أحكام عقود الرحلات المشتملة على مخاطرات دراسة فقهية مقارنة / دراسة فقهية مقارنة Provisions of Contracts for Risky Trips A Comparative Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر- کلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بدسوق

المستخلص

لقد أباحت الشريعة الإسلامية الانتفاع بالطيبات والاستمتاع بالحياة؛ فأحلت كل ما فيه نفع أو خير للإنسان، ومن جملة ذلك السفر والرحلات، وما يترتب عليها من عقود أو التزامات؛ بشرط توافقها مع الضوابط الشرعية، وعدم إهمال الواجبات، أو الوقوع في المحرمات، إلا أن التوسع في الأنشطة الترفيهية المعاصرة أدخل أنواعًا جديدة من عقود السفر والترحال تنطوي على مخاطر جسيمة قد تلحق ضررًا بالأنفس أو الأموال؛ كتسلق الجبال الشاهقة، أو الغوص في أعماق البحار السحيقة؛ أو غير ذلك مما يشتمل على مخاطرات؛ إذ أصبحت هذه الرحلات جزءًا متزايدًا من النشاط الترفيهي والسياحي المعاصر؛ وقد قصدت من خلال هذا البحث التوصل إلى دراسة الأحكام الفقهية المتعلقة بعقود هذه الرحلات وما تنطوي عليه من مخاطرات قد تؤدي إلى الضرر أو الهلاك، وبيان مدى مشروعيتها من عدمه في ضوء المبادئ والمقاصد الشرعية، مع بيان الإشكالات الفقهية التي تُثيرها، والمسئولية المترتبة عليها في حال وقوع أي أضرار، وقد سلكت في هذا البحث المنهج: (المقارن، والاستنباطي، والاستقرائي)، كما تم التوصل من خلال هذه الدراسة إلى جواز عقود الرحلات في الأصل، شريطة اتباع الضوابط الشرعية، واتخاذ أقصى درجات الأمان وكافة الاحتياطات اللازمة لضمان سلامة جميع الأطراف، مع التأكيد على ضرورة وضوح عقود الرحلات، والبنود المتفق عليها؛ لتحديد مسئولية كل طرف في حال وقوع أي أمر طارئ، مع ضرورة وضع الأطر الفقهية والقانونية التي تنظم عقود الرحلات لمنع المخاطرات، وتحديد معايير السلامة والإجراءات والسبل الوقائية الواجب اتباعها، بالإضافة إلى تحديد آليات لتعويض الأضرار المادية والمعنوية الناتجة عن المخاطر غير المتوقعة في الرحلات، وتوعية المشاركين بالمخاطر المحتملة التي قد تنجم عن مثل هذا النوع من عقود الرحلات.
 
The Islamic Sharia has permitted enjoying the good things in life and deriving pleasure from it. It has, therefore, made lawful everything that brings benefit or goodness to humanity, including travel and excursions, and the contracts or commitments arising therefrom, provided they align with Sharia guidelines and do not involve neglecting duties or committing forbidden acts. However, the expansion of contemporary recreational activities has introduced new types of travel and excursion contracts that entail significant risks which may cause harm to lives or property, such as scaling high mountains or diving into deep seas, or other activities involving hazards. These trips have become an increasing part of contemporary recreational and tourism activities.
Through this research, I aimed to study the jurisprudential rulings related to these excursion contracts and the inherent risks that may lead to harm or demise. The goal was to clarify their permissibility in light of Islamic principles and objectives, elucidate the jurisprudential problems they raise, and determine the liability arising from any damages. In this research, I adopted the comparative, deductive, and inductive methodologies.
The study concluded that excursion contracts are permissible in principle, provided they adhere to Sharia guidelines and that the highest safety measures and all necessary precautions are taken to ensure the safety of all parties. It also emphasized the necessity of clear excursion contracts and agreed-upon clauses to define the responsibility of each party in case of any unforeseen event. Furthermore, it highlighted the importance of establishing jurisprudential and legal frameworks to regulate excursion contracts, prevent risks, define safety standards, and outline mandatory preventive procedures and measures. This includes establishing mechanisms for compensating material and moral damages resulting from unexpected risks during trips, and educating participants about the potential dangers that may arise from such types of excursion contracts.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: القرآن الكريم.

    ثانياً: التفسير وعلوم القرآن:

    • أحكام القرآن: أحمد بن علي الجصَّاص، ت:370هــ، تحقيق: محمد قمحاوي، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت، 1405هــ.
    • أحكام القرآن: محمد بن أبي بكر بن العربي، ت: 543هــ، تحقيق: محمد عطا، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الثالثة، 1424هــ-2003م.
    • أنوار التنزيل وأسرار التأويل: عبد الله بن عمر البيضاوي، ت: 685هــ، تحقيق: محمد المرعشلي، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ.
    • البحر المحيط في التفسير: محمد بن يوسف الأندلسي، ت: 745هــ، تحقيق: صدقي جميل، نشر: دار الفكر-بيروت، 1420هــ.
    • تفسير القرآن الحكيم (تفسير المنار): محمد رشيد القلموني، ت: 1354هــ، نشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1990م.
    • جامع البيان عن تأويل آي القرآن (تفسير الطبري): محمد بن جرير الطبري، ت: 310هــ، تحقيق: د/ عبد الله التركي، نشر: دار هجر، ط: الأولى، 1422هــ-2001م.
    • جامع البيان في تأويل القرآن: محمد بن جرير الطبري، ت: 310هــ، تحقيق: أحمد شاكر، نشر: مؤسسة الرسالة، ط: الأولى، 1420هــ-2000م.
    • الجامع لأحكام القرآن: محمد بن أحمد القرطبي، ت: 671هــ، تحقيق: هشام البخاري، نشر: دار عالم الكتب-الرياض، ط: الأولى، 1423هــ-2003م.
    • زهرة التفاسير: محمد بن مصطفى أبي زهرة، نشر: دار الفكر العربي.
    • المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز: عبد الحق بن غالب الأندلسي، ت: 542هــ، تحقيق: عبد السلام محمد، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1422هــ.
    • مفاتيح الغيب (التفسير الكبير): محمد بن عمر الرازي، ت: 606هــ، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت، ط: الثالثة، 1420هــ.

    ثالثاً: الحديث وعلومه:

    • إتحاف الخيرة المهرة بزوائد المسانيد العشرة: أحمد بن قايماز البوصيري، ت: 840هــ، تحقيق: دار المشكاة، نشر: دار الوطن-الرياض، ط: الأولى، 1420هــ-1999م.
    • البدر المنير في تخريج الأحاديث والأثار الواقعة في الشرح الكبير: عمر بن علي الشافعي، ابن الملقن، ت: 804هــ، تحقيق: مصطفى أبو الغيط، نشر: دار الهجرة-الرياض، ط: الأولى، 1425هــ-2004م.
    • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد: يوسف بن عبد البر القرطبي، ت: 463هــ، تحقيق: مصطفى العلوي، نشر: وزارة الأوقاف-المغرب، 1387هــ.
    • جامع العلوم والحكم في شرح خمسين حديثاً من جوامع الكلم: عبد الرحمن بن أحمد السَلامي، ت: 795هــ، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: السابعة، 1422هــ-2001م.
    • جمع الفوائد من جامع الأصول ومجمع الزَّوائِد: لمحمد السوسي الردواني المالكي، ت: 1094هــ، تحقيق: سليمان بن دريع، نشر: مكتبة ابن كثير-الكويت، دار ابن حزم-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1998م.
    • سلسلة الأحاديث الصحيحة: محمد الأشقودري الألباني، ت: 1420هــ، نشر: مكتبة المعارف-الرياض، ط: الأولى، 1422هــ-2002م.
    • سنن ابن ماجة: محمد بن يزيد القزويني بن ماجة، ت: 273هــ، تحقيق: محمد عبد الباقي، نشر: دار إحياء الكتب العربية-القاهرة.
    • سنن أبي داود: أبو داود بن الأشعث السِّجِسْتاني، ت: 275هــ، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الأولى، 1408هــ.
    • سنن الترمذي: محمد بن عيسى الضحاك الترمذي، ت: 279هــ، تحقيق: أحمد شاكر، نشر: مصطفى البابي الحلبيمصر، ط: الثانية، 1395هــ-1975م.
    • سنن الدارمي: عبد الله بن عبد الرحمن الدارمي، ت: 255هــ، تحقيق: حسين الداراني، نشر: دار المغني-السعودية، ط: الأولى، 1412هــ-2000م.
    • السنن الكبرى: أحمد بن الحسين البيهقي، ت: 458هــ، تحقيق: محمد عطا، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الثالثة، 1424هــ-2003م.
    • السنن الكبرى: أحمد بن شعيب النسائي، ت: 303هــ، تحقيق: حسن شلبي، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الأولى، 1421هــ-2001م.
    • شرح صحيح البخاري: أبو الحسن علي ابن بطال، ت: 449هــ، تحقيق: ياسر إبراهيم، نشر: مكتبة الرشد-السعودية، ط: الثانية، 1423هــ-2003م.
    • عمدة القاري شرح صحيح البخاري: محمود بدر الدين العيني، ت: 855هــ، نشر: دار إحياء التراث العربي.
    • فتح الباري شرح صحيح البخاري: أحمد بن حجر العسقلاني، نشر: دار المعرفة-بيروت، 1379هــ، تحقيق: محمد عبد الباقي.
    • فيض الباري على صحيح البخاري: محمد أنور الديوبندي، ت: 1353هــ، تحقيق: محمد الميرتهي، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1426هــ-2005م.
    • فيض القدير شرح الجامع الصغير: محمد بن علي المناوي القاهري، ت: 1031هــ، نشر: المكتبة التجارية الكبرى-القاهرة، ط: الأولى.
    • اللآلئ المنثورة في الأحاديث المشهورة (التذكرة في الأحاديث المشتهرة): محمد بن بهادر الزركشي، ت: 794هــ، تحقيق: مصطفى عطا، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1406هــ-1986م.
    • مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح: علي بن (سلطان) الملا الهروي القاري، ت: 1014هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الأولى، 1422هــ-2002م.
    • المستدرك على الصحيحين: الحاكم بن عبد الله النيسابوري، ت: 405هــ، تحقيق: مصطفى عبد القادر، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1411هــ-1990م.
    • المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله -r- (صحيح مسلم): مسلم بن الحجاج النيسابوري، ت:261هــ، تحقيق: محمد عبد الباقي، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت.
    • المنتقى شرح الموطأ: سليمان القرطبي الباجي، ت: 474هــ، نشر: مطبعة السعادة-مصر، ط: الأولى، 1332هــ.
    • النكت الوفية بما في شرح الألفية: برهان الدين إبراهيم بن عمر البقاعي، تحقيق: ماهر ياسين، نشر: مكتبة الرشد ناشرون، ط: الأولى، 1428هــ-2007م.
    • نيل الأوطار: محمد بن علي الشوكاني، ت: 1250هــ، تحقيق: عصام الصبابطي، نشر: دار الحديث-مصر، ط: الأولى، 1413هــ-1993م.

    رابعاً: اللغة العربية والمعاجم:

    • تاج العروس من جواهر القاموس: محمّد بن عبد الرزّاق الزَّبيدي، ت: 1205هــ، تحقيق: مجموعة محققين، نشر: دار الهداية.
    • التوقيف على مهمات التعاريف: محمد بن عبد الرؤوف المناوي، ت: 1031هــ، نشر: عالم الكتب-القاهرة، ط: الأولى، 1410هــ-1990م.
    • ديوان الإمام الشافعي: محمد بن إدريس الشافعي، ت: 204هــ، تحقيق: د/ محمد خفاجي، نشر: مكتبة الكليات الأزهرية-القاهرة، ط: الثانية، 1405هــ-1985م.
    • روض الأخيار المنتخب من ربيع الأبرار: محمد بن قاسم الأماسي الحنفي، ت: 940هــ، نشر: دار القلم العربي-حلب، ط: الأولى، 1423هــ.
    • القاموس المحيط: محمد بن يعقوب الفيروز آبادي، ت: 817هــ، تحقيق: محمد نعيم، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الثامنة، 1426هــ-2005م.
    • لسان العرب: محمد بن مكرم بن منظور، ت: 711هــ، نشر: دار صادربيروت، ط: الثالثة، 1414هــ.
    • مختار الصحاح: محمد بن أبي بكر الرازي، ت: 666هــ، تحقيق: يوسف الشيخ، نشر: المكتبة العصرية-بيروت، ط: الخامسة، 1420هــ-1999م.
    • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير: أحمد بن محمد الفيومي، ت: 770هــ، نشر: المكتبة العلمية-بيروت.
    • معجم لغة الفقهاء: محمد قلعجي، حامد قنيبي، نشر: دار النفائس، ط: الثانية، 1408هــ-1988م.

    خامساً: أصول الفقه:

    • أصول الفقه الذي لا يسع الفقيه جهله: عياض بن نامي السلمي، نشر: دار التدمرية-الرياض-السعودية، ط: الأولى، 1426هــ-2005م.
    • التحبير شرح التحرير في أصول الفقه: علي بن سليمان المرداوي، ت: 885هــ، تحقيق: د/ عبد الرحمن الجبرين، نشر: مكتبة الرشد-السعودية، ط: الأولى، 1421هــ-2000م.
    • تيسيرُ علم أصول الفقه: عبد الله بن يوسف العنزي، نشر: مؤسسة الريان-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • شرح القواعد الفقهية: د/ أحمد محمد الزرقا، ت: 1357هــ، تحقيق: مصطفى الزرقا، نشر: دار القلم دمشق، ط: الثانية، 1409هــ-1989م.
    • الفوائد في اختصار المقاصد: عبد العزيز السلمي الدمشقي، ت: 660هــ، تحقيق: إياد الطباع، نشر: دار الفكر-دمشق، ط: الأولى، 1416هــ.
    • القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة: د/ محمد مصطفى الزحيلي، نشر: دار الفكر-دمشق، ط: الأولى، 1427هــ-2006م.
    • مقاصد الشريعة الإسلامية: محمد الطاهر بن عاشور، ت: 1393هــ، تحقيق: محمد الحبيب، نشر: وزارة الأوقاف-قطر، 1425هــ-2004م.
    • الموافقات: إبراهيم بن موسى الشاطبي، ت: 790هــ، تحقيق: أبو عبيدة مشهور، نشر: دار ابن عفان، ط: الأولى، 1417هــ-1997م.

    سادساً: الفقه الإسلامي:

    • الفقه الحنفي:
    • البحر الرائق شرح كنز الدقائق: زين الدين بن إبراهيم بن نجيم الحنفي، ت: 970هــ، نشر: دار الكتاب الإسلامي، ط: الثانية.
    • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع: أبو بكر بن مسعود الكاساني، ت: 587هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الثانية، 1406هــ-1986م.
    • البناية شرح الهداية: محمود الغيتابي العيني، ت: 855هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1420هــ-2000م.
    • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق: عثمان بن علي الزيلعي الحنفي، ت: 743هــ، نشر: المطبعة الكبرى الأميرية-القاهرة، ط: الأولى، 1313هــ.
    • درر الحكام شرح غرر الأحكام: محمد بن فرامرز ملا خسرو، ت: 885هــ، نشر: دار إحياء الكتب العربية، بدون تاريخ.
    • رد المحتار على الدر المختار: محمد أمين بن عابدين الحنفي، ت: 1252هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الثانية، 1412هــ-1992م.
    • العناية شرح الهداية: لمحمد بن محمود الرومي البابرتي، ت: 786هــ، نشر: دار الفكر.
    • الغرة المنيفة في تحقيق بعض مسائل الإمام أبي حنيفة: عمر بن إسحق الهندي الغزنوي، ت: 773هــ، نشر: مؤسسة الكتب الثقافية، ط: الأولى، 1406هــ-1986م.
    • المبسوط: محمد بن أبي سهل السرخسي، ت: 483هــ، نشر: دار المعرفة، 1414هــ-1993م.
    • المحيط البرهاني في الفقه النعماني: محمود بن أحمد بن مَازَةَ الحنفي، ت: 616هــ، تحقيق: عبد الكريم الجندي، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1424هــ-2004م.
    • المعتصر من المختصر من مشكل الآثار: يوسف بن موسى الحنفي، ت: 803هــ، نشر: عالم الكتب-بيروت.
    • الهداية في شرح بداية المبتدي: لعلي بن أبي بكر الفرغاني المرغيناني، ت: 593هــ، تحقيق: طلال يوسف، نشر: دار إحياء التراث العربي بيروت.
    • الفقه المالكي:
    • بلغة السالك لأقرب المسالك: أحمد الخلوتي، ت: 1241هــ، نشر: دار المعارف-القاهرة.
    • البيان والتحصيل: لمحمد بن رشد القرطبي، ت: 520هــ، تحقيق: د/ محمد حجي، نشر: دار الغرب الإسلامي-بيروت، ط: الثانية، 1408هــ-1988م.
    • التاج والإكليل لمختصر خليل: محمد بن يوسف الغرناطي، ت: 897هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1416هــ-1994م.
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير: محمد بن عرفة الدسوقي، ت: 1230هــ، نشر: دار الفكر-بيروت.
    • الذخيرة: أحمد بن إدريس القرافي، ت: 684هــ، تحقيق: سعيد أعراب، نشر: دار الغرب الإسلامي-بيروت، ط: الأولى، 1994م.
    • شرح مختصر خليل: محمد بن عبد الله الخرشي، ت: 1101هــ، نشر: دار الفكر-بيروت.
    • الفروق (أنوار البروق في أنواء الفروق): أحمد بن إدريس القرافي، ت: 684هــ، 1/132، نشر: عالم الكتب.
    • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني: أحمد النفراوي المالكي، ت: 1126هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، 1415هــ-1995م.
    • المدونة: الإمام مالك بن أنس الأصبحي، ت: 179هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1415هــ-1994م.
    • المقدمات الممهدات: محمد بن رشد القرطبي، ت: 520هــ، تحقيق: د/ محمد حجي، نشر: دار الغرب الإسلامي-بيروت، ط: الأولى، 1408هــ-1988م.
    • منح الجليل شرح مختصر: خليل محمد عليش، ت: 1299هــ، نشر: دار الفكر، 1409هــ-1989م.
    • مواهب الجليل في شرح مختصر خليل: محمد الحطاب الرُّعيني ت:954هــ، نشر: دار الفكر، ط: الثالثة، 1412هــ-1992م.

    ج- الفقه الشافعي:

    • أسنى المطالب في شرح روض الطالب: زكريا بن محمد الأنصاري، ت:926هــ، تحقيق: محمد تامر، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1422هــ-2000م.
    • تحفة الحبيب على شرح الخطيب (حاشية البجيرمي): سليمان بن محمد البُجَيْرَمِي، ت: 1221هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، 1415هــ-1995م.
    • تحفة المحتاج في شرح المنهاج: أحمد بن حجر الهيتمي، تحقيق: لجنة علماء، نشر: المكتبة التجارية-مصر، 1357هــ-1983م.
    • حاشيتا قليوبي وعميرة: أحمد القليوبي، أحمد عميرة، نشر: دار الفكر-بيروت، 1415هــ-1995م.
    • الحاوي الكبير: علي بن محمد الماوردي، ت: 450هــ، تحقيق: علي معوض، عادل عبد الموجود، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1419هــ-1999م.
    • الغرر البهية في شرح البهجة الوردية: زكريا محمد الأنصاري، ت: 926هــ، نشر: المطبعة الميمنية.
    • فتح العزيز بشرح الوجيز (الشرح الكبير): عبد الكريم الرافعي القزويني، ت: 623هــ، نشر: دار الفكر.
    • فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب: زكريا بن محمد الأنصاري، ت: 926هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، 1414هــ-1994م.
    • فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب (حاشية الجمل): سليمان بن عمر الجمل، ت: 1204هــ، نشر: دار الفكر.
    • كفاية الأخيار في حل غاية الاختصار: أبو بكر بن محمد الحصني، ت: 829هــ، تحقيق: علي عبد الحميد، نشر: دار الخير-دمشق، ط: الأولى، 1994م.
    • اللباب في الفقه الشافعي: أحمد بن القاسم الضبي، ت: 415هــ، تحقيق: عبد الكريم العمري، نشر: دار البخاري-السعودية، ط: الأولى، 1416هــ.
    • المجموع شرح المهذب: محيي الدين بن شرف النووي، ت: 676هــ، نشر: دار الفكر.
    • مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج: محمد الخطيب الشربيني، ت: 977هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1415هــ-1994م.
    • المهذب في فقه الإمام الشافعي: إبراهيم بن يوسف الشيرازي، ت: 476هــ، نشر: دار الكتب العلمية، بدون طبعة أو تاريخ.
    • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج: محمد بن أبي العباس الرملي، ت: 1004هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، 1404هــ-1984م.

    د- الفقه الحنبلي:

    • الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل: موسى بن أحمد المقدسي، ت: 968هــ، تحقيق: عبد اللطيف السبكي، نشر: دار المعرفة-بيروت.
    • حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع: عبد الرحمن الحنبلي، ت: 1392هــ، ط: الأولى، 1397هــ.
    • دقائق أولي النهى لشرح المنتهى (شرح منتهى الإرادات): منصور بن يونس البهوتي، ت: 1051هــ، نشر: عالم الكتب، ط: الأولى، 1414هــ-1993م.
    • شرح الزركشي على مختصر الخرقي: محمد بن عبد الله الزركشي، ت: 772هــ، تحقيق: عبد المنعم خليل، نشر: دار الكتب العلمية، 1423هــ-2002م.
    • الشرح الكبير على متن المقنع: عبد الرحمن بن قدامة المقدسي، ت: 682هــ، تحقيق: د/عبد الله التركي، نشر: هجر-القاهرة، ط: الأولى، 1415هــ-1995م.
    • كشاف القناع عن متن الإقناع: منصور بن يونس البهوتي، ت: 1051هــ، نشر: دار الكتب العلمية.
    • المبدع في شرح المقنع: إبراهيم بن محمد ابن مفلح، ت: 884هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • مسائل الإمام أحمد بن حنبل وإسحاق بن راهويه: إسحاق بن منصور بن بهرام، ت: 251هــ، نشر: عمادة البحث العلمي-السعودية، ط: الأولى، 1425هــ-2002م.
    • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى: مصطفى بن سعد الرحيباني الحنبلي، ت: 1243هــ، نشر: المكتب الإسلامي، ط: الثانية، 1415هــ-1994م.
    • المغني: عبد الله بن قدامة المقدسي، ت: 620هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الأولى، 1405هــ.
    • الهداية على مذهب الإمام أحمد: أحمد بن حنبل الشيباني، محفوظ بن أحمد أبي الخطاب، تحقيق: عبد اللطيف هميم، نشر: مؤسسة غراس، ط: الأولى، 1425هــ-2004م.

    هـ- الفقه الظاهري:

    • الإحكام في أصول الأحكام: علي بن حزم الظاهري، ت: 456هــ، تحقيق: أحمد شاكر، نشر: دار الآفاق الجديدة-بيروت.
    • المحلى بالآثار: علي بن حزم الظاهري، ت: 456هــ، نشر: دار الفكر-بيروت.

     

    و- الفقه الزيدي:

     البحر الزخار الجامع لمذاهب علماء الأمصار: أحمد بن يحيى بن المرتضى، نشر: دار الكتاب الإسلامي.

    ز- الفقه الإمامي:

    • الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية: زين الدين الجبعي، نشر: دار العالم الإسلامي-بيروت.
    • شرائع الإسلام في مسائل الحلال والحرام: جعفر بن الحسن الهذلي، نشر: مؤسسة مطبوعاتي إسماعليان.

    ح- الفقه الإباضي:

    شرح النيل وشفاء العليل: محمد بن يوسف بن أطفيش، نشر: مكتبة الإرشاد-اليمن.

    سابعاً: المراجع العامة والمعاصرة والرسائل والأبحاث العلمية:

    • أحكام الجراحة الطبية والآثار المترتبة عليها: د/ محمد الشنقيطي، نشر: مكتبة الصحابة-جدة، ط: الثانية، 1415هــ-1994م.
    • أحكام الهرمونات الزراعية والآثار المترتبة على استخدامها-دراسة مقارنة بين الفقه الإسلامي والقانون الوضعي: د/ مسعود عبود عرابي، رسالة دكتوراه-قسم الفقه المقارن، كلية الشريعة والقانون-دمنهور-جامعة الأزهر، 1442هــ-2020م.
    • أساطير السفر السبعة-كيف تسافر حول العالم بميزانية محدودة: شيرين عادل، نشر: الرواق للنشر والتوزيع، 2024م.
    • الإسلام عقيدة وشريعة: الشيخ/ محمود شلتوت، نشر: دار الشروق-القاهرة، ط: الثامنة عشر، 1421هــ-2001م.
    • الأسوَاق المالِيَّة في مِيزان الفقه الإسلاَمي: د/ علي محيي الدّين القره داغي، بحث منشور بمجلة مجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي-السعودية، العدد: الثاني عشر.
    • التعويض عن الضـرر في الفقه الإسلامي: د/ محمد بن المدني بو ساق، نشـر: كنوز أشبيليا-الرياض، ط: الأولى، 1419هــ-1999م.
    • الجوانب القانونية لعقد السياحة-دراسة تحليلية مقارنة بين القانون المصري والقانون الفرنسي: د/محمد ربيع فتح الباب، بحث منشور بمجلة في المجلة القانونية، كلية الحقوق-جامعة القاهرة، عدد: 3، مجلد: 8، نوفمبر 2020م.
    • الجود والكرم في الإسلام: د/ عبد الجليل تركي المعيني، نشر: مؤسسة الرسالة، 2007م.
    • حماية المنتج المحلى-دراسة فقهية اقتصادية: د/ أحمد محمد شريف، نشر: دار الثقافة الروسية، دار عقل، القاهرة-دمشق، 2025م.
    • خلاصة الكلام في أحكام علماء البلد الحرام: أبو عبد الرحمن عادل بن سعد، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 2006م.
    • الرحلة في الإسلام أنواعها وآدابها: د/ عبد الحكيم عبد اللطيف الصعيدي، نشر: مكتبة الدار العربية للكتاب-القاهرة، ط: الأولى، 1416هــ-1996م.
    • السياحة مرادفاتها وأحكامها في الذكر الحكيم: د/ طه محمد عبد الفتاح جادو، ط: الأولى، 1440هــ-2019م.
    • السياحة-أحكامها وآدابها في ضوء القانون والشريعة-دراسة علمية: د/ محمد شاهجان الندوي، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، 2017م.
    • الشبهات وأثرها في العقوبة الجنائية في الفقه الإسلامي: منصور محمد الحفناوي، نشر: مطبعة الأمانة، ط: الأولى، 1406هــ-1986م.
    • الضرر المعنوي وتعويضه في الفقه الإسلامي: د/ فاروق عبد الله كريم، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 2012م.
    • الضرر في الفقه الإسلامي-تعريفه-أنواعه-علاقاته-ضوابطه-جزاؤه: د/ أحمد موافي، نشر: دار ابن عفان-السعودية، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • ضمان الضـرر الأدبي في الفقه الإسلامي والقانون الكويتي: فهد سعد الدبيس الرشيدي، بحث منشور بمجلة الدراسات العربية-كلية دار العلوم، جامعة المنيا-القاهرة، ع: 26، م: 4.
    • ضمان العدوان في الفقه الإسلامي: د/ محمد سراج، نشر: المؤسسة الجامعية-بيروت، ط: الأولى، 1414هــ-1993م.
    • الضمان في الفقه الإسلامي: الشيخ/ علي الخفيف، نشر: دار الفكر العربي-القاهرة، 2000م.
    • الفعل الضار والضمان فيه: د/ مصطفى الزرقا، نشر: دار القلم-دمشق، ط: الأولى، 1409هــ-1988م.
    • الفقه الإسلامي وأدلته: د/ وهبة مصطفى الزحيلي، ط: الرابعة، نشر: دار الفكر-بيروت.
    • فقه السياحة في الإسلام ونماذج من رحلات في أرض الله الواسعة: فتحي يكن، نشر: مؤسسة الرسالة، 1999م.
    • فقه العقوبات في الشريعة الإسلامية-دراسة مقارنة: د/عيسى العمري، د/ محمد العاني، نشر: دار المسيرة-عمان، ط: الأولى، 1418هــ-1998م.
    • قواعد وأحكام المسئولية الجنائية والمدنية للمهندس المعماري والطبيب والمقاول والمالك للعقار وحارس الأشياء في ضوء الفقه وأحكام محكمة النقض: م/ خالد عبد الفتاح محمد، نشر: دار محمود-القاهرة، ط: الأولى، 2024م-2025م.
    • قوت المغتذي على جامع الترمذي: عبد الرحمن بن أبي بكر السيوطي، ت: 911هــ، لناصر بن محمد الغريبي، رسالة دكتوراه-كلية الدعوة وأصول الدين-جامعة أم القرى-مكة المكرمة، 1424هــ.
    • مجلة مجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي، جدة-السعودية.
    • المدخل إلى دراسة المذاهب الفقهية: د/ على جمعة عبد الوهاب، نشر: دار السلام-القاهرة، ط: الثانية، 1422هــ-2001م.
    • المسئولية الجنائية أساسها وتطورها-دراسة مقارنة في القانون الوضعي والشريعة الإسلامية: د/ محمد كمال الدين إمام، نشر: المؤسسة الجامعية، ط: الثانية،1411هــ-1991م.
    • المسئولية الجنائية في الفقه الإسلامي-دراسة مقارنة بالقانون: د/ مصطفى إبراهيم الزلمي، نشر: إحسان للنشـر والتوزيع، 1981م.
    • المسئولية المدنية في ضوء الفقه والقضاء: عزالدين الدناصـوري، بدون طبعة، 1988م.
    • المسئولية المدنية والجنائية في الأخطاء الطبية: د/منصور عمر المعايطة، نشر: جامعة نايف السعودية، ط: الأولى، 1425هــ-2004م.
    • المعاملات المالية أصالة ومعاصرة: دبيان بن محمد الدبيان، نشر: مكتبة الملك فهد الوطنية-الرياض، ط: الثانية، 1434هــ.
    • الملكية ونظرية العقد في الشريعة الإسلامية: الشيخ/ محمد أبو زهرة، نشر: دار الفكر العربي، 1996م.
    • موانع المسئولية الجنائية في الشريعة الإسلامية والتشريعات الجزائية العربية: د/مصطفى إبراهيم الزلمي، نشر: دار وائل للطباعة والنشر والتوزيع، ط: الأولى، 2005م.
    • موسوعة الفقه الإسلامي: لمحمد بن إبراهيم التويجري، نشر: بيت الأفكار الدولية، ط: الأولى، 1430هــ-2009م.
    • نظرية الضمان أو أحكام المسئولية المدنية والجنائية في الفقه الإسلامي: د/ وهبة مصطفى الزحيلي، نشر: دار الفكر-دمشق، ط: التاسعة، 1433هــ-2012م.
    • نظرية الضمان في الفقه الإسلامي العام: د/ محمد فوزي فيض الله، نشر: مكتبة التراث الإسلامي-الكويت، ط: الأولى، 1403هــ-1983م.

    ثامناً: المواقع والإنترنت:

    • موقع العربية للأخبار: مقال بعنوان: أتذكرون كارثة الغواصة تيتان؟.. سبب جديد وراء انفجارها بركابها، رابط الموقع: https://2u.pw/tEA8m تاريخ المشاهدة 15/6/2025م.
    • موقع ويكبيديا، مقال بعنوان: حادثة الغاطسة تيتان 2023، رابط المقال: https://2u.pw/e0xIn، تاريخ المشاهدة 15/6/2025م.

     

    References:

     

    alquran alkarim.

    altafsir waeulum alquran:

    • 'ahkam alqurani: 'ahmad bin ealii aljssas, ta:370ha, tahqiqu: muhamad qamhawi, nashara: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, 1405h.
    • 'ahkam alqurani: muhamad bin 'abi bakr bin alearbii, ta: 543hi, tahqiqu: muhamad eataa, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: althaalithati, 1424hi-2003m.
    • 'anwar altanzil wa'asrar altaawili: eabd allh bin eumar albaydawi, ta: 685hi, tahqiqu: muhamad almareashli, nashara: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, ta: al'uwlaa, 1418h.
    • albahr almuhit fi altafsiri: muhamad bin yusuf al'andalsi, ta: 745hi, tahqiqu: sidqi jamil, nashra: dar alfikir-birut, 1420h.
    • tafsir alquran alhakim (tafsir almunari): muhamad rashid alqalmuni, ta: 1354hi, nashra: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, 1990m.
    • jamie albayan ean tawil ay alquran (tafsir altabri): muhamad bn jarir altabri, ta: 310hi, tahqiqu: da/ eabd allah alturki, nashara: dar hijr, ta: al'uwlaa, 1422h-2001m.
    • jamie albayan fi tawil alqurani: muhamad bin jarir altabri, ta: 310hi, tahqiqu: 'ahmad shakir, nashra: muasasat alrisalati, ta: al'uwlaa, 1420h-2000m.
    • aljamie li'ahkam alqurani: muhamad bin 'ahmad alqurtabi, ta: 671hi, tahqiqu: hisham albukharii, nashara: dar ealam alkutibi-alriyad, ta: al'uwlaa, 1423h-2003m.
    • zahrat altafasira: muhamad bn mustafaa 'abi zahrata, nashara: dar alfikr alearabii.
    • almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziza: eabd alhaqi bin ghalib al'andalsi, ta: 542hi, tahqiqu: eabd alsalam muhamadu, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1422h.
    • mafatih alghayb (altafsir alkabiru): muhamad bin eumar alraazi, ta: 606hi, nashra: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, ta: althaalithati, 1420h.

    alhadith waeulumihi:

    • 'iithaf alkhayarat almuharat bizawayid almasanid aleashrati: 'ahmad bin qaymaz albusiri, ta: 840hi, tahqiqu: dar almashkati, nashra: dar alwatan-alriyad, ta: al'uwlaa, 1420h-1999m.
    • albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabiri: eumar bin ealiin alshaafieii, abn almulqani, ta: 804hi, tahqiqu: mustafaa 'abu alghit, nashara: dar alhijrati-alriyad, ta: al'uwlaa, 1425h-2004m.
    • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi: yusif bin eabd albiri alqurtibi, ti: 463hi, tahqiqu: mustafaa alealawi, nashara: wizarat al'awqaf-almaghrbi, 1387h.
    • jamie aleulum walhukm fi sharh khamsin hdythaan min jawamie alkalma: eabd alrahman bin 'ahmad alsalamy, ta: 795hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: alsaabieati, 1422h-2001m.
    • jamae alfawayid min jamie al'usul wamajmae alzzawayid: limuhamad alsuwsi alradwanii almaliki, ta: 1094hi, tahqiqu: sulayman bin diriea, nashara: maktabat abn kathir-alkuayti, dar abn hazma-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1998m.
    • silsilat al'ahadith alsahihati: muhamad al'ashqudarii al'albani, ti: 1420hi, nashra: maktabat almaearifi-alriyad, ta: al'uwlaa, 1422h-2002m.
    • sunan abn majata: muhamad bin yazid alqazwini bin majata, ta: 273ha, tahqiqu: muhamad eabd albaqi, nashara: dar 'iihya' alkutub alearabiati-alqahirati.
    • sunan 'abi dawud: 'abu dawud bin al'asheath alssijistany, ti: 275hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: al'uwlaa, 1408h.
    • sunan altirmidhi: muhamad bin eisaa aldahaak altirmadhi, ta: 279hi, tahqiqu: 'ahmad shakir, nashra: mustafaa albabi alhilbi-masr, ta: althaaniati, 1395h-1975m.
    • snan aldaarimi: eabd allh bin eabd alrahman aldaarimi, ta: 255ha, tahqiqu: husayn aldaarani, nashra: dar almaghni-alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1412h-2000m.
    • alsunan alkubraa: 'ahmad bin alhusayn albayhaqi, ta: 458hi, tahqiqu: muhamad eataa, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: althaalithati, 1424h-2003m.
    • alsunan alkubraa: 'ahmad bin shueayb alnasayiyi, ta: 303hi, tahqiqu: hasan shalabi, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: al'uwlaa, 1421h-2001m.
    • sharah sahih albukhari: 'abu alhasan ealiin abn batala, ta: 449ha, tahqiqu: yasir 'iibrahim, nashra: maktabat alrushdi-alsueudiati, ta: althaaniati, 1423h-2003m.
    • eumdat alqariyi sharh sahih albukhari: mahmud badr aldiyn aleayni, ta: 855hi, nashra: dar 'iihya' alturath alearabii.
    • fath albari sharh sahih albukharii: 'ahmad bin hajar aleasqalanii, nashara: dar almaerifati-birut, 1379hi, tahqiqa: muhamad eabd albaqi.
    • fid albari ealaa sahih albukhari: muhamad 'anwar aldiyubandi, ta: 1353hi, tahqiqu: muhamad almirtihi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1426h-2005m.
    • fid alqadir sharh aljamie alsaghira: muhamad bin eali almanawi alqahiry, ta: 1031hi, nashra: almaktabat altijariat alkubraa-alqahirati, ta: al'uwlaa.
    • allali almanthurat fi al'ahadith almashhura (altadhkirat fi al'ahadith almushtahirati): muhamad bin bhadir alzarkashi, ta: 794hi, tahqiqu: mustafaa eataa, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1406h-1986m.
    • marqat almafatih sharh mishkat almasabihi: ealiin bin (sultan) almula alharawii alqariy, ta: 1014hi, nashra: dar alfikiri-birut, ta: al'uwlaa, 1422h-2002m.
    • alimustadrak ealaa alsahihayni: alhakim bin eabd allh alnaysaburi, ta: 405hi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1411h-1990m.
    • almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah -r- (sahih muslimi): muslim bn alhajaaj alniysaburi, ta:261hi, tahqiqu: muhamad eabd albaqi, nashara: dar 'iihya' alturath alearbi-birut.
    • almuntaqaa sharh almuta: sulayman alqurtubii albaji, ta: 474hi, nashra: matbaeat alsaeadati-masr, ta: al'uwlaa, 1332h.
    • alnnkt alwafiat bima fi sharh al'alfiati: burhan aldiyn 'iibrahim bin eumar albaqaei, tahqiqu: mahir yasin, nashra: maktabat alrushd nashirun, ta: al'uwlaa, 1428h-2007m.
    • nil al'uwtar: muhamad bin ealiin alshuwkani, ta: 1250hi, tahqiqu: eisam alsababiti, nushira: dar alhadith-misir, ta: al'uwlaa, 1413h-1993m.

     

    allugha alarabia walmaeajim:

    • taj alearus min jawahir alqamusa: mhmmd bin eabd alrzzaq alzzabydy, ta: 1205hi, tahqiqu: majmueat muhaqiqina, nashra: dar alhidayati.
    • altawqif ealaa muhimaat altaearifi: muhamad bin eabd alrawuwf almanawi, ta: 1031hi, nashri: ealam alkutabi-alqahrati, ta: al'uwlaa, 1410h-1990m.
    • diwan al'iimam alshaafieii: muhamad bin 'iidris alshaafieayi, ti: 204hi, tahqiqu: du/ muhamad khafaji, nashra: maktabat alkuliyaat al'azhariat-alqahirati, ta: althaaniati, 1405h-1985m.
    • rud al'akhyar almuntakhab min rabie al'abrar: muhamad bin qasim al'amasii alhanafii, ta: 940hi, nashra: dar alqalam alearbii-halba, ta: al'uwlaa, 1423h.
    • alqamus almuhiti: muhamad bin yaequb alfayruz abadi, ta: 817hi, tahqiqu: muhamad naeim, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: althaaminati, 1426h-2005m.
    • lisan alearabi: muhamad bin makram bin manzurin, ta: 711hi, nashra: dar sadr-birut, ta: althaalithati, 1414h.
    • mukhtar alsahahi: muhamad bin 'abi bakr alraazi, ta: 666hi, tahqiqu: yusuf alshaykhu, nashra: almaktabat aleasriati-birut, ta: alkhamisati, 1420h-1999m.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira: 'ahmad bin muhamad alfiuwmi, ta: 770hi, nashra: almaktabat aleilmiati-birut.
    • muejam lughat alfuqaha'i: muhamad qaleaji, hamid qanibi, nashara: dar alnafayisi, ta: althaaniati, 1408hi-1988m.

    'usul alfiqah:

    • 'usul alfiqh aladhi la yasae alfaqih jahlahu: eiad bn nami alsilmi, nashara: dar altadmuriati-alriyad-alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1426h-2005m.
    • altahbir sharh altahrir fi 'usul alfiqh: ealii bin sulayman almardawi, ta: 885hi, tahqiqu: du/ eabd alrahman aljabrin, nashra: maktabat alrushdi-alsueudiati, ta: al'uwlaa, 1421hi-2000m.
    • tysyr ealm 'usul alfiqah: eabd allh bin yusuf aleanzii, nashra: muasasat alrayan-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • sharh alqawaeid alfiqhiati: du/ 'ahmad muhamad alzarqa, ta: 1357hi, tahqiqu: mustafaa alzarqa, nashra: dar alqalam -dimashqa, ta: althaaniati, 1409h-1989m.
    • alfawayid fi akhtisar almaqasidi: eabd aleaziz alsulami aldimashqi, ta: 660hi, tahqiqu: 'iiad altibaei, nashara: dar alfikri-dimashqa, ta: al'uwlaa, 1416h.
    • alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati: du/ muhamad mustafaa alzuhayli, nashara: dar alfikri-dimashqa, ta: al'uwlaa, 1427h-2006m.
    • maqasid alsharieat al'iislamiati: muhamad altaahir bin eashura, ta: 1393hi, tahqiqu: muhamad alhabib, nashara: wizarat al'awqaf-qatar, 1425h-2004m.
    • almuafaqati: 'iibrahim bin musaa alshaatibii, ta: 790hi, tahqiqu: 'abu eubaydat mashhurin, nashara: dar abn eafan, ta: al'uwlaa, 1417h-1997m.

    alfiqh al'iislamii:

    alfiqh alhanafii:

    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi: zayn aldiyn bin 'iibrahim bin najim alhanafii, ta: 970hi, nashara: dar alkitaab al'iislami, ta: althaaniati.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei: 'abu bakr bin maseud alkasani, ta: 587hi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: althaaniati, 1406hi-1986m.
    • albinayat sharh alhidayati: mahmud alghitabi aleayni, ta: 855hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1420hi-2000m.
    • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi: euthman bin eali alziylei alhanafii, ta: 743hi, nashra: almatbaeat alkubraa al'amiriati-alqahirati, ta: al'uwlaa, 1313h.
    • darar alhukaam sharh gharr al'ahkami: muhamad bin framarz milaa khasru, t: 885hi, nashra: dar 'iihya' alkutub alearabiati, bidun tarikhi.
    • rad almuhtar ealaa alduri almukhtari: muhamad 'amin bin eabidin alhanafii, ta: 1252hi, nashra: dar alfikir-birut, ta: althaaniati, 1412h-1992m.
    • aleinayat sharh alhidayati: limuhamad bin mahmud alruwmii albabirti, ta: 786hi, nashra: dar alfikri.
    • alghurat almunifat fi tahqiq baed masayil al'iimam 'abi hanifat: eumar bin 'iishaq alhindii alghaznawi, ti: 773hi, nashra: muasasat alkutub althaqafiati, ta: al'uwlaa, 1406h-1986m.
    • almabsuta: muhamad bn 'abi sahl alsarakhsi, ta: 483hi, nashra: dar almaerifati, 1414hi-1993m.
    • almuhit alburhanii fi alfiqh alniemani: mahmud bin 'ahmad bin mazat alhanafii, ta: 616hi, tahqiqu: eabd alkarim aljandii, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1424h-2004m.
    • almuetasir min almukhtasar min mushkil aluathar: yusif bin musaa alhanafii, ta: 803hi, nashra: ealam alkitaba-birut.
    • alhidayat fi sharh bidayat almubtadi: lieali bn 'abi bakr alfirghanii almirghinani, ta: 593hi, tahqiqu: talal yusif, nashra: dar 'iihya' alturath alearabi- bayrut.

    alfiqh almalki:

    • blughat alsaalik li'aqrab almasaliki: 'ahmad alkhuluti, ti: 1241hi, nashra: dar almaearifi-alqahirati.
    • alibayan waltahsilu: limuhamad bn rushd alqurtabi, ta: 520hi, tahqiqu: du/ muhamad haji, nushra: dar algharb al'iislami-biruta, ta: althaaniati, 1408h-1988m.
    • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil: muhamad bin yusuf algharnati, ta: 897hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1416h-1994m.
    • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabira: muhamad bin earafat aldisuqii, ti: 1230hi, nashra: dar alfikir-birut.
    • aldhakhirati: 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ta: 684hi, tahqiqu: saeid 'aerab, nashra: dar algharb al'iislami-birut, ta: al'uwlaa, 1994m.
    • sharh mukhtasar khalil: muhamad bin eabd allah alkharshi, ta: 1101hi, nashra: dar alfikir-birut.
    • alfuruq ('anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu): 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ta: 684hi, 1/132, nashra: ealam alkutub.
    • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani: 'ahmad alnafrawii almaliki, ta: 1126hi, nashra: dar alfikir-birut, 1415h-1995m.
    • almudawanati: al'iimam malik bn 'anas al'asbihi, ta: 179hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1415hi-1994m.
    • almuqadimat almumahadati: muhamad bin rushd alqurtabi, ta: 520hi, tahqiqu: du/ muhamad haji, nashra: dar algharb al'iislami-biruta, ta: al'uwlaa, 1408h-1988m.
    • manah aljalil sharh mukhtasar: khalil muhamad ealaysh, ta: 1299hi, nashra: dar alfikri, 1409h-1989m.
    • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalila: muhamad alhataab alrrueyny ta:954hi, nashra: dar alfikri, ta: althaalithati, 1412hi-1992m.

    alfiqh alshaafieii:

    • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalibi: zakariaa bin muhamad al'ansari, ta:926hi, tahqiqu: muhamad tamir, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1422h-2000m.
    • tuhifat alhabib ealaa sharh alkhatib (hashiat albijirmi): sulayman bin muhamad albujayrami, ta: 1221hi, nashra: dar alfikir-birut, 1415h-1995m.
    • tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaji: 'ahmad bin hajar alhaytmi, tahqiqu: lajnat eulama'a, nashra: almaktabat altijariati-masir, 1357h-1983m.
    • hashita qalyubi waeumayrata: 'ahmad alqilyubi, 'ahmad eumayrata, nushara: dar alfikir-birut, 1415h-1995m.
    • alhawi alkabir: ealiun bin muhamad almawirdi, ta: 450hi, tahqiqu: eali mueawad, eadil eabd almawjudi, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1419h-1999m.
    • algharar albahiat fi sharh albahjat alwardiati: zakaria muhamad al'ansari, ta: 926hi, nashra: almatbaeat almimaniati.
    • fath aleaziz bisharh alwajiz (alsharh alkabiri): eabd alkarim alraafieii alqazwini, ta: 623hi, nashra: dar alfikri.
    • fatah alwahaab bisharh manhaj altulaabi: zakariaa bin muhamad al'ansari, ta: 926hi, nashra: dar alfikir-birut, 1414h-1994m.
    • futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaab (hashiat aljumla): sulayman bin eumar aljumla, ti: 1204hi, nashra: dar alfikri.
    • kifayat al'akhyar fi hali ghayat aliakhtisari: 'abu bakr bin muhamad alhasni, ta: 829hi, tahqiqu: eali eabd alhamid, nashara: dar alkhayri-dimashqa, ta: al'uwlaa, 1994m.
    • allbab fi alfiqh alshaafieii: 'ahmad bin alqasim aldabi, ta: 415hi, tahqiqu: eabd alkarim aleamri, nashara: dar albukhari-alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1416h.
    • almajmue sharh almuhadhabi: muhyi aldiyn bn sharaf alnawawii, ta: 676hi, nashra: dar alfikri.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji: muhamad alkhatib alshirbini, ta: 977hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1415hi-1994m.
    • almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieayi: 'iibrahim bin yusuf alshiyrazi, ta: 476hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji: muhamad bin 'abi aleabaas alramli, ta: 1004hi, nashra: dar alfikir-birut, 1404h-1984m.

    alfiqh alhanbali:

    • al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal: musaa bin 'ahmad almaqdisi, ta: 968hi, tahqiqu: eabd allatif alsabki, nashira: dar almaerifati-birut.
    • hashiat alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea: eabd alrahman alhanbali, ti: 1392hi, ta: al'uwlaa, 1397h.
    • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa (shrah muntahaa al'iiradat): mansur bin yunis albuhuti, ta: 1051hi, nashra: ealam alkatub, ta: al'uwlaa, 1414h-1993m.
    • sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi: muhamad bin eabd allh alzarkashi, ta: 772hi, tahqiqu: eabd almuneim khalil, nashra: dar alkutub aleilmiati, 1423hi-2002ma.
    • alsharh alkabir ealaa matn almuqanaei: eabd alrahman bin qudamat almaqdisi, ta: 682hi, tahqiqu: da/eabd allah alturkiu, nashara: hijir-alqahrati, ta: al'uwlaa, 1415h-1995m.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei: mansur bin yunus albuhuti, ta: 1051hi, nashra: dar alkutub aleilmiati.
    • almubdie fi sharh almuqanaei: 'iibrahim bin muhamad abn muflahi, ta: 884hi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • masayil al'iimam 'ahmad bin hanbal wa'iishaq bin rahuyhi: 'iishaq bin mansur bin bihram, ta: 251hi, nashra: eimadat albahth aleilmi-alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1425h-2002m.
    • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa: mustafaa bin saed alrahibanii alhanbali, ti: 1243hi, nashra: almaktab al'iislamia, ta: althaaniati, 1415h-1994m.
    • almighni: eabd allh bin qudamat almaqdisi, ta: 620hi, nashra: dar alfikir-birut, ta: al'uwlaa, 1405h.
    • alhidayat ealaa madhhab al'iimam 'ahmadu: 'ahmad bin hanbal alshiybani, mahfuz bin 'ahmad 'abi alkhatabi, tahqiqu: eabd allatif hamim, nashra: muasasat ghras, ta: al'uwlaa, 1425h-2004m.

    alfiqh alzaahiri:

    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami: ealiin bin hazm alzaahiri, ta: 456hi, tahqiqu: 'ahmad shakir, nashra: dar alafaq aljadidati-birut.
    • almuhalaa bialathar: ealiin bin hazm alzaahiri, ta: 456hi, nashra: dar alfikir-birut.

    alfiqh alzaydi:

    • albahr alzukhar aljamie limadhahib eulama' al'amsari: 'ahmad bn yahyaa bn almurtadaa, nashara: dar alkitaab al'iislamii.

    alfiqh al'iimami:

    • alrawdat albahiat fi sharh allameat aldimashqiati: zayn aldiyn aljabei, nashara: dar alealam al'iislami-birut.
    • sharayie al'iislam fi masayil alhalal walharami: jaefar bin alhasan alhadhli, nashara: muasasat matbueatay 'iismaeiliaan.

    alfiqh al'iibadi:

    • sharah alniyl washifa' alealili: muhamad bin yusif bn 'atfish, nashra: maktabat al'iirshad-alimin.

    almarajie alama walmueasira walrasayil wal'abhath aleilmia:

    • 'ahkam aljirahat altibiyat walathar almutaratibat ealayha: du/ muhamad alshanqiti, nashara: maktabat alsahabati-jadat, ta: althaaniati, 1415h-1994m.
    • 'ahkam alhurmunat alziraeiat waluathar almutaratibat ealaa astikhdamiha-dirasat muqaranat bayn alfiqh al'iislamii walqanun alwadei: da/ maseud eabuwd earabi, risalat dukturah-qisam alfiqh almuqarani, kuliyat alsharieat walqanun-diminhur-jamieat al'azhar, 1442h-2020m.
    • 'asatir alsafar alsabeat-kayf tusafir hawl alealam bimizaniat mahdudati: shirin eadl, nashra: alruwaq lilnashr waltawzie, 2024m.
    • al'iislam eaqidat washarieatu: alshaykha/ mahmud shaltutu, nashara: dar alshuruq-alqahirati, ta: althaaminat eashr, 1421h-2001m.
    • alaswaq almaliat fi mizan alfiqh al'islaamy: da/ eali muhyi alddyn alqarah daghy, bahath manshur bimajalat majmae alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislami-alsaeudiat, aleadad: althaani eashra.
    • altaewid ean aldarur fi alfiqh al'iislamii: d/ muhamad bin almadanii bu saqi, nashr: knuz 'ashbilya-alryad, ta: al'uwlaa, 1419h-1999m.
    • aljawanib alqanuniat lieaqd alsiyahati-dirasat tahliliat muqaranatan bayn alqanun almisrii walqanun alfaransiu: du/muhamad rabie fath albabi, bahath manshur bimajalat fi almajalat alqanuniati, kuliyat alhuquqi-jamieat alqahirat, eadad: 3, mujalad: 8, nufimbir 2020m.
    • aljud walkarm fi al'iislami: da/ eabd aljalil turkiu almueayani, nashra: muasasat alrisalati, 2007m.
    • himayat almuntaj almuhalaa-dirasat fiqhiat aqtisadiatun: du/ 'ahmad muhamad sharif, nashara: dar althaqafat alruwsiati, dar eaqli, alqahirati-dimashqa, 2025m.
    • khulasat alkalam fi 'ahkam eulama' albalad alharami: 'abu eabd alrahman eadil bin saedu, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 2006m.
    • alrihlat fi al'iislam 'anwaeuha wadiabha: da/ eabd alhakim eabd allatif alsaeidii, nashara: maktabat aldaar alearabiat lilkitabi-alqahirati, ta: al'uwlaa, 1416h-1996m.
    • alsiyahat muradifatiha wa'ahkamuha fi aldhikr alhakimi: da/ tah muhamad eabd alfataah jadu, ta: al'uwlaa, 1440h-2019m.
    • alsiyahati-'ahkamuha wadabuha fi daw' alqanun walsharieati-dirasat eilmiatun: du/ muhamad shahjan alnadwii, nashira: dar alkutub aleilmiati-birut, 2017m.
    • alshubhat wa'atharuha fi aleuqubat aljinayiyat fi alfiqh al'iislamii: mansur muhamad alhafnawi, nashra: matbaeat al'amanati, ta: al'uwlaa, 1406h-1986m.
    • aldarar almaenawiu wataewiduh fi alfiqh al'iislamii: da/ faruq eabd allah krim, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 2012m.
    • aldarar fi alfiqh al'iislamii-taerifuhu-'anwaeuhu-ealaqatuhi-dawabitah-jazawuhu: du/ 'ahmad muafi, nushra: dar abn eafan-alsueudiati, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • dman aldarir al'adabii fi alfiqh al'iislamii walqanun alkuayti: fahd saed aldibis alrushidii, bahath manshur bimajalat aldirasat alearabiati-kaliyat dar aleulumi, jamieat alminya-alqahirati, ea: 26, mi: 4.
    • dman aleudwan fi alfiqh al'iislamii: du/ muhamad sraji, nashara: almuasasat aljamieiati-birut, ta: al'uwlaa, 1414h-1993m.
    • aldaman fi alfiqh al'iislamii: alshaykhi/ ealii alkhafifi, nashara: dar alfikr alearbi-alqahirata, 2000ma.
    • alfiel aldaaru waldaman fihi: du/ mustafaa alzarqa, nashra: dar alqilmu-dimashqa, ta: al'uwlaa, 1409h-1988m.
    • alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu: da/ wahbat mustafaa alzuhayli, ta: alraabieata, nashara: dar alfikir-birut.
    • faqah alsiyahat fi al'iislam wanamadhij min rihlat fi 'ard allah alwasieati: fathi yaknu, nashra: muasasat alrisalati, 1999m.
    • faqah aleuqubat fi alsharieat al'iislamiati-dirasat muqaranati: da/eisaa aleamri, du/ muhamad aleani, nashara: dar almasirati-eaman, ta: al'uwlaa, 1418h-1998m.
    • qawaeid wa'ahkam almasyuwliat aljinayiyat walmadaniat lilmuhandis almiemarii waltabib walmuqawil walmalik lileaqar waharis al'ashya' fi daw' alfiqh wa'ahkam mahkamat alnaqdu: mu/ khalid eabd alfataah muhamad, nashra: dar mahmud-alqahrat, ta: al'uwlaa, 2024m-2025m.
    • qut almughtadhi ealaa jamie altirmidhi: eabd alrahman bin 'abi bakr alsuyuti, ti: 911hi, linasir bin muhamad algharibi, risalat dukturah-kaliat aldaewat wa'usul aldiyn-jamieat 'um alquraa-mkat almukaramati, 1424h.
    • majalat majmae alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii, jidat-alsaeudia.
    • almadkhal 'iilaa dirasat almadhahib alfiqhiati: da/ ealaa jumeat eabd alwahaabi, nashara: dar alsalami-aliqahirati, ta: althaaniati, 1422h-2001m.
    • almasyuwliat aljinayiyat 'asasuha watatawuruha-dirasat muqaranat fi alqanun alwadeii walsharieat al'iislamiati: du/ muhamad kamal aldiyn 'iimam, nashra: almuasasat aljamieiati, ta: althaaniati,1411h-1991m.
    • almasyuwliat aljinayiyat fi alfiqh al'iislamii-dirasat muqaranatan bialqanuni: du/ mustafaa 'iibrahim alzalmi, nashara: 'iihsan lilnashr waltawzie, 1981m.
    • almasyuwliat almadaniat fi daw' alfiqh walqada'i: eazaalidin aldinasiwri, bidun tabeati, 1988mi.
    • almasyuwliat almadaniat waljinayiyat fi al'akhta' altibiyati: da/mansur eumar almueaytat, nashra: jamieat nayif alsueudiat, ta: al'uwlaa, 1425h-2004m.
    • almueamalat almaliat 'asalat wamueasaratu: dibyan bin muhamad aldibyan, nashara: maktabat almalik fahd alwataniati-alriyad, ta: althaaniati, 1434h.
    • almilakiat wanazariat aleaqd fi alsharieat al'iislamiati: alshaykhu/ muhamad 'abu zahrata, nashra: dar alfikr alearabii, 1996m.
    • mawanie almasyuwliat aljinayiyat fi alsharieat al'iislamiat waltashrieat aljazayiyat alearabiati: du/mistafaa 'iibrahim alzilmi, nashra: dar wayil liltibaeat walnashr waltawziei, ta: al'uwlaa, 2005m.
    • musueat alfiqh al'iislamii: limuhamad bin 'iibrahim altiwijri, nashara: bayt al'afkar alduwliati, ta: al'uwlaa, 1430h-2009m.
    • nazariat aldaman 'aw 'ahkam almasyuwliat almadaniat waljinayiyat fi alfiqh al'iislamii: da/ wahbat mustafaa alzuhayli, nashara: dar alfikri-dimashqa, ta: altaasieati, 1433h-2012m.
    • nazariat aldaman fi alfiqh al'iislamii aleama: du/ muhamad fawzi fayd allah, nashara: maktabat alturath al'iislami-alkuayt, ta: al'uwlaa, 1403h-1983m.

    almawaqie wal'iintirnit:

    • mawqie alearabiat lil'akhbari: maqal bieunwani: 'atadhakarun karithat alghawaasat titan?.. sabab jadid wara' ainfijariha birikabiha, rabit almawqae: https://2u.pw/tEA8m tarikh almushahadat 15/6/2025m.

    • mawqie wayakbidya, maqal bieunwani: hadithat alghatisat titan 2023, rabit almaqali: https://2u.pw/e0xIn, tarikh almushahadat 15/6/2025m.