الجوانب الجنائية لاستخدام الرحم الاصطناعي الروبوتي في حمل الأجنة: تحليل للتحديات القانونية في ظل التقنيات الناشئة / Criminal Aspects of the Use of Robotic Artificial Wombs for Pregnancy: An Analysis of the Legal Challenges in Light of Emerging Technologies

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كليه الحقوق جامعه حلوان

المستخلص

شهدت التكنولوجيا الطبية تطوراً هائلاً في السنوات الأخيرة، ومن بين هذه التطورات ظهور الرحم الاصطناعي الروبوتي، الذي يُعد ثورة في مجال الإنجاب البشري. يُستخدم هذا الروبوت لاحتضان الأجنة خارج جسم المرأة، مما قد يُحدث تغييراً جذرياًّ في مفهوم الحمل والولادة. فمن المتوقع أن تكون بديلاً للعناية الطبية المركزة للأجنة. فإقرار هذه التكنولوجيا سيجبرنا على إعادة التفكير في تشريعات وأخلاقيات الإجهاض .ومع ظهور الحمل الخارجي، قد لا يحق للمرأة من جانب واحد اختيار الإجهاض كما هو مقرر في التشريعات المقارنة .غير أنها تفرض أسئلة جوهرية حول مستقبلنا بوصفنا بشرا .فتتطلب هذه التقنية توازناً بين الابتكار والأخلاق ويجب أن نكون أحرارا في كيفية إدارتها وتطبيقها من خلال منظومة تشريعية لضمان أن يكون هذا التحول في صالح البشرية ،ومع ذلك فإن هذا التقدم التقني يطرح العديد من التحديات القانونية، خاصة في الجانب الجنائي، مثل مدى ملاءمة التشريعات الحالية لمواجهة هذه المستجدات خاصة التشريع المصري وتحديد المسؤولية عن الجرائم المحتملة كالإهمال الطبي، أو انتهاك حقوق الجنين. وتحديد الضوابط القانونية لتجنب الاستغلال التجاري للأجنة واستخدام التقنية في التعديل الجيني وتحسين النسل البشرى غير القانوني الذي قد يحول الأمر إلى سوق سوداء وهو ما ينطوي على مخاطر جنائية تحتاج إلى تدخل تشريعي عاجل يستوجب التجريم. مع ضمان الموازنة بين التقدم العلمي وحماية حقوق الإنسان مع الأخذ في الاعتبار تطبيق القياس الجنائي على الجرائم الناشئة عن هذه التقنية حتى صدور تشريعات محددة.
 
Medical technology has witnessed tremendous development in recent years,and among these developments is the emergence of the robotic artificial womb,which is considered a revolution in the field of human reproduction. This robot is used to incubate fetuses outside the woman's body, which may radically change the concept of pregnancy and childbirth. It is expected to be an alternative to intensive medical care for fetuses,and the approval of this technology will force us to rethink abortion legislation and ethics. With the emergence of external pregnancy,women may not have the unilateral right to choose abortion,as stipulated in comparative legislation. However,it raises fundamental questions about our future as humans This technology requires a balance between innovation and ethics,and we must be free to manage and implement it through a legislative system to ensure that this transformation is in the best interest of humanity. However,this technological progress poses many legal challenges, especially on the criminal side, such as the suitability of current legislation to address these developments, especially Egyptian legislation.This includes determining liability for potential crimes such as medical negligence or violation of fetal rights,as well as defining legal controls to avoid the commercial exploitation of embryos and the use of technology in genetic modification and illegal human reproductive improvement which could turn the matter into a black market.This entails criminal risks that require urgent legislative intervention that requires criminalization while ensuring a balance between scientific progress and the protection of human rights.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: المراجع باللغة العربية:-

    • المؤلفات:-

    - د/ أحمد أبو الوفا القانون الدولي الإنساني دار النهضة العربية ، القاهرة ، 2018 .

    - د/ أحمد شرف الدين ، هندسة الإنجاب والوراثة في ضوء الأخلاق والشرائع ، المكتبة الأكاديمية ، سنة 2001 .

    - د/ أحمد شوقي عمر أبو خطوة ، القانون الجنائي والطب الحديث ، دار النهضة العربية ، سنة 2001.

    - د/ أحمد عبد الكريم سلامة حقوق الإنسان للجنين بين الشريعة الإسلامية والقانون الدولي دار النهضة العربية ،2020 .

    - د/أحمد محمد براك بن حمد -المسؤولية الجزائية عن الروبوت الطبي- مجلة جامعة الزيتونة الأردنية للدراسات القانونية، إصدار خاص 2024 .

    - د/أميرة عدلي أمير عيسى خالد- الحماية الجنائية للجنين فى ظل التقنيات المستحدثة- دار الفكر الجامعي الإسكندرية ،2005.

    - د/ توفيق حسن فرج المدخل للعلوم القانونية مؤسسة الثقافة الجامعية ، 1981.

    - د/ حسن صادق المرصفاوي ، قانون العقوبات الخاص ، منشأة المعارف ، الإسكندرية ، 2013 .

    - د/ حسنى محمود عبد الدايم ، عقد إجارة الأرحام بين الحظر والإباحة ، دار الفكر الجامعي ، 2006.

    - حسين محمد عامر المسؤولية المدنية التقصيرية والعقدية ، مطبعة مصر ، ط1 ، 1956 .

    - د/ خالد حسن أحمد لطفي- الذكاء الاصطناعي وحمايته من الناحية المدنية والجنائية - دار الفكر العربي، طبعة ،2021.

    - د/ رشا موسى الزهيري - الحماية المدنية لحق الجنين في النمو الطبيعي داخل الرحم دراسة مقارنة- لدار المصرية للنشر والتوزيع القاهرة،2024 .

    - د/ رمضان أبو السعود ، النظرية العامة للحق ، دار الجامعة الجديدة ، 2005.

    - رمضان جمال كامل- مسؤولية الأطباء والجراحين المدنية - المركز القومي للإصدارات القانونية،(الطبعة الأولى) ،2005.

    - سمير عبد السميع الأودن، مسؤولية الطبيب الجراح وطبيب التخدير ومساعديهم، منشـأة المعـارف بالإسـكندرية، 2004 .

    - د/ شحاته غريب شلقامي التعويض عن ميلاد طفل من ذوى الاحتياجات الخاصة دار النهضة العربية ، 2014 .

    - د/ شوقي زكريا الصالحي ، التلقيح الاصطناعي بين الشريعة الإسلامية والقوانين الوضعية ، دراسة مقارنة ، دار النهضة العربية، بدون سنة نشر .

    - د/ عبدالعزيز محمد محسن - الحماية الجنائية للجنين في الشريعة الإسلامية والقانون الوضعي: دراسة مقارنة- دار البشير، القاهرة،2013 .

    - د/ عبد النبي محمد محمود أبو العينين- الحماية الجنائية للجنين في ضوء التطورات العلمية الحديثة ، دار الجامعة الجديدة للنشر بالإسكندرية ، 2006.

    - على الشيخ إبراهيم - حماية الجنين في الشريعة والقانون: مقارنة بين الحماية القانونية للجنين في التشريعات الوضعية والشريعة الإسلامية : تحليل للتجارب على الأجنة في إطار حقوق الإنسان والكرامة ، المكتب الجامعي الحديث ، 2009.

    - على عبد المنعم البحث العلمي : أسسه ومناهجه دار النهضة العربية ، القاهرة ، 2020.

    - علي هادى عبيدي- الحقوق العينية- ط،9 دار الثقافة للنشر والتوزيع، عمان، ،2012.

    - علي هادى عطية الهلالي- المركز القانوني للجنين: دراسة مقارنة للتشريعات الدولية والدستورية حول وضع الجنين القانوني- دار الحلبى القانونية ، 2012 .

    - محمد المدججي أحكام النوازل في الإنجاب ، دار كنوز إشبيليا للنشر والتوزيع الرياض، السعودية ،بدون سنة نشر.

    - د/ محمد المرسى زهرة ، الإنجاب الاصطناعي ، أحكامه القانونية وحدوده الشرعية ، دراسة مقارنة ، دار النهضة العربية ، سنة 2008 .

    - د/ محمد زكى أبو عامر قانون العقوبات ، القسم العام ، دار الجامعة الجديدة للنشر ، القاهرة ، 1996.

    - محمد سامي الشوا- الحماية الجنائية للحق في سلامة الجسم- ، دار الفكر العربي ، 1986.

    - د/ محمد عبد الوهاب الخولي ، المسؤولية الجنائية للأطباء عن استخدام الأساليب المستحدثة في الطب والجراحة ، دار النهضة العربية ، ط1، القاهرة ، 1997.

    - محمد على أبو على المسؤولية الجنائية عن أضرار الذكاء الاصطناعي دار النهضة العربية للنشر والتوزيع، القاهرة،2023.

    -د/محمد على الشرقاوي - الذكاء الاصطناعي والشبكات العصبية مطابع المكتب المصري الحديث، طبعة ،1996.

    - د/ محمد عيد الغريب ، التجارب الطبية والعلمية وحرمة الكيان الجسدي ، دراسة مقارنة ، مطبعة وهبة حنان ، القاهرة ،2019 .

    - د/ محمد فائق الجوهري ، المسؤولية الطبية في قانون العقوبات دار الجوهري للطبع والنشر ،2023.

    - محمد نصر محمد ، المسؤولية الجنائية والدولية عن استخدام تطبيقات النانو الطبية ، مركز الدراسات العربية للنشر والتوزيع ، مصر ، ط1 ، 2016.

    - د/ محمود أحمد طه محمود ، الحماية الجنائية للعلاقة الزوجية ، دراسة مقارنة ، مركز الدراسات والبحوث أكاديمية نايف العربية للعلوم الأمنية ، الرياض سنة 2002.

    - محمود السيد عبد المعطى خيال، المسؤولية عن فعل المنتجات المعيبة ومخاطر التقدم، مكتبة دار النهضة للطباعة والنشر والتوزيع، ،1998.

    - محمود سلوان قدري أحمد ، الرحم الاصطناعي من منظور شرعي ، رسالة دكتوراه ، جامعة الأزهر ، مصر ، 2022.

    - د/ محمود نجيب حسني النظرية العامة للجريمة ،القسم العام ، دار النهضة ، القاهرة ، 1996.

    - د/ محمود نجيب حسني ، شرح قانون العقوبات ، القسم الخاص ، دار النهضة العربية ، 1988.

    - د/ مصطفى السباعي الأحوال الشخصية في الأهلية والوصية والتركات مطبعة جامعة دمشق ، 1966.

    - د/ ممدوح محمد خيري المسؤولية التقصيرية في ظل التطورات التكنولوجية الحديثة المسؤولية دون الخطأ في القانون المدني ،دراسة مقارنة دار النهضة العربية ، القاهرة ، 2002.

    - د/ مهند صلاح أحمد فتحي العزة ، الحماية الجنائية للجسم البشرى في ظل الاتجاهات الطبية الحديثة ، دار الجامعة الجديدة للنشر، سنة 2002.

    - د/ نعمان محمد خليل جمعة المدخل للعلوم القانونية القاهرة ، 1977 .

    2-الرسائل العلمية:-

    - د/ أبو السعود عبد العزيز موسى حقوق الجنين بين الشريعة الإسلامية والقانون الدولي دراسة فقهية مقارنة - رسالة دكتوراه كلية الحقوق جامعة المنصورة ، 2021- ص40.

    - د/ إيهاب يسر أنور ،المسؤولية المدنية والجنائية للطبيب ، رسالة دكتوراه ،كلية الحقوق جامعة القاهرة ، سنة 1994 .

    - د/ راحلي سعاد محمد - النظام القانوني للتجارب الطبیة على الأجنة البشریة- رسالة دكتوراه- كلیـة الحقــوق جامعـة الجزائــر،2015 .

    - د/ سحارة السعيد ، أحكام الإخصاب الاصطناعي دراسة مقارنة ، رسالة دكتوراه ، كلية الحقوق ، جامعة محمد خضير ، 2020 .

     

    3- المجلات العلمية:-

    - د/ أحمد السيد عبد الرازق بطور- مدى مسؤولية الروبوت الطبي جنائياً كأحد تطبيقات الذكاء الاصطناعي دراسة تحليلية تأصيلية- ، المجلة القانونية مجلة متخصصة في الدراسات والبحوث القانونية ، مجلة علمية محكمة، ،2023.

    - د/ أحمد سعد محمد الحسيني الحماية الجنائية للإنجاب الاصطناعي مجلة البحوث القانونية والاقتصادية كلية الحقوق جامعة بنى سويف ،العدد1 ، المجلد 36 ، 2024.

    - أحمد سعد محمد حسين المبادئ الدستورية المتعلقة بتعديل الجينوم البشرى- مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية العدد11، 2022 .

    - د/أحمد لطفي السيد مرعي، انعكاسات تقنية الذكاء الاصطناعي على نظرية المسؤولية الجنائية- دراسة تأصيلية مقارنة، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، العدد (60) ،2022.

    د/ أحمد محمد براك بن حمد ، المسؤولية الجزائية عن الروبوت الطبي ، بحث منشور ، بمجلة جامعة الزيتونة الأردنية للدراسات القانونية ، إصدار خاص ، 2024 .

    - د/ أشرف توفيق شمس الدين ، الجينات الوراثية والحماية الجنائية للحق في الخصوصية ، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية ، كلية الحقوق جامعة المنصورة ، عدد خاص ، 2006 .

    - د/ بلال أحمد سلامة بدر- مسؤولية الدولة عن أضرار الذكاء الاصطناعي، بحث منشور بمجلة العلوم القانونية والاقتصادية ،كلية الحقوق جامعة عين شمس ،المجلد 66 العدد 3، 2023.

    - د/ حسان حتحوت - استخدام الأجنة في البحث والعلاج، دراسة نقدية للأبحاث على الأجنة من منظور إسلامي وقانوني - مجلة مجمع الفقه الإسلامي، العدد 12، المجلد 4 ،2022.

    - خالد حمدي عبد الرحمن، معصومية الجسد، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق، جامعة عين شمس، 1997 .

    - رضا محمود العبد- المسؤولية المدنية الطبية في مواجهة تطور تقنيات الذكاء الاصطناعي، بحث منشور في مجلة الدراسات الاقتصادية والقانونية ، كلية الحقوق جامعة السادات ، المجلد الثامن، سبتمبر ٢٠٢٢م.

    - د/ شعبان محمد عكاش أساس الحماية الجنائية للجنين مجلة البحوث القانونية ، العدد1 ،المجلد2 ، 2014.

    - طارق جمعة السيد ارشد:: الحماية القانونية للحق في خصوصية البيانات الجينية، المجلة القانونية، كلية الحقوق، جامعة القاهرة فرع الخرطوم، المجلد8 ،العدد 12 ،نوفمبر 2020 .

    - د/عبد الرازق مختار محمود - تطبيقات الذكاء الاصطناعي- مدخل لتطوير التعليم في ظل تحديات جائحة فيروس كورونا- بحث منشور بالمجلة الدولية للبحوث في العلوم التربوية، العدد الرابع، المجلد الثالث ،2020 .

    - على غريبي التجربة الطبية على الجسم البشري في القوانين الدولية والتشريعات الوطنية مجلة البحوث القانونية والاقتصادية ، المجلد 6،العدد1 ، 2023 .

    - عمر طه بدوي محمد، النظام القانوني للروبوتات الذكية، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية ، المجلد 7 الملحق، .2021

    - عمر مال الله المحمدي -"الطبيعة القانونية للروبوتات الذكية دراسة تحليلية مقارنة- مجلة الباحث للعلوم القانونية مجلد 4 العدد1 ج1 ، تاريخ النشر 2023 .

    -د/ عمرو طه بدوى محمد - النظام القانوني للروبوتات الذكية المزودة بتقنية الذكاء الاصطناعي- بحث منشور بمجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، بجامعة السادات، المجلد السابع، العدد الثاني، ديسمبر ،2021 ،ص 84 .

    - د/ محمد إبراهيم إبراهيم حسن الذكاء الاصطناعي والمسؤولية المدنية عن أضرار تطبيقية ، دراسة تحليلية تأصيلية بحث منشور في المجلة القانونية ، كلية الحقوق جامعة القاهرة فرع الخرطوم ،المجلد 15 ، العدد 1 ، فبراير 2023.

    - محمد الخطيب - المسؤولية المدنية والذكاء الاصطناعي وإمكانية المساءلة، دراسة تحليلية معمقة لقواعد المسؤولية المدنية في القانون المدني الفرنسي، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، السنة الثامنة، العدد الأول، الدوحة، قطر، 2020م.

    - محمد حسين موسى - المسؤولية الجنائية عن أخطاء الجراحات الروبوتية - بحث منشور في المجلة القانونية- كلية الحقوق جامعة القاهرة- فرع الخرطوم، المجلد الثالث عشر، العدد الثاني، أغسطس ٢٠٢٢م.

    - د/ محمد عرفان الخطيب -المسؤولية المدنية والذكاء الاصطناعي دراسة تحليلية معمقة لقواعد المسؤولية المدنية في القانون المدني الفرنسي، بحث منشور بمجلة كلية القانون الكويتية العالمية، السنة الثامنة، العدد الأول، مارس ،2020 ، ص115.

    - مصطفى أبو مندور مويس عيسى، مدى كفاية القواعد العامة للمسؤولية المدنية في تعويض أضرار الذكاء الاصطناعي، دراسة تحليلية تأصيلية مقارنة، مجلة كلية حقوق دمياط للدراسات القانونية والاقتصادية، العدد 5 ،2022.

    د/ مدحت عبد الباري عبد الحميد الشخصية القانونية للجنين: دراسة مقارنة في مدى أحقيته فى التعويض عن الضرر الذى لحق به نتيجة الفعل الضار الذى أصاب أحد والديه قبل تمام ولادته حياً ، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية ، المجلد 34 ، العدد2 ، يوليو 2022.

    - ممدوح العدوان، دراسات حول المسؤولية الجنائية عن أفعال كيانات الذكاء الاصطناعي غير المشروعة، علوم الشريعة والقانون، المجلد 48 ،عدد 4 ،2021.

    - د/مها رمضان محمد بطيخ - المسؤولية المدنية عن أضرار أنظمة الذكاء الاصطناعي، بحث منشور بالمجلة القانونية بكلية الحقوق جامعة القاهرة فرع الخرطوم، المجلد التاسع، العدد الخامس، مايو2021 .

    - د/ مها محسن على السقا -المسؤولية عن أخطاء الذكاء الاصطناعي في مجال سوق الأوراق المالية- بحث منشور بمجلة البحوث القانونية والاقتصادية بكلية الحقوق جامعة المنوفية، العدد51، أكتوبر،2020 .

    - د/ نصري على فلاح الدويكات، المسؤولية التقصيرية عن أضرار الروبوتات ذات الذكاء الاصطناعي في القانون المدني الأردني، بحث منشور في مجلة الزيتونة الأردنية للدراسات القانونية، المجلد -3- ،2022 .

    د/ ياسمين عبدالمنعم عبدالحميد- التحديات القانونية الدولية لتنظيم الذكاء الاصطناعي- بحث منشور بالمجلة القانونية بكلية الحقوق جامعة القاهرة فرع الخرطوم ، المجلد الثامن ، العدد التاسع ، نوفمبر،2020.

    - د/ يحيى دهشان، المسؤولية الجزائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي، مجلة كلية الحقوق جامعة الإمارات العربية المتحدة، عدد (82) ، إبريل 2020 .

    4- المؤتمرات العلمية:-

    - د/ حسن صادق المرصفاوي بحث مقدم لمؤتمر المسؤولية الطبية تحت عنوان ( المسؤولية المهنية والقانونية للتوليد ) جامعة قار يونس ، بنى غازي ، ليبيا ، 1978.

    - د/ حمدي أحمد سعد أحمد - الطبيعة القانونية للذكاء الاصطناعي- بحث منشور بمؤتمر- التكييف الشرعي والقانوني للمستجدات المعاصرة وأثره في تحقيق الأمن المجتمعي- بكلية الشريعة والقانون بطنطا، أغسطس 2021.

    - د/ فاطمة جلال ، تطور المسؤولية للجراح عن الجراحات الحديثة ، بحث منشور بمؤتمر القانون والتكنولوجيا بعين شمس 11 ديسمبر 2019.

    - محمد عبد اللطيف، المسؤولية عن الذكاء الاصطناعي بين القانون الخاص والقانون العام، بحث مقدم إلى مؤتمر الجوانب القانونية والاقتصادية للذكاء الاصطناعي وتكنولوجيا المعلومات، كلية الحقوق، جامعة المنصورة، 2021م، ص4.

    - مريم بنت سالم سيف الوهابية المسؤولية المدنية الموضوعية الناتجة عن الأضرار الروبوتات الطبية ، مؤتمر التحديات القانونية في العصر الرقمي كلية الحقوق جامعة السلطان قابوس ، 2024.

    5- مواقع إلكترونية:-

    - أ/ أشرف عبدالحميد )روبوت آلي لخدمة مرضي كورونا بمستشفى العزل( مقال منشور بموقع العربية على شبكة الإنترنت، بتاريخ 10/6/2020

    https://www.alarabiya.net/social-media/2020/06/10 https://www.guttmacher.org/fact-sheet/induced-abortion-worldwide https://www.thoughtco.com/history of-the -comstock-law-3529472

    https://www.cdc.gov/art/artdata/index.html. Accessed 3.8.2020

    ثانياً:- المراجع الأجنبية:-

    * CA de Paris, Repport du groupe de travil sur (La reforme du droit Français de la responsabilite civile et les relations economiques), 25 juin 2019, P(108).

    *Cindy Van Rossum, Liability of robots: legal responsibility in cases of errors or malfunctioning, LLM, Faculty of Law Academic, Year 2017-18, Page 14.

    * Civil Law Rules on Robotics, European Parliament resolution of 16 February 2017 with recommendations to the Commission on Civil Law Rules on Robotics (2015/2103(INL).

    *Eig, Jonathan. 2014. The Birth of the Pill. London: Macmillan.

    * Fabien Moutarde (Les intelligence artificielle pour l.industrie: quel type pour quelle innovation) Entretiens de Toulouse,La formation par le debat, April 2019,p(1).

    *Florence Eon-Jaguin (Le medecin,veritable decideur et non simple auxiliaire de l’algorithme) Dalloz IP\IT 2022, p(29).

    *Gabriel Hallevy the criminal liability of artificial intelligence Entities- from science fiction to legal social control op. cit. p. 180.

    * G.Loiseau, M.Bourgeois (Du robot en droit à un droit des robots) JCP G, n48. nov2014, P(1231).

    * Helena Paerels (Le dépassement de la personnalité morale: Contribution à l'étude des atteintes à l'autonomie des personnes morales en droit privé et droit fiscal français) These, Universte de Lille 2, 2008, P(31).

    *Jean-Michel Bruguiere (Sous la direction) Actualite du droit des technologies nouvelles (fevrier-juin2020), Revue Lamy Droit civil,n(184),2020. ,p(6).

    *Johns Hopkins Bloomberg school of public The Alabama Supreme Court’s Ruling on Frozen Embryos,2024. the:health

    * Marilyn Strathern, «Displacing Knowledge: Technology and the Consequences for Kinship », dans Faye Ginsgurg et Rayna Rapp (dir.), Conceiving the New World Order. The Global Politics of Reproduction, Berkeley & Los Angeles, University of California Press, 1995, p. 346.

    * Matilda— Artificial Intelligence and the External Element of the Crime An Analysis of the Liability Problem- Spring 2017- JURIDICUM – JU101A, Final Thesis for the Law Program, Second Cycl26.

    * Maurice Cassier, et Dominique Stoppa-Lyonnet: La Cour suprême libère les genes, Justifications économiques et juridiques – Impacts sur l’innovation et l’offre de santé, Med Sci (Paris), Volume 31, Number 2, Février 2015, p 209 – 213.

     *Max Kozlov is a reporter for Nature in Washington DC.-HUMAN TRIALS OF ARTIFICIAL WOMBS COULD START SOON. HERE’S WHAT YOU NEED TO KNOW- 460 | Nature | Vol 621 | 21 September 2023 .

    *Michael F McTear, Norman Creaney (Artificial Intelligence and Cognitive Science) Springer 2002, p(45).

    * M.M.Hannouz ,A.R.Hakem, Prècis de droit mèdicale,Office des publications universitaires, Algerie, 1992, p50.

    *Pandian, Z., A. Templeton, G. Serour, and S. Bhattacharya. 2005. Number of Embryos for Transfer After IVF and ICSI: A Cochrane Review. Human Reproduction 20 (10): 2681–2687.

    *Règles européennes de droit civil en Robotique, Direction générale des politiques internes, Affaire juridiques, Parlement européen, 2016, p. 16. Disponible, sur le site, https:://www.europral.europa. eu, dernière visite, 12-8- 2023.

    *Revel, Ariel. Current Status of Assisted Reproductive Techniques (ART)—A 30 Years Retro spective. In Reprogen-Ethics and the Future of Gender, ed. Frida Simonstein, 15–28. London: Springer. 2009.

    * Richard Duprez (Intelligence artificielle un régime européen de responsabilité civile) Revue Lamy Droit de l'Immatériel, Wolters Kluwer, (N175) novembre 2020, P(3).

     *Rodolphe Gelin, Olivier Guilhem, (Le robot est-il l’avenir de l’homme) La Documentation Francaise 2016,P(8).

    *S. Metille, Quel statut juridique pour les machines autonomes ?, Dossier /Auswirkungen der Digitaliseirung Bull. SAGW , 2017, p.63,

     *Watson E T (Data Management: Data bases and Organizations) John Wiley & Sons, NewYork,USA 1999, p (57).

     

    References:

     

    almualafat:

    • da/ 'ahmad 'abu alwafa - alqanun aldawliu al'iinsaniu - dar alnahdat alearabiat , alqahirat , 2018 .
    • da/ 'ahmad sharaf aldiyn , handasat al'iinjab walwirathat fi daw' al'akhlaq walsharayie , almaktabat al'akadimiat , sanat 2001 .
    • da/ 'ahmad shawqi eumar 'abu khutwat , alqanun aljinayiyu waltibu alhadith , dar alnahdat alearabiat , sanat 2001.
    • du/ 'ahmad eabd alkarim salamat - huquq al'iinsan liljinin bayn alsharieat al'iislamiat walqanun aldawlii - dar alnahdat alearabiat ,2020 .
    • da/'ahmad muhamad barak bin hamd -almaswuwliat aljazayiyat ean alruwbut altabi- majalat jamieat alzaytunat al'urduniyat lildirasat alqanuniati, 'iisdar khasun 2024 .
    • d/'amirat eadli 'amir eisaa khalid- alhimayat aljinayiyat liljinin faa zala altiqniaat almustahdathati- dar alfikr aljamieii al'iiskandariat ,2005.
    • d/ tawfiq hasan faraj - almadkhal lileulum alqanuniat - muasasat althaqafat aljamieiat , 1981.
    • d/ hasan sadiq almirsafawi , qanun aleuqubat alkhasi , munsha'at almaearif , al'iiskandariat , 2013 .
    • d/ husnaa mahmud eabd aldaayim , eaqd 'iijarat al'arham bayn alhazr wal'iibahat , dar alfikr aljamieii , 2006.
    • hasin muhamad eamir - almaswuwliat almadaniat altaqsiriat waleaqadiat , matbaeat misr , ta1 , 1956 .
    • du/ khalid hasan 'ahmad litafi- aldhaka' aliaistinaeia wahimayatuh min alnaahiat almadaniat waljinayiyat - dar alfikr alearabii, tabeat ,2021.
    • da/ rasha musaa alzuhayri - alhimayat almadaniat lihaqi aljanin fi alnumui altabieii dakhil alrahim - dirasat muqaranati- lidar almisriat lilnashr waltawzie alqahirati,2024 .
    • da/ ramadan 'abu alsueud , alnazariat aleamat lilhaqi , dar aljamieat aljadidat , 2005.
    • ramadan jamal kamil- maswuwliat al'atibaa' waljaraahin almadaniat - almarkaz alqawmiu lil'iisdarat alqanuniati,(altabeat al'uwlaa) ,2005.
    • smir eabd alsamie al'uwdun, maswuwliat altabib aljaraah watabib altakhdir wamusaeidihim, munsha'at almieaarif bial'iiskandiriati, 2004 .
    • d/ shihatuh gharib shalqami - altaewid ean milad tifl min dhawaa aliahtiajat alkhasat - dar alnahdat alearabiat , 2014 .
    • d/ shawqi zakariaa alsaalihiu , altalqih alaistinaeiu bayn alsharieat al'iislamiat walqawanin alwadeiat , dirasat muqaranat , dar alnahdat alearabiati, bidun sanat nushir .
    • da/ eabdialeaziz muhamad muhsin - alhimayat aljinayiyat liljinin fi alsharieat al'iislamiat walqanun alwadei: dirasat muqaranati- dar albashir, alqahirati,2013 .
    • d/ eabd alnabi muhamad mahmud 'abu aleaynayni- alhimayat aljinayiyat liljinin fi daw' altatawurat aleilmiat alhadithat -, dar aljamieat aljadidat lilnashr bial'iiskandariat , 2006.
    • ealaa alshaykh 'iibrahim - himayat aljinin fi alsharieat walqanuni: muqaranatan bayn alhimayat alqanuniat liljinin fi altashrieat alwadeiat walsharieat al'iislamiat : tahlil liltajarib ealaa al'ajinat fi 'iitar huquq al'iinsan walkaramat , almaktab aljamieii alhadith , 2009.
    • ealaa eabd almuneim - albahth aleilmiu : 'asasah wamanahijuh - dar alnahdat alearabiat , alqahirat , 2020.
    • eali hadaa eubaydi- alhuquq aleayniati- ta,9 dar althaqafat lilnashr waltawziei, eaman, ,2012.
    • eali hadaa eatiat alhilali- almarkaz alqanunia liljinin: dirasat muqaranat liltashrieat alduwliat waldusturiat hawl wade aljanin alqanunii- dar alhalbaa alqanuniat , 2012 .
    • muhamad almudjaji 'ahkam alnawazil fi al'iinjab , dar kunuz 'iishbilya lilnashr waltawzie alrayad, alsaeudiat ,bidun sanat nashira.
    • d/ muhamad almarsaa zahrat , al'iinjab aliastinaeiu , 'ahkamuh alqanuniat wahududuh alshareiat , dirasat muqaranat , dar alnahdat alearabiat , sanat 2008 .
    • d/ muhamad zakaa 'abu eamir - qanun aleuqubat , alqism aleamu , dar aljamieat aljadidat lilnashr , alqahirat , 1996.
    • muhamad sami alshawaa- alhimayat aljinayiyat lilhaqi fi salamat aljisma- , dar alfikr alearabii , 1986.
    • d/ muhamad eabd alwahaab alkhuli , almaswuwliat aljinayiyat lil'atibaa' ean astikhdam al'asalib almustahdathat fi altibi waljirahat , dar alnahdat alearabiat , ta1, alqahirat , 1997.
    • muhamad ealaa 'abu ealaa - almaswuwliat aljinayiyat ean 'adrar aldhaka' alaistinaeii - dar alnahdat alearabiat lilnashr waltawziei, alqahirati,2023.
    • da/muhamad ealaa alsharqawi - aldhaka' aliastinaeiu walshabakat aleasabiat matabie almaktab almisrii alhadithi, tabeat ,1996.
    • d/ muhamad eid alghurayb , altajarib altibiyat waleilmiat wahurmat alkian aljasadii , dirasat muqaranat , matbaeat wahbat hanan , alqahirat ,2019 .
    • d/ muhamad fayiq aljawharii , almaswuwliat altibiyat fi qanun aleuqubat dar aljawharii liltabe walnashr ,2023.
    • muhamad nasr muhamad , almaswuwliat aljinayiyat waldawliat ean astikhdam tatbiqat alnaanu altibiyat , markaz aldirasat alearabiat lilnashr waltawzie , misr , ta1 , 2016.
    • d/ mahmud 'ahmad tah mahmud , alhimayat aljinayiyat lilealaqat alzawjiat , dirasat muqaranat , markaz aldirasat walbuhuth 'akadimiat nayif alearabiat lileulum al'amniat , alriyad sanat 2002.
    • mahmud alsayid eabd almuetaa khayali, almaswuwliat ean fiel almuntajat almaeibat wamakhatir altaqadumi, maktabat dar alnahdat liltibaeat walnashr waltawziei, ,1998.
    • mahmud silwan qadri 'ahmad , alrahim aliastinaeiu min manzur shareiin , risalat dukturah , jamieat al'azhar , misr , 2022.
    • d/ mahmud najib husni - alnazariat aleamat liljarimat ,alqism aleamu , dar alnahdat , alqahirat , 1996.
    • d/ mahmud najib husni , sharh qanun aleuqubat , alqism alkhasu , dar alnahdat alearabiat , 1988.
    • d/ mustafaa alsubaeiu - al'ahwal alshakhsiat fi al'ahliat walwasiat waltarikat - matbaeat jamieat dimashq , 1966.
    • du/ mamduh muhamad khayri - almaswuwliat altaqsiriat fi zili altatawurat altiknulujiat alhadithat almaswuwliat dun alkhata fi alqanun almadanii ,dirasat muqaranat - dar alnahdat alearabiat , alqahirat , 2002.
    • d/ muhanad salah 'ahmad fathi aleizat , alhimayat aljinayiyat liljism albushraa fi zili alaitijahat altibiyat alhadithat , dar aljamieat aljadidat lilnashri, sanatan 2002.
    • d/ nueman muhamad khalil jumeatan - almadkhal lileulum alqanuniat - alqahirat , 1977 .

    alrasayil aleilmia:

    • d/ 'abu alsueud eabd aleaziz musaa - huquq aljinin bayn alsharieat al'iislamiat walqanun alduwlii dirasatan fiqhiat muqaranat - risalat dukturah - kuliyat alhuquq jamieat almansurat , 2021- sa40.
    • d/ 'iihab yusr 'anwar ,almaswuwliat almadaniat waljinayiyat liltabib , risalat dukturah ,kuliyat alhuquq jamieat alqahirat , sanat 1994 .
    • da/ rahili suead muhamad - alnizam alqanuniu liltajarib altubiyt ealaa al'ajinat albashariyti- risalat dukturah- kilayt alhaqwq jamieit aljazayir,2015 .
    • du/ saharat alsaeid , 'ahkam al'iikhsab aliaistinaeii dirasat muqaranat , risalat dukturah , kuliyat alhuquq , jamieat muhamad khudayr , 2020 .

    almajalaat aleilmia:

    • d/ 'ahmad alsayid eabd alraaziq bitur- madaa maswuwliat alruwbut altibiyi jnayyaan ka'ahad tatbiqat aldhaka' alaistinaeii dirasat tahliliat tasiliata- , almajalat alqanuniat majalat mutakhasisat fi aldirasat walbuhuth alqanuniat , majalat eilmiat mahkamatu, ,2023.
    • da/ 'ahmad saed muhamad alhusayni - alhimayat aljinayiyat lil'iinjab alaistinaeii - majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat kuliyat alhuquq jamieat banaa suayf ,aleadadi1 , almujalad 36 , 2024.
    • 'ahmad saed muhamad husayn - almabadi aldusturiat almutaealiqat bitaedil aljinwm albushraa- majalat aldirasat alqanuniat waliaiqtisadiat - aleudadi11, 2022 .
    • da/'ahmad lutfi alsayid marei, aineikasat taqniat aldhaka' alaistinaeii ealaa nazariat almaswuwliat aljinayiyati- dirasat tasiliat muqaranati, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat almansurati, aleadad (60) ,2022.
    • da/ 'ahmad muhamad barak bin hamd , almaswuwliat aljazayiyat ean alruwbut altibiyi , bahath manshur , bimajalat jamieat alzaytunat al'urduniyat lildirasat alqanuniat , 'iisdar khasun , 2024 .
    • d/ 'ashraf twfiq shams aldiyn , aljinat alwirathiat walhimayat aljinayiyat lilhaqi fi alkhususiat , majalat albuhuth alqanuniat waliaiqtisadiat , kuliyat alhuquq jamieat almansurat , eadad khasun , 2006 .
    • da/ bilal 'ahmad salamat badar- maswuwliat aldawlat ean 'adrar aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur bimajalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiat ,kuliat alhuquq jamieat eayn shams ,almujalad 66 aleadad 3, 2023.
    • da/ hasaan hathut - aistikhdam al'ajinat fi albahth walealaji, dirasatan naqdiatan lil'abhath ealaa al'ajinat min manzur 'iislamiin waqanuniin - majalat majmae alfiqh al'iislamii, aleadad 12, almujalad 4 ,2022.
    • khalid hamdi eabd alrahman, maesumiat aljasad, majalat aleulum alqanuniat waliaqtisadiati, kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shams, 1997 .
    • rida mahmud aleabd- almaswuwliat almadaniat altibiyat fi muajahat tatawur taqniaat aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur fi majalat aldirasat alaiqtisadiat walqanuniat , kuliyat alhuquq jamieat alsaadat , almujalad althaamin, sibtambar 2022m.
    • d/ shaeban muhamad eakaash - 'asas alhimayat aljinayiyat liljinin - majalat albuhuth alqanuniat , aleadadi1 ,almujaladi2 , 2014.
    • tariq jumeat alsayid arshad:: alhimayat alqanuniat lilhaqi fi khususiat albayanat aljiniati, almajalat alqanuniati, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat fare alkhartumi, almujaladi8 ,aleadad 12 ,nufimbir 2020 .
    • da/eabd alraaziq mukhtar mahmud - tatbiqat aldhaka' alaistinaeiu- madkhal litatwir altaelim fi zili tahadiyat jayihat fayrus kuruna- bahth manshur bialmajalat aldawliat lilbuhuth fi aleulum altarbawiati, aleadad alraabieu, almujalad althaalith ,2020 .
    • ealaa ghiribi - altajribat altibiyat ealaa aljism albasharii fi alqawanin alduwliat waltashrieat alwataniat - majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat , almujalad 6,aleadadu1 , 2023 .
    • eumar tah badawi muhamad, alnizam alqanuniu lilruwbutat aldhakiati, majalat aldirasat alqanuniat waliaqtisadiat , almujalad 7 almulhaqa, .2021
    • eumar mal allah almuhamadiu -"altabieat alqanuniat lilruwbutat aldhakiat - dirasat tahliliat muqaranatan- majalat albahith lileulum alqanuniat mujalad 4 aleudadi1 ji1 , tarikh alnashr 2023 .
    • -d/ eamrw tah baduaa muhamad - alnizam alqanuniu lilruwbutat aldhakiat almuzawadat bitaqniat aldhaka' alaistinaeii- bahath manshur bimajalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, bijamieat alsaadati, almujalad alsaabieu, aleadad althaani, disambir ,2021 ,s 84 .
    • d/ muhamad 'iibrahim 'iibrahim hasan - aldhaka' alaistinaeiu walmaswuwliat almadaniat ean 'adrar tatbiqiat , dirasat tahliliat tasiliat - bahth manshur fi almajalat alqanuniat , kuliyat alhuquq jamieat alqahirat fare alkhartum ,almujalad 15 , aleadad 1 , fibrayir 2023.
    • muhamad alkhatib - almaswuwliat almadaniat waldhaka' alaistinaeiu wa'iimkaniat almusa'alati, dirasat tahliliat mueamaqat liqawaeid almaswuwliat almadaniat fi alqanun almadanii alfaransi, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiatu, alsanat althaaminata, aleadad al'awwl, aldawhat, qatru, 2020m.
    • muhamad husayn musaa - almaswuwliat aljinayiyat ean 'akhta' aljirahat alruwbutiat - bahath manshur fi almajalat alqanuniati- kuliyat alhuquq jamieat alqahirati- fare alkhartum, almujalad althaalith eashra, aleadad althaani, 'aghustus 2022ma.
    • d/ muhamad earfan alkhatib -almaswuwliat almadaniat waldhaka' alaistinaeiu dirasat tahliliat mueamaqat liqawaeid almaswuwliat almadaniat fi alqanun almadanii alfaransii, bahath manshur bimajalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, alsanat althaaminati, aleadad al'uwala, mars ,2020 , sa115.
    • mistafaa 'abu mandur mwys eisaa, madaa kifayat alqawaeid aleamat lilmaswuwliat almadaniat fi taewid 'adrar aldhaka' alaistinaeii, dirasat tahliliat tasiliat muqaranati, majalat kuliyat huquq damyat lildirasat alqanuniat walaiqtisadiati, aleadad 5 ,2022.
    • d/ midhat eabd albari eabd alhumid - alshakhsiat alqanuniat liljinin: dirasat muqaranat fi madaa 'ahaqiyatih faa altaewid ean aldarar aladhaa lahiq bih natijat alfiel aldaari aladhaa 'asab 'ahad walidayh qabl tamam wiladatih hyaan , majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat , almujalad 34 , aleadad2 , yuliu 2022.
    • mamduh aleudwani, dirasat hawl almaswuwliat aljinayiyat ean 'afeal kianat aldhaka' aliaistinaeii ghayr almashrueati, eulum alsharieat walqanuni, almujalad 48 ,eadad 4 ,2021.
    • da/maha ramadan muhamad batikh - almaswuwliat almadaniat ean 'adrar 'anzimat aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur bialmajalat alqanuniat bikuliyat alhuquq jamieat alqahirat fare alkhartumi, almujalad altaasie, aleadad alkhamis, mayu2021 .
    • da/ maha muhsin ealaa alsaqaa -almaswuwliat ean 'akhta' aldhaka' alaistinaeii fi majal suq al'awraq almaliati- bahath manshur bimajalat albuhuth alqanuniat waliaqtisadiat bikuliyat alhuquq jamieat almanufiati, aleadadi51, 'uktubar,2020 .
    • d/ nasri ealaa falah alduwykat, almaswuwliat altaqsiriat ean 'adrar alruwbutat dhat aldhaka' alaistinaeii fi alqanun almadanii al'urduniyi, bahath manshur fi majalat alzaytunat al'urduniyat lildirasat alqanuniati, almujalad -3- ,2022 .
    • d/ yasmin eabdalmuneim eabdalhamid- altahadiyat alqanuniat alduwaliat litanzim aldhaka' alaistinaeii- bahath manshur bialmajalat alqanuniat bikuliyat alhuquq jamieat alqahirat fare alkhartum , almujalad althaamin , aleadad altaasie , nufimbir,2020.
    • da/ yahyaa dahshan, almaswuwliat aljazayiyat ean jarayim aldhaka' aliaistinaeii, majalat kuliyat alhuquq jamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, eadad (82) , 'iibril 2020 .

    almutamarat aleilmia:

    • d/ hasan sadiq almirsafawi - bahath muqadam limutamar almaswuwliat altibiyat taht eunwan ( almaswuwliat almihniat walqanuniat liltawlid ) jamieat qar yunis , banaa ghazi , libia , 1978.
    • d/ hamdi 'ahmad saed 'ahmad - altabieat alqanuniat lildhaka' alaistinaeii- bahath manshur bimutamari- altakyif alshareii walqanunii lilmustajadaat almueasirat wa'atharih fi tahqiq al'amn almujtamiei- bikuliyat alsharieat walqanun bitanta, 'aghustus 2021.
    • du/ fatimat jalal , tatawur almaswuwliat liljirah ean aljirahat alhadithat , bahath manshur bimutamar alqanun waltiknulujia bieayn shams 11 disambir 2019.
    • muhamad eabd allatifi, almaswuwliat ean aldhaka' alaistinaeii bayn alqanun alkhasi walqanun aleama, bahath muqadam 'iilaa mutamar aljawanib alqanuniat walaiqtisadiat lildhaka' alaistinaeii watiknulujia almaelumati, kuliyat alhuquqi, jamieat almansurat, 2021m, sa4.
    • mriam bint salim sayf alwahaabiat - almaswuwliat almadaniat almawdueiat alnaatijat ean al'adrar alruwbutat altibiyat , mutamar altahadiyat alqanuniat fi aleasr alraqamii - kuliyat alhuquq jamieat alsultan qabus , 2024.

    mawaqie 'iilikturuniatun:

    • 'a/ 'ashraf eabdalhamid ( rubut ali likhidmat murdi kuruna bimustashfaa aleazla) maqal manshur bimawqie alearabiat ealaa shabakat al'iintirniti, bitarikh 10/6/2020