التفسير القضائي لعقود الإذعان في القانون الأردني وبعض الدول العربية / Judicial Interpretation of Contracts of Compliance in Jordanian Law and Some Arab Countries

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

Amman/ Jordan

المستخلص

يتناول هذا البحث موضوع تفسير عقد الإذعان في ضوء القانون المدني الأردني، مع التركيز على سلطة القاضي التقديرية في تعديل أو إلغاء الشروط التعسفية الواردة فيه، إذ تكمن أهمية الدراسة في انتشار عقود الإذعان في المعاملات الحديثة، وبخاصة في القطاعات الخدمية التي تحتكر السلع الضرورية، مما يؤدي إلى اختلال التوازن العقدي بين طرفي العقد.
 اعتمدت الباحثة على المنهج الوصفي التحليلي من خلال تحليل النصوص القانونية ذات الصلة، والمنهج المقارن من خلال استعراض بعض التشريعات والاتجاهات الفقهية المختلفة، بالإضافة إلى المنهج التطبيقي عبر تحليل مجموعة من أحكام محكمة التمييز الأردنية.
وتهدف الدراسة إلى بيان الآليات القانونية التي تمكّن القاضي من حماية الطرف المذعن وإعادة التوازن بين المتعاقدين. خلصت الدراسة إلى أن النصوص الحالية، على الرغم من إشارتها إلى سلطة القاضي، تبقى قاصرة في تحقيق حماية كافية، وبخاصة أنها تمنح القاضي سلطة جوازية لا وجوبية. وتوصي الباحثة بتعديل المادة (204) من القانون المدني الأردني لجعل سلطة القاضي في تعديل الشروط التعسفية إلزامية، وكذلك بضرورة تنظيم تشريعي خاص بعقود الإذعان يراعي التطورات الاقتصادية ويعزز الأمن القانوني والعدالة التعاقدية.
 
This research explores the judicial interpretation of adhesion contracts under Jordanian Civil Law, focusing on the discretionary authority of judges to amend or nullify oppressive terms.
 The significance of the study stems from the widespread use of adhesion contracts, particularly in sectors providing essential and often monopolized services, which leads to an imbalance between contracting parties.
 The study adopts a descriptive-analytical methodology by examining relevant legal texts, a comparative approach by analyzing selected foreign legal systems and jurisprudential views, and a practical methodology through the analysis of Jordanian Court of Cassation decisions. The main objective is to clarify the legal mechanisms available to judges to restore contractual balance and protect the weaker party. The study finds that the current legal framework, although acknowledging judicial discretion, falls short in ensuring adequate protection, as it grants the judge optional rather than mandatory authority. The researcher recommends amending Article 204 of the Jordanian Civil Code to make judicial intervention in cases of abusive terms obligatory. Additionally, the study calls for the enactment of a dedicated legislative framework for adhesion contracts that aligns with contemporary economic developments and enhances.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: المراجع العربية:

     -    القرآن الكريم.

    • أبو الفضل جمال الدين ابن منظور، لسان العرب، المجلد الخامس، الجزء 3، دار صادر، بيروت.
    • أحمد، محمد الشريف، 1999)، مصادر الالتزام في القانون المدني، دراسة مقارنة بالفقه الإسلامي، جامعة آل البيت، ص 133.
    • الإمام الزركشي، البرهان في علوم القرآن، المجلد الثاني، دار الفكر.
    • بلحاج، العربي، النظرية العامة للالتزامات في القانون المدني الجزائري، الجزء الأول، المصادر الإرادية، ديوان المطبوعات.
    • التكروري، عثمان، 2019)، مصادر الالتزام، المكتبة الأكاديمية، ط2، ص 334.
    • تهذيب اللغة: 2/192، القاموس المحيط.
    • حسن فرج، توفيق، (1988)، النظرية العامة للالتزام (مصادر الالتزام)، ط 3، الدار الجامعية، بيروت.
    • د. الفار، عبد القادر، ، مصادر الالتزام- مصادر الحق الشخصي في القانون المدني، دار الثقافة للنشر والتوزيع ،عمان، ص 84.
    • داود، إبراهيم عبد العزيز (2014)، حماية المستهلك بمواجهة الشروط التعسفية في ظل عقود الإذعان والاستهلاك، الإسكندرية، دار الجامعة.
    • رمضان، وليد صلاح، (2009)، القوة الملزمة للعقد والاستثناءات الواردة عليها في الفقه الإسلامي والقانون المدني، دراسة مقارنة، جامعة الأزهر، دار الجامعة الجديدة للنشر، الإسكندرية.
    • سعد، نبيل إبراهيم، 1994، النظرية العامة للالتزام (مصادر الالتزام)، الجزء الأول، دار المعرفة الجامعية.
    • سليمان مرقص، نظرية العقد، 1956.
    • السنهوري، عبد الرزاق، 1934، نظرية العقد، القاهرة، مطبعة دار الكتب العربية.
    • شحاتة، عبد الله محمود، علوم التفسير، مطابع الهيئة المصرية، س 75.
    • الشواربي، عبد الحميد، (1997)، فسخ العقد في ضوء القضاء والفقه، ط3، منشأة المعارف، الإسكندرية، ص 64.
    • عبد السلام، سعيد، (1992)، سلطة محكمة النقض في الرقابة على تفسير عقود الإذعان، الولاء للطبع والتوزيع، شبين الكوم.
    • غانم، إسماعيل، (1966)، النظرية العامة للالتزام، مكتبة عبد الله وهبة، مصر.
    • الفضل، منذر، (2012)، الوسيط في شرح القانون المدني ( مصادر الالتزامات وأحكامها) ، دار الثقافة للنشر والتوزيع، عمان، ص 2.
    • فودة، عبد الحكم، (2002)، تفسير العقد في القانون المدني المصري والقانون، د. ط، الإسكندرية، منشأة المعارف.
    • فيلالي، علي، الالتزامات (النظرية العامة للعقد) ب ط، موفم للنشر والتوزيع، الجزائر.
    • اللبناني، سليم (1923). شرح المجلة، العدد 3، دار الكتب العلمية، بيروت.
    • مبروك، رمزي فريد، (2002)، حماية المستهلك في إطار مفهوم جديد لعقد الإذعان ، مكتبة الجلاء الجديدة، المنصورة، مصر.
    • مرسي، محمد كامل، (1952) العقود المسماة، الجزء الأول، ط2، المطبعة العالمية، مصر.
    • معجم لغة الفقهاء (1988) محمد رواس قلعجي، حامد صادق قنيبي، دار النفائس.
    • معجم مقاييس اللغة: 2/355.
    • منصور، محمد حسين، (2005)، أحكام قانون التأمين، منشأة المعارف، مصر.

    الأبحاث والرسائل الجامعية:

    • بن عيسى، جيلالي، (2019)، عقود الإذعان بين اختلال الالتزامات التعاقدية والحماية القانونية للمذعن، بحث منشور في مجلة الأكاديمية للبحوث في العلوم الاجتماعية، المجلد 1، العدد 1.
    • السامرائي، دريد محمود (2007)، سلطة القاضي في تعديل عقد الإذعان ، بحث منشور في مجلة الجامعة الأسمرية الإسلامية، السنة الرابعة، العدد 7.
    • الشنطي، نهى عمر، (2008)، التنظيم القانوني لاستخدام الشروط النموذجية في العقود الاستهلاكية، دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، جامعة بيرزيت.
    • الصدة، عبد المنعم فرج، (1996)، عقد الإذعان في التقنيات المدنية العربية الحديثة، بحث منشور في مجلة الأمن والقانون، المجلد 4، العدد 1، كلية شرطة دبي، العدد الأول.
    • ظاهر، رهام صابر، (2014)، دور القاضي في تفسير عقود الإذعان ، بحث منشور في مجلة العدالة والقانون، المركز الفلسطيني لاستقلال المحاماة والقضاء، فلسطين.
    • قلندر، منهل عبد الغني (2013)، الإذعان بين العقد والنظام القانوني، دراسة تحليلية مقارنة، مجلة الرافدين للحقوق، العدد 59.
    • النكاس، جمال فاطر، (1999)، الاتجاه الموسع للتفسير القضائي للعقود والتصرفات، مجلة الحقوق، السنة 23، العدد الأول، جامعة الكويت.
    • لعشب، محفوظ بن حامد، (1988)، عقد الإذعان في القانون المدني الجزائري، رسالة ماجستير، جامعة الجزائر.
    • مجلة الأحكام العدلية ويقابلها المادة (239/1) مدني أردني.
    • المحاقري، إسماعيل، (2006)، الحماية القانونية لعديم الخبرة من الشروط التعسفية، مجلة حقوق الكويت، ج30، ع 4.

    الأنظمة والقوانين:

    • القانون المدني الأردني رقم (43) لسنة 1976 المنشور بالجريدة الرسمية ص (2) عدد (2645) تاريخ 1/8/1976.
    • قانون حماية المستهلك الأردني رقم 7 لسنة 2017 المنشور بالجريدة الرسمية عدد (5455)، تاريخ 16/4/2017.
    • المذكرة الإيضاحية للقانون المدني الأردني، موقع قسطاس.

    قرارات التمييز:

    • قرارات محكمة التمييز، موقع قسطاس.

     

    ثانيا: المراجع الأجنبية:

     

    • Ben-Shahar, Omri, and Carl E. Schneider. More Than You Wanted to Know: The Failure of Mandated Disclosure. Princeton: Princeton University Press, 2014.
    • Farnsworth, E. Allan. Contracts. 4th ed. New York: Aspen Publishers, 2004.
    • Kessler, Friedrich. "Contracts of Adhesion—Some Thoughts About Freedom of Contract." Columbia Law Review 43, no. 5 (1943): 629–642. https://www.jstor.org/stable/1117481.
    • Radin, Margaret Jane. Boilerplate: The Fine Print, Vanishing Rights, and the Rule of Law. Princeton: Princeton University Press, 2013.
    • Rakoff, Todd D. "Contracts of Adhesion: An Essay in Reconstruction." Harvard Law Review 96, no. 6 (1983): 1174–1292.

     

     

     

                                                                           

     

    References:

     

    alquran alkarim.

    • 'abu alfadl jamal aldiyn abn manzurin, lisan alearabi, almujalad alkhamisi, aljuz' 3, dar sadir, birut.
    • 'ahmadu, muhamad alsharif, 1999), masadir alialtizam fi alqanun almadanii, dirasat muqaranat bialfiqh al'iislamii, jamieat al albit, s 133.
    • al'iimam alzarkashi, alburhan fi eulum alqurani, almujalad althaani, dar alfikri.
    • bilhaji, alearabii, alnazariat aleamat lilailtizamat fi alqanun almadanii aljazayirii, aljuz' al'awala, almasadir al'iiradiata, diwan almatbueati.
    • altikruri, euthman, 2019), masadir alialtizami, almaktabat al'akadimiati, ta2, s 334.
    • tahdhib allughati: 2/192, alqamus almuhiti.
    • hasan faraj, twfiqi, (1988), alnazariat aleamat lilailtizam (masadir alailtizami), t 3, aldaar aljamieiatu, bayrut.
    • du. alfar, eabd alqadir, , masadir alialtizami- masadir alhaqi alshakhsii fi alqanun almadanii, dar althaqafat lilnashr waltawzie ,eaman, s 84.
    • dawid, 'iibrahim eabd aleaziz (2014), himayat almustahlik bimuajahat alshurut altaeasufiat fi zili euqud al'iidhean waliastihlaki, al'iiskandiriati, dar aljamieati.
    • ramadan, walid salah, (2009), alquat almulzamat lileuqd walaistithna'at alwaridat ealayha fi alfiqh al'iislamii walqanun almadanii, dirasat muqaranati, jamieat al'azhar, dar aljamieat aljadidat lilnashri, al'iiskandariati.
    • saeidu, nabil 'iibrahim, 1994, alnazariat aleamat lilialtizam (masadir alialtizami), aljuz' al'awala, dar almaerifat aljamieiati.
    • sulayman maraqas, nazariat aleaqda, 1956.
    • alsinhuri, eabd alrazaaqi, 1934, nazariat aleaqda, alqahirati, matbaeat dar alkutub alearabiati.
    • shihatatu, eabd allah mahmud, eulum altafsiri, matabie alhayyat almisriati, s 75.
    • alshawaribi, eabd alhamidi, (1997), fusikh aleaqd fi daw' alqada' walfiqhi, ta3, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, s 64.
    • eabd alsalam, saeid, (1992), sultat mahkamat alnaqd fi alraqabat ealaa tafsir euqud al'iidheani, alwala' liltabe waltawzie, shibin alkum.
    • ghanim, 'iismaeil, (1966), alnazariat aleamat lilialtizami, maktabat eabd allah wahibata, masr.
    • alfadla, mundhir, (2012), alwasit fi sharh alqanun almadanii (masadir alialtizamat wa'ahkamiha) , dar althaqafat lilnashr waltawziei, eaman, s 2.
    • fudatu, eabd alhakma, (2002), tafsir aleaqd fi alqanun almadanii almisrii walqanuni, da. ta, al'iiskandiriati, munsha'at almaearifi.
    • filali, ealay, alialtizamat (alnazariat aleamat lileaqda) b ta, muafam lilnashr waltawziei, aljazayir.
    • allubnaniu, salim (1923). sharh almajalati, aleadad 3, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • mbruka, ramzi frid, (2002), himayat almustahlik fi 'iitar mafhum jadid lieaqd al'iidhean , maktabat aljala' aljadidati, almansurati, masr.
    • marsi, muhamad kamil, (1952) aleuqud almusamaati, aljuz' al'awala, ta2, almatbaeat alealamiatu, masr.
    • muejam lughat alfuqaha' (1988) muhamad rawaas qaleaji, hamid sadiq qanibi, dar alnafayisi.
    • muejam maqayis allughati: 2/355.
    • mansur, muhamad husayn, (2005), 'ahkam qanun altaamini, munsha'at almaearifi, masr.

    al'abhath walrasayil aljamieia:

    • bin eisaa, jilali, (2019), euqud al'iidhean bayn aikhtilal alailtizamat altaeaqudiat walhimayat alqanuniat lilmudhein, bahath manshur fi majalat al'akadimiat lilbuhuth fi aleulum alaijtimaeiati, almujalad 1, aleadad 1.
    • alsaamarayiy, drid mahmud (2007), sultat alqadi fi taedil eaqd al'iidhean , bahath manshur fi majalat aljamieat al'asmariat al'iislamiati, alsanat alraabieata, aleadad 7.
    • alshanti, nahaa eumr, (2008), altanzim alqanuniu liaistikhdam alshurut alnamudhajiat fi aleuqud alaistihlakiati, dirasat muqaranati, risalat majistir, jamieat birzit.
    • alsidat, eabd almuneim farj, (1996), eaqd al'iidhean fi altiqniaat almadaniat alearabiat alhadithati, bahath manshur fi majalat al'amn walqanuni, almujalad 4, aleadad 1, kuliyat shurtat dibi, aleadad al'uwla.
    • zahiru, riham sabir, (2014), dawr alqadi fi tafsir euqud al'iidhean , bahath manshur fi majalat aleadalat walqanuni, almarkaz alfilastinia liaistiqlal almuhamaat walqada'i, filastin.
    • qlandir, manhal eabd alghani (2013), al'iidhean bayn aleaqd walnizam alqanunii, dirasat tahliliat muqaranati, majalat alraafidayn lilhuquqi, aleadad 59.
    • alnakas, jamal fatir, (1999), aliatijah almuasae liltafsir alqadayiyi lileuqud waltasarufati, majalat alhuquqi, alsunat 23, aleadad al'awala, jamieat alkuayti.
    • leishba, mahfuz bin hamid, (1988), eaqd al'iidhean fi alqanun almadanii aljazayirii, risalat majistir, jamieat aljazayir.
    • majalat al'ahkam aleadliat wayuqabiluha almada (239/1) madaniun 'urduni.
    • almuhaqari, 'iismaeil, (2006), alhimayat alqanuniat lieadim alkhibrat min alshurut altaeasufiati, majalat huquq alkuayti, ja30, e 4.

    al'anzima walqawanin:

    • alqanun almadanii al'urduniyu raqm (43) lisanat 1976 almanshur bialjaridat alrasmiat s (2) eadad (2645) tarikh 1/8/1976.
    • qanun himayat almustahlik al'urduniyi raqm 7 lisanat 2017 almanshur bialjaridat alrasmiat eadad (5455), tarikh 16/4/2017.
    • almudhakirat al'iidahiat lilqanun almadanii al'urduniy, mawqie qistas.

    qararat altamyiz:

    • qararat mahkamat altamyizi, mawqie qistas.