ذاتية جريمة التنمر وتمييزها عن غيرها / Bullying as a Criminal Offense and Its Distinction From Other Offenses

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة قنا

المستخلص

يُعدّ التنمّر من الظواهر الاجتماعية المعاصرة التي فرضت نفسها بقوة على النقاشين القانوني والاجتماعي، وذلك نتيجة لما تنطوي عليه من سلوكيات عدوانية ممنهجة تتسم بالتكرار والاستمرارية، وتهدف بصورة مباشرة أو غير مباشرة إلى إلحاق الأذى بالضحية، سواء من خلال الإيذاء الجسدي، أو النفسي، أو اللفظي، أو عبر استخدام وسائل العزل الاجتماعي أو التقنيات الإلكترونية الحديثة. ويمتاز هذا السلوك بخطورته المتزايدة مقارنة بغيره من الأفعال المجرّمة، نظرًا لطبيعته التسلطية التي تقوم على استغلال حالة عدم التكافؤ بين الجاني والمجني عليه، سواء على مستوى القوة الجسدية أو النفوذ الاجتماعي أو النفسي، مما يؤدي إلى إحداث آثار تراكمية بالغة في نفسية الضحية، قد تصل إلى حدّ اضطراب الشخصية، وفقدان الشعور بالأمان، وتدهور علاقاته الاجتماعية والمهنية.
وتتجلى الإشكالية القانونية في هذا السياق في غياب إطار تشريعي موحد ومتخصص يضع تعريفًا دقيقًا للتنمّر بمختلف أنماطه وصوره، ويميزه بوضوح عن غيره من الجرائم التقليدية، مثل السب، والقذف، والضرب، والتهديد، وغيرها من الأفعال التي قد تتقاطع معه في بعض الجوانب الشكلية، دون أن تتطابق معه في عناصره الجوهرية. كما أن الطبيعة غير المادية لبعض مظاهر التنمّر، خاصة تلك التي تتم من خلال الوسائط الرقمية أو عبر التفاعلات الاجتماعية غير المباشرة، تجعل من إثباتها أمام الجهات القضائية أمرًا بالغ الصعوبة، مما يستدعي تطوير قواعد الإثبات وتحديث الوسائل التقنية والقانونية لرصد هذه السلوكيات وملاحقتها.
وبناءً على ما تقدّم، تبرز الحاجة الماسة إلى إعادة النظر في المنظومة التشريعية السارية، من خلال إدماج أحكام خاصة بالتنمّر ضمن التشريعات الجنائية والمدنية والعمل، بما يضمن توفير الحماية الفعالة للضحايا، ويفرض التزامات قانونية واضحة على المؤسسات التعليمية والهيئات المهنية ومشغلي الفضاء الرقمي، لتبنّي سياسات وقائية وآليات استجابة فورية، تُسهم في ردع هذا السلوك والانتصار لكرامة الإنسان وحقه في بيئة خالية من العنف الرمزي والمباشر.
 
Bullying is a contemporary social phenomenon that has strongly imposed itself on legal and social debates. This is due to the systematic, repetitive, and persistent aggressive behavior it entails, which aims, directly or indirectly, to harm the victim, whether through physical, psychological, or verbal abuse, or through the use of social isolation methods or modern electronic technologies. This behavior is characterized by its increased seriousness compared to other criminal acts, due to its authoritarian nature, which exploits the imbalance between the perpetrator and the victim, whether in terms of physical strength or social or psychological influence. This leads to severe cumulative effects on the victim's psyche, which may lead to personality disorders, loss of a sense of security, and the deterioration of social and professional relationships.
 The legal dilemma in this context is manifested in the absence of a unified and specialized legislative framework that accurately defines bullying in its various forms and manifestations, and clearly distinguishes it from other traditional crimes, such as insults, slander, assault, threats, and other acts that may overlap with it in some formal aspects, but do not necessarily share its essential elements. Furthermore, the intangible nature of some forms of bullying, particularly those occurring through digital media or indirect social interactions, makes it extremely difficult to prove before judicial authorities.
This calls for developing rules of evidence and updating technical and legal means to monitor and prosecute such behaviors. Based on the above, there is an urgent need to review the existing legislative system by incorporating specific provisions on bullying into criminal, civil, and labor legislation. This will ensure effective protection for victims and impose clear legal obligations on educational institutions, professional bodies, and digital space operators to adopt preventative policies and immediate response mechanisms that contribute to deterring this behavior and upholding human dignity and the right to an environment free of symbolic and direct violence.

الكلمات الرئيسية


  1. أ-  المراجع اللغوية :

    1. ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بيروت، ط (3)
    2. جار الله الزمخشري، أساس البلاغة، دار صادر، بيروت، 1979،
    3. محمد مرتضى الحسيني الزبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، وزارة الإرشاد والأنباء - الكويت، الجزء 14، مادة "نمر"،
    4. نشوان بن سعيد الحميري اليمني (تحقيق: د. حسين بن عبد الله العمري، مطهر بن علي الإرياني، د. يوسف محمد عبد الله)، شمس العلوم ودواء كلام العرب من الكلوم، دار الفكر المعاصر، بيروت - لبنان، ج 10،.

    ب-  المراجع القانونية :

    1. د. أحمد عبد الله الطيار، جريمة التنمر في التشريع المصري والمقارن، مجلة كلية الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية، 2020،.
    2. د. أحمد شوقي عمر أبو خطوة، شرح قانون العقوبات (القسم الخاص)، دار النهضة العربية، القاهرة، 1994،
    3. أشرف زهران، عقوبات القذف والسب وإفشاء الأسرار، مقال على موقع نقابة المحامين المصرية، 5 ديسمبر 2020.
    4. أمال هزيل ووردة خليفي، الجرائم الماسة بالسمعة عبر الإنترنت، مجلة الحقوق والعلوم السياسية، 2022، ص 152 وما بعدها.
    5. د. إيمان يونس إبراهيم العبادي، التنمّر لدى الأطفال، مركز الكتاب الأكاديمي، 2020
    6. م. بهاء المري، التنمر والجرائم المشابهة، مطبعة الأهرام، 2021
    7. الريم بنت عبد الله الفلاسي، دليل الوقاية من التنمر في المدارس، المجلس الأعلى للأمومة والطفولة، الإمارات العربية المتحدة، 2017.
    8. حسينة بن رقية، التنمر الإلكتروني جريمة يمكن إثباتها، مجلة الدراسات الحقوقية، جامعة الجلفة، المجلد 7، العدد 24، الجزء الثاني، 2022، ص 116.
    9. خولة حسن خلف الحوسني ود. حليمة خالد المدفع، المواجهة الجنائية لجريمة الابتزاز والتهديد عبر وسائل التواصل، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، 2024، ص 10 وما بعدها..
    10. د. زينب فاروق محمد أحمد، التنظيم القانوني لجريمة التنمر في دولة الإمارات العربية المتحدة، مجلة العلوم القانونية، كلية القانون - جامعة عجمان، المجلد السابع، العدد الخاص، 2023،.
    11. د. ساعد بولعواد، دروس في القانون الجنائي القسم الخاص، جامعة الجزائر، 2018،
    12. د. سهيلة بن دادة ، ظاهرة التنمر في القانون الجزائري، مجلة أبحاث قانونية وسياسية، جامعة جيجل، المجلد 8، العدد 2، 2023
    13. د. عبد الله بن حاتم الدحا، الآثار القانونية للتنمر في دولة الإمارات العربية المتحدة، مجلة الشريعة والقانون، كلية القانون - جامعة الإمارات، العدد 84، أكتوبر 2020.
    14. د. علي موسى الصبحيين ومحمد فرحان القضاة، سلوك التنمر عند الأطفال والمراهقين (مفهومه - أسبابه - علاجه)، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، الرياض، 2013.
    15. فتحي أحمد شارد، جريمة السب والقذف وعقوبتها في دولة الإمارات، مقال على موقع "نصيحة قانونية"، 7 مايو 2025.
    16. د. فتوح عبد الله الشاذلي، شرح قانون العقوبات - القسم العام، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية، 2008، ص 287.
    17. د. فوزية عبد الستار، شرح قانون العقوبات - القسم العام (الجريمة)، الطبعة الثانية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2018، ص 119.
    18. د. كمال سيد عبد الحليم محمد نصر، جريمة التنمر وعقوبتها في الشريعة والقانون، مجلة كلية الشريعة والقانون بأسيوط، العدد الرابع والثلاثين، الإصدار الأول، يناير 2022، ص 2476.
    19. د. لمياء بن دعاس، جريمة التشهير عبر وسائل التواصل الاجتماعي، مجلة العلوم القانونية والجنائية، جامعة المسيلة، العدد 5، 2018، ص 78
    20. د. محمود نجيب حسني، شرح قانون العقوبات (القسم الخاص)، دار النهضة العربية، القاهرة، الطبعة الثانية، 2001، ص 160.
    21. د. محمد عبد الرحمن عبد المحسن، السب والقذف في التشريع الجنائي الإسلامي، مجلة كلية الشريعة والقانون بتفهنا الأشراف، جامعة الأزهر، المجلد 26، العدد 3، يونيو 2023، ص 2260 وما بعدها.
    22. د. محمد كنوني وعادل حفان، التكييف وإعادة تكييف الجرائم، المجلة المغربية للقانون والعدل، 2011.
    23. د. منصور حسان، جريمة التنمر (دراسة مقارنة)، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، المجلد 10، العدد 1، كلية الحقوق جامعة السادات، 2024.
    24. د. مريم عراب، جريمة التهديد والابتزاز الإلكتروني، مجلة الدراسات القانونية المقارنة، 2021،
    25. د. ميثاء إسحاق عبد الرحيم الشيباني، المسؤولية الجزائية عن جريمتي السب والقذف بالوسائل الإلكترونية، رسالة ماجستير، جامعة الإمارات، أبريل 2018.
    26. د. نور الهدى قادري، مكافحة جريمة التنمر السيبراني، مجلة الحوار الثقافي، جامعة ابن خلدون تيارت، المجلد 11، العدد 2، 2022،.
    27. نجاة رقيق وسامية عبد الكبير، جريمة التشهير عبر مواقع التواصل الاجتماعي، رسالة ماجستير، جامعة المسيلة، 2024،.
    28. د. نوره محمد عمر المازم، المواجهة الجنائية للتنمر الإلكتروني، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، 2023،
    29. د. ياسر محمد اللمعي، المواجهة الجنائية لظاهرة التنمر الإلكتروني، مجلة روح القوانين، كلية الحقوق - جامعة طنطا، العدد 95، يوليو 2021.
    30. د. يحيى إبراهيم دهشان، السياسة الجنائية المعاصرة في مواجهة جريمة التنمر، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، المجلد 15، العدد 3، كلية الحقوق - جامعة المنصورة، 2024.

    ثانيا المراجع الأجنبية :

    • Bibliographie
    • Ouvrages :
    • Bellon, Jean-Pierre, Gardette, Bertrand & Quartier, Marie :Harcèlement scolaire : le vaincre, c'est possible. La méthode de la préoccupation partagée (3e édition).ESF Éditeur, 2021, p. 122-128.
    • Dequatre, Florence :Les nouvelles dispositions en droit pénal français sur le harcèlement moral et sexuel : répression d'une forme de criminalité par agir mimétique.Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, 2019, n° 2, p. 296.
    • Guinchard, Serge et Frédéric Alba (dir.) :Droit de la presse et de la communication.Dalloz, 2020, p. 312.
    • MAYAUD, Yves :Risques causés à autrui Pén.Répertoire de droit pénal et de procédure pénale, Dalloz, mise à jour de juin 2024.
    • MISTRETTA, Patrick :Harcèlement Pén.Répertoire de droit pénal et de procédure pénale, Dalloz, mise à jour de mars 2025.
    • PERRIER, Jean-Baptiste :Menaces Pén.Répertoire de droit pénal et de procédure pénale, Dalloz, mise à jour de juillet 2022.
    • Regourd, Serge :Droit de la presse et de la communication. Dalloz, Paris, 2020, p. 367.
    • Jursprudances
    • crim., 12 mai 2009 Pourvoi n° 08‑85 732, publié au Bulletin.
    • crim., 10 décembre 2014 Pourvoi n° 14‑81313.
    • crim., 22 septembre 2015 N° 14‑82.435.
    • crim., 30 mars 2016Pourvoi n° 15‑81.606.
    • crim., 5 septembre 2023 Pourvoi n° 22‑84.537.
    • References :
    • Brady, Kevin Federal Civil Rights Laws and School Bullying: Understanding Title VI, Title IX, and ADA Protections.Education Law Review, Vol. 28, No. 2, Georgetown University, 2019,.
    • Chemerinsky, ErwinConstitutional Law: Principles and Policies (7th ed.).
    • Aspen Publishers, 2024,.
    • Cornell, Dewey G., & Limber, Susan P.Law and Policy on the Concept of Bullying at School.American Psychologist, Vol. 70, No. 4, 2015,.
    • EMT AssociatesAnalysis of State Bullying Laws and Policies. U.S. Department of Education, 2011,.
    • Griffin, Renee :Searching for Truth in the First Amendment’s True Threat Doctrine.Michigan Law Review, Vol. 120, 2022, p. 721–736.
    • Rothman, Jennifer E.Freedom of Speech and True Threats.
    • Harvard Journal of Law & Public Policy, Fall 2001,
    • Rothstein, Laura, & McGinley, Ann C.Disability Law: Cases, Materials, Problems (7th ed.).Carolina Academic Press, 2024,.
    • Sack, Robert D.Sack on Defamation: Libel, Slander, and Related Problems (4th ed.).Thomson Reuters, 2010,.
    • Smolla, Rodney A.The Law of Defamation (2nd ed.).Thomson Reuters, 2002,.
    • Volokh, EugeneHarassment Law and Free Speech Doctrine.UCLA Law Review, Vol. 39, 1992,

     

    References:

     

    • almarajie allughawia:
    • abin manzurin, lisan alearabi, dar sadir, bayrut, t (3)
    • jaar allah alzumakhshiri, 'asas albalaghati, dar sadr, birut, 1979,
    • muhamad murtadaa alhusayni alzubaydi, taj alearus min jawahir alqamus, wizarat al'iirshad wal'anba' - alkuaytu, aljuz' 14, mada "nmar",
    • nshwan bin saeid alhimyri alyamaniu (tahqiqu: da. husayn bin eabd allah aleamari, mutahar bin eali al'iiryani, du. yusif muhamad eabd allah), shams aleulum wadawa' kalam alearab min alklumu, dar alfikr almueasiri, bayrut - lubnan, j 10,.
    • almarajie alqanunia:
    • d. 'ahmad eabd allah altayar, jarimat altanamur fi altashrie almisrii walmuqarani, majalat kuliyat alhuquq lilbuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, 2020,.
    • da. 'ahmad shawqi eumar 'abu khutwat, sharh qanun aleuqubat (alqism alkhasa), dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1994,
    • 'ashraf zahran, euqubat alqadhf walsabi wa'iifsha' al'asrar, maqal ealaa mawqie niqabat almuhamin almisriati, 5 disambir 2020.
    • 'amal huzil wawardat khilifi, aljarayim almasat bialsumeat eabr al'iintirnta, majalat alhuquq waleulum alsiyasiati, 2022, s 152 wama baedaha.
    • d. 'iiman yunus 'iibrahim aleabaadiu, altnmmr ladaa al'atfali, markaz alkitaab al'akadimi, 2020
    • m. baha' almariy, altanamur waljarayim almushabihatu, matbaeat al'ahram, 2021
    • alrim bint eabd allah alflasi, dalil alwiqayat min altanamur fi almadarisi, almajlis al'aelaa lil'umumat waltufulati, al'iimarat alearabiat almutahidatu, 2017.
    • hasinat bin raqayata, altanamur al'iiliktiruniu jarimat yumkin 'iithbatiha, majalat aldirasat alhuquqiati, jamieat aljilfati, almujalad 7, aleadad 24, aljuz' althaani, 2022, s 116.
    • khawlat hasan khalf alhawsani wada. halimat khalid almidfae, almuajahat aljinayiyat lijarimat alaibtizaz waltahdid eabr wasayil altawasuli, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat almansurati, 2024, s 10 wama baedaha..
    • d. zaynab faruq muhamad 'ahmad, altanzim alqanuniu lijarimat altanamur fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati, majalat aleulum alqanuniati, kuliyat alqanun - jamieat eajman, almujalad alsaabieu, aleadad alkhasa, 2023,.
    • du. saeid buleawadi, durus fi alqanun aljinayiyi - alqism alkhasa, jamieat aljazayir, 2018,
    • du. suhaylat bin dadat , zahirat altanamur fi alqanun aljazayirii, majalat 'abhath qanuniat wasiasiatin, jamieat jijl, almujalad 8, aleadad 2, 2023
    • d. eabd allah bin hatim aldahaa, aluathar alqanuniat liltanamur fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati, majalat alsharieat walqanuni, kuliyat alqanun - jamieat al'iimarati, aleadad 84, 'uktubar 2020.
    • da. eali musaa alsabhiiyn wamuhamad farhan alqudaata, suluk altanamur eind al'atfal walmurahiqin (mafhumih - 'asbabuh - eilajuhu), jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, alrayad, 2013.
    • fathi 'ahmad sharid, jarimat alsabi walqadhf waeuqubatiha fi dawlat al'iimarati, maqal ealaa mawqie "nasihat qanuniatin", 7 mayu 2025.
    • da. fatuh eabd allah alshaadhli, sharh qanun aleuqubat - alqism aleama, dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandariati, 2008, s 287.
    • du. fawziat eabd alsatar, sharh qanun aleuqubat - alqism aleamu (aljarimatu), altabeat althaaniatu, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2018, s 119.
    • d. kamal sayid eabd alhalim muhamad nasr, jarimat altanamur waeuqubatuha fi alsharieat walqanuni, majalat kuliyat alsharieat walqanun bi'asyuta, aleadad alraabie walthalathina, al'iisdar al'awla, yanayir 2022, s 2476.
    • du. limya' bin daeasi, jarimat altashhir eabr wasayil altawasul aliajtimaeii, majalat aleulum alqanuniat waljinayiyati, jamieat almasilati, aleadad 5, 2018, s 78-79.
    • d. mahmud najib hasni, sharh qanun aleuqubat (alqism alkhasa), dar alnahdat alearabiati, alqahirati, altabeat althaaniatu, 2001, s 160.
    • d. muhamad eabd alrahman eabd almuhsini, alsabi walqadhf fi altashrie aljinayiyi al'iislamii, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitafahina al'ashrafi, jamieat al'azhar, almujalad 26, aleadad 3, yunyu 2023, s 2260 wama baedaha.
    • d. muhamad kanuni waeadil hafani, altakyif wa'iieadat takyif aljarayimi, almajalat almaghribiat lilqanun waleadla, 2011.
    • d. mansur hasaan, jarimat altanamur (dirasat muqaranati), majalat aldirasat alqanuniat waliaiqtisadiati, almujalad 10, aleadad 1, kuliyat alhuquq jamieat alsaadat, 2024.
    • da. maryam earabi, jarimat altahdid waliabtizaz al'iilikturunii, majalat aldirasat alqanuniat almuqaranati, 2021,
    • d. mitha' 'iishaq eabd alrahim alshiybani, almaswuwliat aljazayiyat ean jarimatay alsabi walqadhf bialwasayil al'iiliktruniati, risalat majistir, jamieat al'iimarati, 'abril 2018.
    • d. nur alhudaa qadri, mukafahat jarimat altanamur alsiybirani, majalat alhiwar althaqafii, jamieat aibn khaldun tayaarti, almujalad 11, aleadad 2, 2022,.
    • najat raqiq wasamiat eabd alkabir, jarimat altashhir eabr mawaqie altawasul aliajtimaeii, risalat majistir, jamieat almasilati, 2024,.
    • d. nuruh muhamad eumar almazima, almuajahat aljinayiyat liltanamur al'iilikturuni, majalat albuhuth alqanuniat waliaqtisadiati, jamieat almansurati, 2023,
    • d. yasir muhamad allamei, almuajahat aljinayiyat lizahirat altanamur al'iiliktruni, majalat ruh alqawanini, kuliyat alhuquq - jamieat tanta, aleadad 95, yuliu 2021.
    • da. yahyaa 'iibrahim dahshan, alsiyasat aljinayiyat almueasirat fi muajahat jarimat altanamuru, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, almujalad 15, aleadad 3, kuliyat alhuquq - jamieat almansurati, 2024.