، تأليف: أبو الحسن علي بن محمد البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (ت 450هــ)، تحقيق: الشيخ علي محمد معوض، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ -1999 م.

    6- المهذب في فقه الإمام الشافعي، تأليف: أبي اسحاق إبراهيم بن يوسف الشيرازي (ت 476 هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية.

    7- بحر المذهب (في فروع المذهب الشافعي)، تأليف: الروياني، أبي المحاسن عبد الواحد بن إسماعيل (ت 502 هـ)، تحقيق: طارق فتحي السيد، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 2009 م.

    8- تحفة الحبيب على شرح الخطيب = حاشية البجيرمي على الخطيب، تأليف: سليمان بن محمد بن عمر البُجَيْرَمِيّ الشافعي (ت 1221هــ)، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1415هــ - 1995م.

    9- حاشيتا قليوبي وعميرة، تأليف: أحمد سلامة القليوبي وأحمد البرلسي عميرة، الناشر: دار الفكر بيروت، بدون طبعة، 1415هــ-1995م.

    10- مختصر المزني، تأليف: أبو إبراهيم، إسماعيل بن يحيى المزني (ت 264 هـ)، الناشر: دار الفكر بيروت، الطبعة: الثانية 1403 هـ - 1983 م .

    11- نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، تأليف: شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (ت 1004هــ)، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: ط أخيرة - 1404هــ/1984م.

    12- نهاية المطلب في دراية المذهب، تأليف: عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (ت 478هــ)،تحقيق: أ. د/ عبد العظيم محمود الدّيب، الناشر: دار المنهاج، الطبعة: الأولى، 1428هــ-2007م.

    13- مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، تأليف: شمس الدين، محمد بن محمد، الخطيب الشربيني [ت 977 هـ]، تحقيق: علي محمد معوض، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1994 م.

    د - كتب الفقه الحنبلي

    1-الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل، تأليف: أبو النجا شرف الدين موسى الحجاوي المقدسي (ت 968 هـ)، الناشر: دار المعرفة بيروت لبنان، بدون طبعة.

    2-الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف، تأليف: علاء الدين أبو الحسن بن سليمان المرداوي (717 - 885 هـ)،تحقيق: محمد حامد الفقي، الناشر: مطبعة السنة المحمدية، الطبعة الأولى، 1374 هـ- 1955 م، دار إحياء التراث العربي- بيروت.

    3-الجامع لعلوم الإمام أحمد ، تأليف: خالد الرباط، سيد عزت عيد، الناشر: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، الفيوم - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م.

    4- الشرح الكبير (المطبوع مع المقنع والإنصاف)، تأليف: شمس الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي (ت 682 هـ)، تحقيق: د عبد الله المحسن التركي - د عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1995 م.

    5- الشرح الكبير على متن المقنع، تأليف: شمس الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن أحمد بن قدامة المقدسي (ت 682 هـ)، عام النشر: 1403 هـ - 1983م، تصوير: دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع، بيروت.

    6-الشرح الممتع على زاد المستقنع، تأليف: محمد بن صالح العثيمين، الناشر دار ابن الجوزي، الطبعة الأولى: 1422- 1428 هـ.

    7-القواعد النورانية في اختصار الدرر المضية - المشهور بـ: مختصر الفتاوى المصرية [لابن تيمية]، تأليف: محمد بن علي البعلي(778 هـ)، تأليف: د. عبد العزيز العيدان، الناشر: ركائز للنشر والتوزيع - الكويت، الطبعة الأولى: 1422 ه.

    8-الكافي في فقه الإمام أحمد، تأليف: أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (ت 620هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م

    9- المبدع شرح المقنع، تأليف: برهان الدين إبراهيم بن محمد بن مفلح المقدسي الصالحي الحنبلي، تحقيق: أ د خالد بن علي المشيقح، د عبد العزيز بن عدنان العيدان، الناشر: ركائز للنشر والتوزيع الكويت، الطبعة: الأولى، 1442 هـ - 2021 م.

    10-المغني، تأليف: موفق الدين أبي محمد عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي الجماعيلي الدمشقي الصالحي الحنبلي (541 - 620 هـ)، تحقيق: الدكتور عبد اللَّه بن عبد المحسن التركي، الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: دار عالم الكتب للطباعة والنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الثالثة، 1417 هـ - 1997 م.

    11-الممتع في شرح المقنع، تصنيف: زين الدين المُنَجَّى بن عثمان بن أسعد ابن المنجى التنوخي الحنبلي (631 - 695 هـ)، دراسة وتحقيق: عبد الملك بن عبد الله دهيش، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ - 2003 م.

    12- شرح منهج السالكين وتوضيح الفقه في الدين، تأليف: سليمان بن محمد اللهيميد، بدون طبعة، وبدون ناشر.

    13-كشاف القناع عن متن الإقناع، تأليف: منصور بن يونس بن إدريس البهوتي، تعليق: هلال مصيلحي- الناشر: مكتبة النصر الحديثة بالرياض، لصاحبَيها/ عبدالله ومحمد الصالح الراشد، بدون تاريخ، وبدون طبعة..

    14-مختصر الفتاوى المصرية لابن تيمية،تأليف: بدر الدين الحنبلي البعلي(ت 777هــ)،الناشر دار الكتب العلمية بدون طبعه.

    15-مسائل الإمام أحمد بن حنبل وإسحاق بن راهويه، تأليف: إسحاق بن منصور بن بهرام، أبو يعقوب المروزي، المعروف بالكوسج (ت 251هــ)، الناشر: عمادة البحث العلمي المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1425هــ - 2002م.

    رابعاً: مراجع الفقه العام

    1- أحكام الجراحة الطبية والآثار المترتبة عليها، تأليف: محمد بن محمد المختار الشنقيطي، الناشر: مكتبة الصحابة، جدة الطبعة: الثانية، 1415 هـ - 1994 م .

    2-أثر تطور المعارف الطبية على تغير الفتوى والقضاء، تأليف: د حاتم الحاج، إشراف: د صلاح الصاوي، الناشر: دار بلال بن رباح (القاهرة) - دار ابن حزم (القاهرة)، الطبعة: الثانية، 1440 - 2019م.

    3-الإشراف على مذاهب العلماء، تأليف: أبو بكر محمد بن إبراهيم النيسابوري (ت 319هــ)، تحقيق: صغير أحمد الأنصاري أبو حماد، الناشر: مكتبة مكة الثقافية، رأس الخيمة - الإمارات العربية المتحدة، الطبعة: الأولى، 1425هــ - 2004 م.

    4- الاعتصام ، تأليف: إبراهيم بن موسى الخلّة الغرناطي، المعروف بـ"الشاطبي" (توفي 790 هـ)، تحقيق: د. سعد بن عبد الله آل حميد، الناشر: دار ابن الجوزي السعودية، الطبعة الأولى: 1429-2008م،

    5- الإقناع لابن المنذر، تأليف: أبو بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري (ت 319هــ)، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد العزيز الجبرين، بدون ناشر، الطبعة: الأولى، 1408 هـ.

    6- التشريع الجنائي الإسلامي مقارناً بالقانون الوضعي، تأليف: عبد القادر عودة، الناشر: دار الكاتب العربي، بيروت،.

    7-العدالة الاجتماعية في الإسلام ، تأليف سيد قطب، الناشر : دار الشروق، 1415 هـ -195م.

    8-الفقه على المذاهب الأربعة، تأليف: عبد الرحمن بن محمد عوض الجزيري (ت 1360هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الثانية، 1424 هـ - 2003 م.

    9- الفِقهُ الميَسَّر، تأليف : أ. د. عَبد الله بن محمد الطيّار، أ. د. عبد الله بن محمّد المطلق، د. محمَّد بن إبراهيم الموسَى، الناشر: مَدَارُ الوَطن للنَّشر- المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى: 1432 هـ - 2011 م.

    10- المقدمة لابن خلدون تأليف: عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمي، تحقيق عبد السلام الشدادي، ، الطبعة الثانية 1416 هـ - 1996م، طبعة دار الفكر .

    11- إحياء علوم الدين، تأليف: الإمام أبو حامد محمد الغزالي (المتوفي سنة 505هــ)، تحقيق: لجنة مركز دار المنهاج للدراسات والتحقيق العلمي، الناشر: دار المنهاج – جدة، - السعودية، 2021 م / 1443 هـ.

    12- المعاملات المالية أصالة ومعاصرة، تأليف: دبيان بن محمد الدبيان، تقديم أصحاب المعالي: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، ود صالح بن عبد الله بن حميد، والشيخ محمد بن ناصر العبودي، والشيخ صالح بن عبد العزيز آل الشيخ، بدون ناشر، الطبعة: الثانية، 1432 هـ.

    13- الموسوعة الفقهية الكويتية، صادر عن: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية الكويت، الطبعة: (من 1404 - 1427 هـ)، الطبعة الأولى، مطابع دار الصفوة مصر.

    14- حقوق المرأة في ضوء السنة النبوية،تأليف:نوال بنت عبد العزيز، الناشر: دار الحضارة، الطبعة الأولى1433 هـ-2012م.

    15- فقه السنة، تأليف: سيد سابق(ت 1420هــ)، الناشر: دار الكتاب العربي، بيروت ، الطبعة: الثالثة، 1397 هـ - 1977 م.

    16- مجلة البحوث الإسلامية - مجلة دورية تصدر عن الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمية والإفتاء والدعوة والإرشاد، تأليف: الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمية والإفتاء والدعوة والإرشاد.

    17- مجموع الفتاوى، تأليف: شيخ الإسلام أحمد بن تيمية، جمع وترتيب: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم رحمه الله، الناشر: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف - السعودية، عام النشر: 1425 هـ - 2004م.

    18- مشكلة البطالة وعلاجها في الإسلام، تأليف: سامر مظهر، الناشر: مؤسسة الرسالة: 2005.

    19- مفتاح دار السعادة:، تأليف: أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن أيوب ابن قيم الجوزية (691 - 751)، تحقيق: عبد الرحمن بن حسن بن قائد، الناشر: دار عطاءات العلم (الرياض) - دار ابن حزم (بيروت) الطبعة: الثالثة، 1440 هـ .

    20- وسائل معالجة الفقر في العهد النبوي، تأليف: ماجد بن صالح بن مشعان الموقد، الناشر: رسالة ماجستير بالجامعة الإسلامية - كلية الشريعة - قسم الاقتصاد، المشرف: أ. د. عز الدين بن مالك الطيب محمد، العام: 1435 - 1436 هـ.

    خامسا: مراجع كتب اللغة

    1- إكمال الأعلام بتثليث الكلام، تأليف: محمد بن عبد الله بن مالك (598 - 672 هـ)، تحقيق ودراسة: سعد بن حمدان الغامدي، الناشر: جامعة أم القرى - مكة المكرمة، الطبعة: الأولى، 1404 هـ - 1984 م.

    2- الألفاظ (أقدم معجم في المعاني)،تأليف: ابن السكيت، أبو يوسف يعقوب بن إسحاق (ت 244هــ)، تحقيق: د. فخر الدين قباوة، الناشر: مكتبة لبنان ناشرون، الطبعة: الأولى، 1998م.

    3- التعريفات الفقهية، تأليف: محمد عميم الإحسان المجددي البركتي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2003 م.

    4-القاموس الفقهي (لغة واصطلاحا)، تأليف: د سعدي أبو جَيب، الناشر: دار الفكر، دمشق سورية، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م.

    5-المحيط في اللغة، تأليف: كافي الكفاة، الصاحب، إسماعيل بن عباد (326 - 385 هـ)، بتحقيق: الشيخ محمد حسن آل ياسين، عالم الكتب، بدون طبعة.

    6- المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، تأليف: أحمد بن محمد بن علي الفيومي ثم الحموي، أبو العباس (ت نحو 770 هـ)، بدون طبعة، الناشر: المكتبة العلمية بيروت.

    7-المعجم الوسيط، تأليف: نخبة من اللغويين بمجمع اللغة العربية بالقاهرة، الناشر: مجمع اللغة العربية بالقاهرة، الطبعة: الثانية :1392 هـ = 1972 م.

    8-تهذيب اللغة، تأليف: محمد بن أحمد بن الأزهري الهروي، أبو منصور (ت 370هــ)، تحقيق: محمد عوض مرعب، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة: الأولى، 2001م.

    9- جمهرة اللغة، تأليف: أبو بكر محمد بن الحسن بن دريد الأزدي (ت 321هــ)، تحقيق: رمزي منير بعلبكي، الناشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة: الأولى، 1987م.

    10-شمس العلوم ودواء كلام العرب من الكلوم، تأليف: نشوان بن سعيد الحميري اليمني (ت 573 هـ)، تحقيق: د حسين بن عبد الله العمري - مطهر بن علي الإرياني - د يوسف محمد عبد الله، الناشر: دار الفكر المعاصر (بيروت - لبنان)، دار الفكر (دمشق سورية)، الطبعة: الأولى، 1420 هـ - 1999 م.

    11- كتاب العين، تأليف: أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد بن عمرو بن تميم الفراهيدي البصري (ت 170هــ)، تحقيق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، بدون طبعة، الناشر: دار ومكتبة الهلال.

    12- لسان العرب، تأليف: محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي الإفريقي (ت 711هــ)، الناشر: دار صادر بيروت، الطبعة: الثالثة - 1414 هـ .

    13- لسان العرب، تأليف: محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي الإفريقي (ت 711هــ)، الناشر: دار صادر بيروت، الطبعة: الثالثة - 1414 هـ.

    14-مختار الصحاح، تأليف: زين الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن القادر الحنفي الرازي (ت 666هــ)، تحقيق: يوسف الشيخ محمد، الناشر: المكتبة العصرية، بيروت صيدا، الطبعة: الخامسة، 1420هــ / 1999م.

    15-معجم اللغة العربية المعاصرة، تأليف: د أحمد مختار عبد الحميد عمر (ت 1424 هـ) ،الناشر: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م.

    16- معجم اللغة العربية المعاصرة، تأليف: د أحمد مختار عبد الحميد عمر (ت 1424 هـ) بمساعدة فريق عمل، الناشر: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م.

    17-معجم لغة الفقهاء، تأليف: محمد رواس قلعجي - حامد صادق قنيبي، الناشر: دار النفائس للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م.

    18-معجم مقاييس اللغة، تأليف: أحمد بن فارس بن زكرياء القزويني الرازي، أبو الحسين (ت 395هــ)، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، الناشر: دار الفكر، عام النشر: 1399هــ - 1979م.

    سادساً: التراجم والسير والأعلام

    التاريخ الكبير، تأليف: الإمام أبي عبد الله محمد بن إسماعيل البخاري (ت 256 هـ)، رواية: أبي الحسن محمد بن سهل البصري الفسوي، تحقيق ودراسة: محمد بن صالح بن محمد الدباسي ومركز شذا للبحوث بإشراف محمود بن عبد الفتاح النحال، الناشر: الناشر المتميز للطباعة والنشر والتوزيع، الرياض، الطبعة: الأولى، 1440 هـ - 2019 م.

    سابعاً: السياسة الشرعية والقضاء

    1- الأحكام السلطانية، تأليف: أبي الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (ت 450هــ)، الناشر: دار الحديث القاهرة.

    2- التشريع الجنائي الإسلامي مقارناً بالقانون الوضعي، تأليف: عبد القادر عودة، الناشر: دار الكاتب العربي، بيروت.

    3- السياسة الشرعية، تأليف: تقي الدين أبي العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي (ت 728هــ)، الناشر: وزارة الشئون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1418هــ.

    4- الحسبة في الإسلام، تأليف: تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي (ت 728هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى.

    5- الطرق الحكمية، تأليف: محمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد شمس الدين ابن قيم الجوزية (ت 751هــ) الناشر: مكتبة دار البيان، بدون طبعة وبدون تاريخ.

    ثامنا: مراجع الانترنت:

    (1) تقرير اليونسكو (UNESCO) التعليم من أجل الجميع، 2022
    https://www.unesco.org

    (2) تقرير البنك الدولي: الفقر والتعليم 2020
    https://www.worldbank.org

     (3) تقرير اليونيسف تأثير الفقر على الطفولة 2021
    https://www.unicef.org

    (4) تقرير التنمية البشرية برنامج الأمم المتحدة الإنمائي (UNDP) – 2023

    https://www.undp.org

    (5) تقرير منظمة العمل الدولية (ILO) عن عمل الأطفال 2021

    https://www.ilo.org

    (6)https://ssirarabia.com/%D9%82%D8%B6%D8%A7%D9%8A%D8%A7-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%82%D8%B6%D8%A7%D9%8A%D8%A7-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A9/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF-%D9%85%D9%86%D9%87/.

    (7) https://bonyan.ngo/idps-and-refugees/poverty-impact-society- individual/?lang=ar#:~:text=%D9%8A%D8%B8%D9%87%D8%B1%20%D8%A3%D8%AB%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1%20%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D9%8B%20%D8%A8%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1,%D8%A8%D8%A3%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B6%20%D9%85%D8%B2%D9%85%D9%86%D8%A9%20%D8%A3%D9%88%20%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%83%D9%8A%D8%A7%D8%AA%20%D8%AE%D8%B7%D9%8A%D8%B1%D8%A9.

     

    References:

     

    alquran alkarim

    kutub altafsir

    • aljamie li'ahkam alqurani, talifu: 'abu eabd allah, muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtubi, tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, alnaashir: dar alkutub almisriat - alqahiratu, altabeatu: althaaniatu, 1384 hi - 1964m.
    • tafsir alraaghib al'asfahani, talifi:abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfahani(t 502hi),tahqiq du. muhamad basyuni, alnaashir: kuliyat aladiab-jamieat tanta, altabeat al'uwlaa: 1420 ha- 1999m.
    • tafsir altabarii = jamie albayan ean tawil ay alquran, talifu: 'abu jaefar muhamad bin jarir altabari (224 - 310 ha), tahqiqu: d eabd alllh bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: dar hajr liltibaeat walnashr , masr, altabeati: al'uwlaa, 1422 hi - 2001 mi.
    • tafsir alquran aleazimi, talifu: abn kathirin, tahqiqu: hakamat bin bashir bin yasin, alnaashir: dar abn aljawzii lilnashr waltawzie - alsaeudiati, altabeatu: al'uwlaa, 1431 hi.
    • zad almasir fi eilm altafsiri, talifu: jamal aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin eali bin muhamad aljawzi (t 597hi), tahqiqu: eabd alrazaaq almahdi, alnaashir: dar alkitaab alearabii - bayrut, altabeatu: al'uwlaa - 1422hi.

    kutub alhadith washuruhih

    • 'asnaa almatalib fi 'ahadith mukhtalifat almaratibi, talifu: muhamad bin muhamad darwishi(t 1277hi), tahqiqu: mustafaa eataa, alnaashir dar alkutub aleilmiat bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1418 hi -1997m.
    • 'aelam alhadith (shrah sahih albukharii), talifu: 'abu sulayman hamd bin muhamad alkhataabi (t 388 hu), tahqiqu: du. muhamad bin saed al saeud, alnaashir: jamieat 'umi alquraa, altabeatu: al'uwlaa, 1409 hi - 1988 mi.
    • al'ahkam alshareiat alkubraa, talifu: eabd alhaqi bin eabd alrahman bin eabd allh bin alhusayn al'andalusiu al'ashbili, almaeruf biabn alkharaat (almutawafaa: 581 hu), tahqiqu: 'abu eabd allh husayn bin eukashat, alnaashir: maktabat alrushd - alsaeudiat / alrayad, altabeatu: al'uwlaa, 1422 hi - 2001 mi.
    • 4-al'ahkam alwustaa min hadith alnabii - salaa allah ealayh wasalam -, talifu: eabd alhaqi bin eabd alrahman bin eabd allh bin alhusayni, al'andalusiu al'ashbili, almaeruf biabn alkharaat (t 581 ha), tahqiqu: hamdi alsalafi, alnaashir: maktabat alrushd lilnashr waltawziei, alriyad - almamlakat alearabiat alsueudiatu, 1416 hi - 1995 mu, bidun tabeatin.
    • aliastidhkari, talifu: 'abu eumar yusif bin eabd allh bin eabd albiri bin easim alnamrii alqurtibii (t 463hi), tahqiqu: salim muhamad eataa, muhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 - 2000m.
    • albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabiri, talifu: abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs alshaafieii almisriu (t 804hi), tahqiqu: mustafaa 'abu alghit, alnaashir: dar alhijrat bialsaeudiati, altabeatu: al'uwlaa, 1425h-2004m.
    • altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabira, talifu: 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (t 852ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa 1419hi. 1989m.
    • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi, talifu: 'abu eumar bin eabd albiri alnamriu alqurtibiu (368 - 463 hu), tahqiqu: hasan eabd almuneim shalabi, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, alkuaytu, altabeatu: al'uwlaa, 1433 hi - 2012 mi.
    • alttanwyr sharh aljamie alssaghiri, talifu: muhamad bin 'iismaeil, alkahlani alsaneani(t 1182hi), tahqiqu: du. mhmmad 'iishaq mhmmad 'iibrahim, alnaashir: maktabat dar alsalami, alrayad, altabeatu: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • aljamie alsahih <<sahih muslimi>>,talifi: 'abu alhusayn muslim bin alhajaaj bin muslim alqushayri alnaysaburi, tahqiqu: muhamad dhihni 'afindi, wakhrun, alnaashir: dar altibaeat aleamirat - turkia, eam alnashr: 1334 hu.
    • alsunan alsaghir lilbihaqi, talifu: 'ahmad bin alhusayn bin eali bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi (t 458hi), tahqiqu: eabd almueti 'amin , dar alnashri: jamieat aldirasat al'iislamiati, bakistan, altabeatu:al'uwlaa,1410h - 1989m.
    • alsunan alkubraa, talifu: 'abu bakr 'ahmad bin alhusayn bin eali albayhaqi (t 458 hu), tahqiqu: muhamad eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: althaalithata, 1424 hi - 2003 ma.
    • alqabs fi sharh muataa malik bin 'ansa, talifi: alqadi muhamad bin eabd allah 'abu bakr alashabili almaliki (t 543hi), tahqiqu: alduktur muhamad eabd allah walad kirim, alnaashir: dar algharb al'iislamii, altabeati: al'uwlaa, 1992 mi.
    • almusanafi, talifu: 'abu bakr eabd alrazaaq bin humam alsaneani, tahqiq wadirasatu: markaz albuhuth watiqniat almaelumat -, dar altaasili, alnaashir: dar altaasili, altabeatu: althaaniatu, 1437 hi - 2013 mi.
    • almafatih fi sharh almasabihi, talifu: alhusayn bin mahmud bin alhasani, mazhar aldiyn alzzaydany alkufiu alshshirazy alhanafy almshhwr balmuzhiry (t 727 hu), bi'iishraf nur aldiyn talb, alnaashir: dar alnawadar.
    • almaqasid alhasanat fi bayan kathir min al'ahadith almushtahirat ealaa al'alsinati, talifu: shams aldiyn 'abu alkhayr muhamad bin eabd alrahman bin muhamad alsakhawi (t 902 ha), sahahah eabd allah alghimariu alnaashir: maktabat alkhaniji - masri, eam alnashri1375 hi - 1956 mi.
    • almuntaqaa sharh almuata, talifu: 'abu alwalid sulayman bin khalaf bin saed bin 'ayuwb alqurtubii albaji al'andalusii (t 474hi), alnaashir: matbaeat alsaeadat - bijiwar muhafazat masr, altabeata: al'uwlaa, 1332 hi.
    • jamie al'usul fi 'ahadith alrasul, talifu: majd aldiyn 'abu alsaeadat almubarak bin muhamad alshaybani aljazari (almutawafaa: 606 ha), tahqiqu: eabd alqadir al'arnawuwta, alnaashir: maktabat alhulwani altabeatu: al'uwlaa.
    • -jamae aljawamie almaeruf bi <<aljamie alkabira>>, talifu: jalal aldiyn alsuyutii (849 - 911 hu), tahqiqu: mukhtar 'iibrahim alhayij wakhrun, alnaashir: al'azhar alsharif, alqahirat - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: althaaniati, 1426 hi - 2005 mi.
    • silsilat al'ahadith alsahihat washay' min fiqhiha wafawayidiha, talifi: muhamad nasir aldiyn al'albanii [t 1420 hu], alnaashir: maktabat almaearif lilnashr waltawzie, altabeatu: al'uwlaa.
    • sunan abn majat t al'arnawuwta, talifu: 'abu eabd allh muhamad bin yazayd bin majat alqazwini (209 - 273 hu), tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, alnaashir: dar alrisalat alealamiati, altabeatu: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mi.
    • sunan 'abi dawud, talifu: 'abu dawud sulayman bin al'asheath al'azdi alsijistaniu (202 - 275 hu), tahqiqu: shueayb al'arnawuwt [t 1438 hu), alnaashir: dar alrisalat alealamiati, altabeatu: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mi.
    • sunan aldaariqatani, talifu: 'abu alhasan eali bin eumar bin alnueman albaghdadi aldaariqutniu (t 385hi), tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 m.
    • sunan saeid bin mansur, talifu: 'abu euthman saeid bin mansur alkhirasanii aljuzajaniu (t 227 hu), tahqiqu: habib alrahman al'aezamiu, alnaashiru: aldaar alsalafiat - alhinda, altabeatu: al'uwlaa, 1403 ha -1982 mi.
    • sharh alsanati, : muhyi alsanat, 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (t 516 hu), tahqiqu: shueayb al'arnawuwt [t 1438 ha]- muhamad zuhayr alshaawish [t 1434 ha], alnaashir: almaktab al'iislamia - dimashqa, bayrut, altabeatu: althaaniatu, 1403 hi - 1983 m
    • sharh altaybi ealaa mishkaat almasabih almusamaa bialkashif ean haqayiq alsanan, talifu: sharaf aldiyn alhusayn bin eabd allah altaybi (743 ha), tahqiqu: d eabd alhamid hindawi, alnaashir: maktabat nizar mustafaa albaz alrayad, altabeata: al'uwlaa1417 hi - 1997 mi.
    • sharh sunan 'abi dawud, talifu: shihab aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin husayn bin eali bin raslan almaqdisii alramlii alshaafieii (t 844 hu), tahqiqu: eadad min albahithin bidar alfalaah bi'iishraf khalid alribati, alnaashir: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, alfayuwm - masir, altabeati: al'uwlaa, 1437 hi - 2016 mi.
    • sharh sahih albukharii liabn batal, talifu: abn bataal 'abu alhasan ealii bin eabd almalik (t 449 ha), tahqiqu: 'abu tamim yasir bin 'iibrahima, dar alnashra: maktabat alrushd alsueudiati, altabeatu: althaaniatu,1423 hi - 2003 mi.
    • sharh sahih albukhari, talifu: qiwam alsanat al'asbahani, 'abu alqasim 'iismaeil altaymiu alshaafieiu (t 535 hu), tahqiqu: d eabd alrahim aleazaawi, alnaashir: dar 'asfar alkuayti, altabeatu: al'uwlaa, 1442 hi - 2021 mi.
    • shrh musnad alshshafieyi, talifu: eabd alkarim bin muhamad bin eabd alkrim, 'abu alqasim alraafieii alqazwini (t 623hi), tahqiqu: 'abu bakr wayil mhmmad bakr zihran, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamyt, qutru, altabeata: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 mi.
    • sharh masabih alsunat lil'iimam albaghwi, talifu: mhmmad bn ezz alddin alkarmany, alhnfyu, (t 854 hu), tahqiqu: lajnat mukhtasat min almuhaqiqina, alnaashir: 'iidarat althaqafat al'iislamiati, altabeati: al'uwlaa,1433 hi - 2012 mi.
    • sahih albukhari, talifu: 'abu eabd allah muhamad bin 'iismaeil albukhariu aljaefi, tahqiqu: du. mustafaa dib albugha, alnaashir: (dar abn kathirin, dar alyamamati) - dimashqa, altabeatu: alkhamisati, 1414 hi - 1993 mi. - watabeatu: dar altaasil - alqahiratu, altabeatu: al'uwlaa, 1433 hi - 2012 mi.
    • sahih altarghib waltarhiba, talifu: muhamad nasir al'albaniu, alnaashir maktabat almaearif alrayadi, altabeat al'uwlaa,1421 ha, 2000 mi.
    • sahih aljamie alsaghir waziadatuhu, talifu: 'abu eabd alrahman muhamad nasir aldiyn, bin alhaji nuh bin najati bin adim, al'ushqudriu al'albaniu (t 1420h), bidun tabeati, alnaashir: almaktab al'iislamia.
    • sahih sunan alnasayiyi, biaikhtisar alsinda, sahah 'ahaditha: muhamad nasir aldiyn al'albani, 'ashraf ealaa tibaeatihi: zuhayr alshaawish ,alnaashir: maktab altarbiat alearabii- alrayad, altabeati: al'uwlaa, 1409 hi - 1988 m .
    • sahih muslma, talifu: 'abu alhusayn muslim bin alhajaaj alqushayrii alnaysaburii (206 - 261 ha), tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi [t 1388 ha], alnaashir: matbaeat eisaa albabi alhalabi washarakahi, alqahirati, eam alnashri: 1374 hi - 1955m.
    • eumdat alqariyi sharh sahih albukhari, talifu: badr aldiyn bin 'ahmad aleayni (t 855 ha),alnaashir: 'iidarat altibaeat almuniriati.
    • fatah alealam fi dirasat 'ahadith bulugh , talifu: 'abu eabd allh muhamad bin ealii bin hizam alfadlii albuedaniu, alnaashir: dar aleasimat lilnashr waltawziei, sanea' - alyamanu, altabeatu: alraabieati, 1440 hi - 2019 mi.
    • kashf almushkil min hadith alsahihayni, talifu: jamal aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin ealii bin muhamad aljawzi (t 597hi), tahqiqu: eali husayn albawabi, bidun tabeati, alnaashir: dar alwatan - alriyad.
    • majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, talifu: 'abu alhasan nur aldiyn eali bin 'abi bakr bin sulayman alhaythamii (t 807 hu), tahqiqu: husam aldiyn alqudsi, alnaashir: maktabat alqudsi, alqahiratu, eam alnashri: 1414 ha, 1994 mi.
    • mkhtsr astdrak alhafiz aldhdhhby ealaa mustdrak 'abi eabd allh alhakm, talifu: abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs bn 'ahmad alshaafieii almisrii (t 804 ha), tahqiqu: eabd allh bin hamd allhaydan, alnaashir: dar aleasimat, alrayad, altabeatu: al'uwlaa, 1411 hi.
    • musnad 'abi dawud alttyalsi, talifu: 'abu dawud altiyalsiu sulayman bin dawud bin aljarud (t 204 hu), tahqiqu: alduktur muhamad alturki, alnaashir: dar hajr masri, altabeata: al'uwlaa, 1419 hi - 1999 mi.
    • musnad al'iimam 'ahmad bin hanbal, talifu: al'iimam 'ahmad bin hanbal (164 - 241 ha), tahqiqu: shueayb al'arnawuwt , eadil murshid - wakhrun, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2001 ma, watabeat dar alhadith 1416 ha -1995 mi.
    • masabih alsunati, talifu: muhyi alsanat, 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (t 516 hu), tahqiqu: du: yusif almiraeashali, alnaashir: dar almaerifat liltibaeat walnashr bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1407 hi - 1987 mi.
    • maealim alsunan (whu sharh sunan al'iimam 'abi dawd), talifu: 'abu sulayman, hamd bin muhamad alkhattaby (t 388 hu), bidun nashir, altabeati: al'uwlaa 1351 hi - 1932 mi.
    • maerifat alsunan waliathar, talifu: 'ahmad bin alhusayn alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi (t 458hi), tahqiqu: eabd almueti 'amin qileiji, alnaashiruna: jamieat aldirasat al'iislamiat bakistan, altabeatu: al'uwlaa, 1412h - 1991m.
    • muataa al'iimam malk, talifa: malik bin 'anas (93 - 179 ha), riwayatu: 'abi museab alzahri, haqaqahu: d bashaar eawad maeruf, alnaashir: muasasat alrisalat - bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1412 hi - 1991 m.
    • nil al'awtar min 'asrar muntaqaa al'akhbari, talifu: muhamad bin ealiin alshuwkani, haqaqahu, wakharaj 'ahadithah watharah waealaq ealayhi: muhamad subhi halaqi, alnaashir: dar aibn aljawzi , alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa, 1427 ha. - watabeata: dar alhadithi, masir, altabeata: al'uwlaa, 1413h - 1993m.

     

    marajie 'usul alfiqh waqawaeidihi

    • 1-alujiz fi 'iidah qawaeid alfiqh alkuliyati, talifu: alshaykh alduktur muhamad sidqi bin 'ahmad al burnu 'abu alharith alghazi, alnaashir: muasasat alrisalat alealamiati, bayrut - lubnan, altabeata: alraabieati, 1416 hi - 1996 mi.
    • 2- almuafaqat lilshaatibi, talif 'abi 'iishaq 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi alshaatibii (t 790 ha), tahqiqu: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar abn eafan, altabeatu: al'uwlaa, 1417 hi - 1997 mi.
    • 3- qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam, talifu: 'abu muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasim bin alhasan alsulami aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama' (t 660ha), alnaashir: maktabat alkuliyaat al'azhariat - alqahiratu, 1414 hi - 1991 mi.

    marajie alfiqh, waturatab hakadha

    kutub alfiqh alhanafii

    • 1-aliakhtiar litaelil almukhtari, talifu: eabd allah bin mahmud almusili alhanafii, alnaashir: matbaeat alhalabi - alqahiratu, bidun tabeatin.
    • 2- albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, talifu: zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biaibn najim almisrii (t 970 hu), altabeatu: althaaniatu, alnaashir: dar alkitaab al'iislamii.
    • 3- almabsuta, talifu: muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (t 483 hu), bashar tashihahu: jame min 'afadil aleulama'i, alnaashir: matbaeat alsaeadat - masr.
    • 4- aleinayat sharh alhidayati, talifu: 'akmal aldiyn, muhamad bin muhamad bin mahmud albabirati (t 786 ha), alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuh bimasri, altabeati: al'uwlaa, 1389 hi - 1970 mi.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, talifu: eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud alkasanii alhanafii almulaqab bi <<bmalik aleulama'i>> (t 587 hu), altabeatu: al'uwlaa 1327 - 1328 hu
    • rad almuhtar ealaa aldur almukhtari: sharh tanwir al'absari, talifu: muhamad 'amin, alshahir biaibn eabidin [t 1252 ha], alnaashir: maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuh bimasri, altabeati: althaaniat 1386 hi = 1966 mi.
    • majme alanhur fi sharh mltqaa alabhur, talifu: eabd alrahman bin muhamad bin sulayman, almaeruf bi <<damad 'afindi>> [t 1078 ha] dar 'iihya' alturath alearabii bayrut: 1319h.

    kutub alfiqh almalky

    • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajati, talifu: 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t 520hi), tahqiqu: d muhamad hajiy , alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeata: althaaniatu, 1408 hi - 1988 mi.
    • almudawanati, talifa: malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahii almadanii (t 179ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415h - 1994mi.
    • alnnawadr walzziadat ealaa ma fi almdawwant min ghayriha min al'umhati, talifu: 'abu muhamad eabd allah alnafzi, alqayrawani, almaliki (t 386hi), tahqiqu: da: eabd allah almarabit altarghi, wakharuna, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1999 ma.
    • alqawanin alfiqhiatu, talifu: 'abi alqasima, muhamad bin 'ahmad bin eabd allahi, abn jizi alkalbii algharnatii (t 741hi), bidun tabeatin.
    • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, talifu: 'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biaibn rushd alhafid (t 595hi), alnaashir: dar alhadith - alqahirati, bidun tabeatin.
    • blughat alsaalik li'aqrab almasalik almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharha, talifu: 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhuluti, alshahir bialsaawi almaliki (t 1241hi), alnaashir: dar almaearifi, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • blughat alsaalik li'aqrab almasalik 'iilaa madhhab al'iimam malk, almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghiri, talifu: 'ahmad bin muhamad alsaawi almaliki, alnaashir: maktabat mustafaa alhalbi, eam alnashri: 1372 hi - 1952m.
    • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabiri, : muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalikii (t 1230ha), alnaashir: dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi. , watabeat eisaa alhalabii bimasr.
    • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil, talifu: shams aldiyn 'abu eabd allah muhamad altarabulsi almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almaliki, alnaashir: dar alfikri, altabeat althaalithati, 1412h - 1992m.

    kutub alfiqh alshaafiei

    • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalibi, talifu: zakaria bin muhamad bin zakariaa al'ansari, zayn aldiyn 'abu yahyaa alsuniki (t 926h), alnaashir: dar alkitaab al'iislamiati, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fath almueayni, talifu: 'abu bakr (almashhur bialbikri) euthman bin muhamad shata aldimyatii alshaafieii (t 1310h), alnaashir: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawriei, altabeati: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • al'um, talifu: 'abi eabd allh muhamad bin 'iidris alshaafieii( 204ha),alnaashir dar alfikr bayrut, altabeatu: althaaniat 1403 hi - 1983m.
    • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieay, talifu: 'abu alhusayn yahyaa bin salim aleumranii alshaafieii (t 558hi), tahqiqu: qasim muhamad alnuwri, alnaashir: dar alminhaj - jidat, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha- 2000 mi.
    • alhawy alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieay, talifu: 'abu alhasan eali bin muhamad albasari albaghdadii, alshahir bialmawardi (t 450hi), tahqiqu: alshaykh eali muhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1419 ha -1999 ma.
    • almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieayi, talifu: 'abi ashaq 'iibrahim bin yusuf alshiyrazii (t 476 ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
    • bahr almadhhab (fi furue almadhhab alshaafieii), talifi: alruwyani, 'abi almahasin eabd alwahid bin 'iismaeil (t 502 hu), tahqiqu: tariq fathi alsayidu, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 2009 mi.
    • tahifat alhabib ealaa sharh alkhatib = hashiat albijiarmi ealaa alkhatib, talifu: sulayman bin muhamad bin eumar albujayrami alshaafieii (t 1221ha), alnaashir: dar alfikri, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1415h - 1995m.
    • hashita qalyubi waeumayratun, talifu: 'ahmad salamat alqalyubi wa'ahmad albarlasiu eumayrat, alnaashir: dar alfikr - bayrut, bidun tabeati, 1415h-1995m.
    • mukhtasar almuzni, talifu: 'abu 'iibrahim, 'iismaeil bin yahyaa almaznii (t 264 ha), alnaashir: dar alfikr bayrut, altabeatu: althaaniat 1403 hi - 1983 m .
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, talifu: shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (t 1004h), alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeatu: t 'akhirat - 1404h/1984m.
    • nihayat almattlab fi dirayat almadhhaba, talifu: eabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (t 478hi),tahqiqu: 'a. da/ eabd aleazim mahmud alddyb, alnaashir: dar alminhaji, altabeatu: al'uwlaa, 1428h-2007m.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, talifu: shams aldiyni, muhamad bin muhamad, alkhatib alshirbinii [t 977 hu], tahqiqu: eali muhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415 hi - 1994 mi.

    kutub alfiqh alhanbali

    • 1-al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal, talifu: 'abu alnaja sharaf aldiyn musaa alhajaawii almaqdisii (t 968 ha), alnaashir: dar almaerifat bayrut - lubnan, bidun tabeatin.
    • 2-al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, talifu: eala' aldiyn 'abu alhasan bin sulayman almardawi (717 - 885 ha),tahqiqu: muhamad hamid alfaqi, alnaashir: matbaeat alsanat almuhamadiati, altabeat al'uwlaa, 1374 ha- 1955 mu, dar 'iihya' alturath alearabi- bayrut.
    • 3-aljamie lieulum al'iimam 'ahmad , talifu: khalid alribati, sayid eizat eid, alnaashir: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, alfayuwm - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mi.
    • 4- alsharh alkabir (almatbue mae almuqanae wal'iinsaf), talifu: shams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdasii (t 682 hu), tahqiqu: d eabd allah almuhsin alturki - d eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirati, altabeati: al'uwlaa, 1415 hi - 1995 mi.
    • 5- alsharh alkabir ealaa matn almuqanae, talifu: shams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin 'ahmad bn qudamat almaqdasii (t 682 ha), eam alnashri: 1403 hi - 1983m, taswiru: dar alkitab alearabii lilnashr waltawzie, bayrut.
    • 6-alsharh almumtae ealaa zad almustaqnaea, talifu: muhamad bin salih aleuthaymin, alnaashir dar abn aljawzi, altabeat al'uwlaa: 1422- 1428 hi.
    • 7-alqawaeid alnuwraniat fi akhtisar aldarar almadiat - almashhur bi: mukhtasar alfatawaa almisria [liabn taymiati], talifi: muhamad bin ealii albaeli(778 hi), talifi: da. eabd aleaziz aleidan, alnaashir: rakayiz lilnashr waltawzie - alkuaytu, altabeat al'uwlaa: 1422 hu.
    • 8-alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, talifu: 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, alshahir biaibn qudamat almaqdisii (t 620h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 m
    • almubdie sharh almuqanaea, talifu: burhan aldiyn 'iibrahim bin muhamad bin muflih almaqdisii alsaalihii alhanbali, tahqiqu: a d khalid bin eali almushayqah, d eabd aleaziz bin eadnan aleidan, alnaashir: rakayiz lilnashr waltawzie - alkuayti, altabeatu: al'uwlaa, 1442 hi - 2021 m.
    • 10-almighni, talifu: muafaq aldiyn 'abi muhamad eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat almaqdisii aljamaeilii aldimashqii alsaalihii alhanbalii (541 - 620 hu), tahqiqu: alduktur eabd alllah bin eabd almuhsin alturki, alduktur eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: dar ealam alkutub liltibaeat walnashr waltawziei, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: althaalithati, 1417 hi - 1997 mi.
    • 11-almumtae fi sharh almuqanaei, tasnifu: zayn aldiyn almunajja bn euthman bin 'asead abn almanjaa altanukhii alhanbalii (631 - 695 ha), dirasat watahqiqu: eabd almalik bin eabd allh dahiash, altabeatu: althaalithata, 1424 hi - 2003 mi.
    • shrah manhaj alsaalikin watawdih alfiqh fi aldiyn, talifu: sulayman bin muhamad allihimid, bidun tabeatin, wabidun nashir.
    • 13-kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, talifu: mansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, taeliqu: hilal musilihi- alnaashir: maktabat alnasr alhadithat bialriyad, lsahbayha/ eabdallah wamuhamad alsaalih alraashidi, bidun tarikhin, wabidun tabeatin..
    • 14-mukhtasar alfatawaa almisriat liabn taymiati,talif: badr aldiyn alhanbalii albaeli(t 777ha),alnaashir dar alkutub aleilmiat bidun tabeihi.
    • 15-masayil al'iimam 'ahmad bin hanbal wa'iishaq bin rahuayhi, talifu: 'iishaq bin mansur bin bihram, 'abu yaequb almaruzi, almaeruf bialkusaj (t 251h), alnaashir: eimadat albahth aleilmii almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeatu: al'uwlaa, 1425h - 2002m.

    marajie alfiqh alam

    • 'ahkam aljirahat altibiyat walathar almutaratibat ealayha, talifu: muhamad bin muhamad almukhtar alshanqiti, alnaashir: maktabat alsahabati, jidat altabeatu: althaaniatu, 1415 hi - 1994 m .
    • 'athar tatawur almaearif altibiyat ealaa taghayur alfatwaa walqada'i, talifu: d hatim alhaji, 'iishrafi: d salah alsaawi, alnaashir: dar bilal bin rabaah (alqahirata) - dar aibn hazam (alqahirati), altabeati: althaaniatu, 1440 - 2019m.
    • al'iishraf ealaa madhahib aleulama'i, talifu: 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim alnaysaburi (t 319hi), tahqiqu: saghir 'ahmad al'ansari 'abu hamad, alnaashir: maktabat makat althaqafiati, ras alkhaymat - al'iimarat alearabiat almutahidatu, altabeata: al'uwlaa, 1425h - 2004 ma.
    • aliaetisam , talifu: 'iibrahim bin musaa alkhllt algharnati, almaeruf bi"alshaatibi" (tuufiy 790 hu), tahqiqu: du. saed bin eabd allah al hamid, alnaashir: dar aibn aljawzii - alsaeudiati, altabeat al'uwlaa: 1429-2008m,
    • al'iiqnae liabn almundhira, talifu: 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburii (t 319hi), tahqiqu: alduktur eabd alllh bin eabd aleaziz aljabrin, bidun nashir, altabeata: al'uwlaa, 1408 hi.
    • altashrie aljinayiyu al'iislamiu mqarnaan bialqanun alwadei, talifu: eabd alqadir eawdatu, alnaashir: dar alkatib alearabii, bayrut,.
    • aleadalat aliajtimaeiat fi al'iislam , talif sayid qutb, alnaashir : dar alsharuq, 1415 ha -195m.
    • alfiqh ealaa almadhahib al'arbaeati, talifu: eabd alrahman bin muhamad eawad aljaziriu (t 1360ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: althaaniatu, 1424 hi - 2003 mi.
    • alfiqh almyassar, talif : 'a. da. eabd allah bin muhamad altyar, 'a. da. eabd allah bin mhmmd almutlaq, du. mhmmad bin 'iibrahim almwsaa, alnaashir: madar alwatn llnnashr- almamlakat alearabiat alsueudiati, altabeat al'uwlaa: 1432 hi - 2011 mi.
    • almuqadimat liabn khaldun talifu: eabd alrahman bin muhamad bn khaldun alhadramia, tahqiq eabd alsalam alshadadii, , altabeat althaaniat 1416 hi - 1996m, tabeat dar alfikr .
    • 'iihya' eulum aldiyn, talifu: al'iimam 'abu hamid muhamad alghazali (almutawafiy sanatan 505hi), tahqiqu: lajnat markaz dar alminhaj lildirasat waltahqiq alealmii, alnaashir: dar alminhaj - jidata, - alsaeudiati, 2021 m / 1443 hu.
    • almueamalat almaliat 'asalat wamueasaratu, talifi: dibyan bin muhamad aldibyan, taqdim 'ashab almaeali: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki, wud salih bin eabd allah bin humid, walshaykh muhamad bin nasir aleabudi, walshaykh salih bin eabd aleaziz al alshaykh, bidun nashir, altabeati: althaaniati, 1432 hi.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayti, altabeati: (min 1404 - 1427 hu), altabeat al'uwlaa, matabie dar alsafwat - masr.
    • huquq almar'at fi daw' alsunat alnabawiati,talif:nwal bint eabd aleazizi, alnaashir: dar alhadarati, altabeat al'uwlaa1433 hi-2012m.
    • faqah alsunatu, talifu: sayid sabiqa(t 1420h), alnaashir: dar alkitaab alearabii, bayrut , altabeatu: althaalithatu, 1397 hi - 1977 mi.
    • majalat albuhuth al'iislamiat - majalat dawriat tasdur ean alriyasat aleamat li'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' waldaewat wal'iirshadi, talifu: alriyasat aleamat li'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' waldaewat wal'iirshadi.
    • majmue alfatawaa, talifu: shaykh al'iislam 'ahmad bin taymiata, jame watartiba: eabd alrahman bin muhamad bin qasim rahimah allah, alnaashir: majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharif - alsaeudiati, eam alnashri: 1425 hi - 2004m.
    • mushkilat albitalat waeilajuha fi al'iislamu, talifu: samir mazhara, alnaashir: muasasat alrisalati: 2005.
    • miftah dar alsaeadati:, talifu: 'abu eabd allh muhamad bn 'abi bakr bin 'ayuwb abn qiam aljawzia (691 - 751), tahqiqu: eabd alrahman bin hasan bin qayidin, alnaashir: dar eata'at aleilam (alriyada) - dar abn hazam (biruta) altabeatu: althaalithati, 1440 hu .
    • wasayil muealajat alfaqr fi aleahd alnabawi, talifu: majid bin salih bin mishean almuqad, alnaashir: risalat majistir bialjamieat al'iislamiat - kuliyat alsharieat - qism alaiqtisadi, almushrifa: 'a. da. eizi aldiyn bin malik altayib muhamad, aleami: 1435 - 1436 hi.

    marajie kutub allugha

    • 'iikmal al'aelam bitathlith alkalami, talifu: muhamad bin eabd allah bin malik (598 - 672 ha), tahqiq wadirasatu: saed bin hamdan alghamidi, alnaashir: jamieat 'ami alquraa - makat almukaramatu, altabeatu: al'uwlaa, 1404 hi - 1984 mi.
    • al'alfaz ('aqdam muejam fi almaeani),talifu: abn alsikit, 'abu yusuf yaequb bn 'iishaq (t 244hi), tahqiqu: du. fakhr aldiyn qabawata, alnaashir: maktabat lubnan nashiruna, altabeata: al'uwlaa, 1998m.
    • altaerifat alfiqhiatu, talifu: muhamad eamim al'iihsan almujadadiu albarikati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2003 mi.
    • alqamus alfiqhii (lughat wastilaha), talifu: d saedi 'abu jayb, alnaashir: dar alfikri, dimashq - suriata, altabeatu: althaaniatu, 1408 hi - 1988 mi.
    • almuhit fi allughati, talifu: kafi alkafati, alsaahibi, 'iismaeil bn eabaad (326 - 385 hu), bitahqiqi: alshaykh muhamad hasan al yasin, ealim alkutab, bidun tabeatin.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira, talifu: 'ahmad bin muhamad bin eali alfiuwmi thuma alhamawi, 'abu aleabaas (t nahw 770 hu), bidun tabeati, alnaashir: almaktabat aleilmiat - bayrut.
    • almuejam alwasiti, talifu: nukhbat min allughawiiyn bimajmae allughat alearabiat bialqahirati, alnaashir: majmae allughat alearabiat bialqahirati, altabeatu: althaaniat :1392 hi = 1972 mi.
    • tahdhib allughati, talifu: muhamad bin 'ahmad bin al'azharii alhurawi, 'abu mansur (t 370hi), tahqiqu: muhamad eawad mureib, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 2001m.
    • jamharat allughati, talifu: 'abu bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdiu (t 321hi), tahqiqu: ramziun munir baelabaki, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1987m.
    • shams aleulum wadawa' kalam alearab min alklumu, talifu: nashwan bin saeid alhimyrii alyamaniu (t 573 hu), tahqiqu: d husayn bin eabd allah aleumari - mutahar bin eali al'iiryanii - d yusif muhamad eabd allah, alnaashir: dar alfikr almueasir (bayrut - lubnanu), dar alfikr (dimashq - suriata), altabeatu: al'uwlaa, 1420 hi - 1999 mi.
    • ktab aleayni, talifu: 'abu eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad bin eamriw bin tamim alfarahidii albasariu (t 170hi), tahqiqu: d mahdi almakhzumi, d 'iibrahim alsaamaraayiy, bidun tabeati, alnaashir: dar wamaktabat alhilal.
    • lisan alearabi, talifu: muhamad bin makram bin ealaa, 'abu alfadala, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari alruwayfei al'iifriqiu (t 711h), alnaashir: dar sadir - bayrut, altabeata: althaalithat - 1414 hi .
    • lisan alearabi, talifu: muhamad bin makram bin ealaa, 'abu alfadal, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari alruwifei al'iifriqiu (t 711h), alnaashir: dar sadir - bayrut, altabeata: althaalithat - 1414 hi.
    • mukhtar alsahahi, talifu: zayn aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin alqadir alhanafii alraazi (t 666hi), tahqiqu: yusif alshaykh muhamad, alnaashir: almaktabat aleasriatu, bayrut sayda, altabeata: alkhamisati, 1420h / 1999m.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati, talifu: d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (t 1424 ha) ,alnaashir: ealim alkutub, altabeatu: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati, talifu: d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (t 1424 ha) bimusaeadat fariq eamal, alnaashir: ealam alkutub, altabeati: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
    • muejam lughat alfuqaha'i, talifu: muhamad rawaas qaleaji - hamid sadiq qanibi, alnaashir: dar alnafayis liltibaeat walnashr waltawziei, altabeati: althaaniati, 1408 hi - 1988 mi.
    • muejam maqayis allughati, talifu: 'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, 'abu alhusayn (t 395hi), tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, alnaashir: dar alfikri, eam alnashri: 1399h - 1979m.

    altarajim walsayr wal'alam

    • altaarikh alkabira, talifu: al'iimam 'abi eabd allah muhamad bin 'iismaeil albukharii (t 256 hu), riwayatu: 'abi alhasan muhamad bin sahl albasari alfasawi, tahqiq wadirasatu: muhamad bin salih bin muhamad aldabasi wamarkaz shadha lilbuhuth bi'iishraf mahmud bin eabd alfataah alnahaal, alnaashir: alnaashir almutamayiz liltibaeat walnashr waltawziei, alrayad, altabeati: al'uwlaa, 1440 hi - 2019 mi.

    alsiyasa alshareia walqada'

    • al'ahkam alsultaniatu, talifu: 'abi alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawardi (t 450h), alnaashir: dar alhadith - alqahirati.
    • altashrie aljinayiyu al'iislamii mqarnaan bialqanun alwadei, talifu: eabd alqadir eawdatu, alnaashir: dar alkatib alearabii, bayrut.
    • alsiyasat alshareiati, talifu: taqi aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allah bin 'abi alqasim bin muhamad aibn taymiat alharaanii alhanbali aldimashqii (t 728h), alnaashir: wizarat alshuyuwn al'iislamiat wal'awqaf waldaewat wal'iirshad - almamlakat alearabiat alsaeudiat, altabeatu: al'uwlaa, 1418hi.
    • alhasbat fi al'iislamu, talifu: taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd allh bin 'abi alqasim bin muhamad abn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqii (t 728h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa.
    • alturuq alhikmiatu, talifu: muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb bin saed shams aldiyn abn qiam aljawzia (t 751hi) alnaashir: maktabat dar albayan, bidun tabeat wabidun tarikh.