رسالة في القنوت في الفجر وغيرها من الأوقات عند حدوث النازلات تأليف: تاج الدين بن أحمد بن إبراهيم الدهان الحنفي المكي تحقيق ودراسة / A Treatise on Qunūt in the Fajr Prayer and Other Times During Calamities Authored by Tāj al-Dīn ibn Aḥmad ibn Ibrāhīm al-Dahhān, alhanafī almakiyi

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة شقراء

المستخلص

إن موضوع القنوت في الصلاة المفروضة في حال الشدائد النازلة بالأمة يعد من الموضوعات المهمة، ولها مكانتها في الشريعة والدين؛ وتُعَدّ هذه الرسالة الموسومة بـ«رسالة في القنوت في الفجر وغيرها من الأوقات عند حدوث النازلات» للإمام تاج الدين بن أحمد بن إبراهيم الدهان الحنفي المكي، من الرسائل العلمية النادرة تجمع شتات الأقوال في المسألة في المذهب الحنفي، وقد ارتأيتُ تحقيق هذه الرسالة لما لها من أهمية في توثيق آراء علماء المذهب، ولما تتضمنه من استدلالات فقهية دقيقة، ولم تر نور التحقيق والطبع والنشر والاستفادة منها. وقد اعتمدت في التحقيق على نسخة وحيدة مخطوطة مصورة عن مكتبة عبد الله بن عباس في الطائف، نسخت عام 1171هـ، ونسخة أخرى مطبوعة غير محققة، هي الطبعة الأولى بمطبعة الترقي الماجدية العثمانية بمكة المكرمة، طبعت سنة 1331هـ، وعملت على ضبط النص، وتخريج الأحاديث، وتوثيق النقول، مع التعليق على ما يحتاج إلى توضيح. وأرجو أن يُسهم هذا العمل في إحياء التراث الفقهي وتيسير الإفادة منه للباحثين والمهتمين. فكان البحث على النحو التالي: أولًا: القسم الدراسي، وتضمن ثلاثة مباحث: الأول في التعريف بالمؤلف، الثاني في دراسة الكتاب، أما الثالث ففي القنوت في النازلة في الصلاة المكتوبة، ثم القسم الثاني وفيه تحقيق النص. فكان من أهم نتائجه: - إن القنوت في النوازل مشروعٌ في صلاة الفريضة في الفجر وفي سائر الصلوات. - إن الكوارث والأوبئة العامة والعدوان على بلاد المسلمين تعد من النوازل التي يشرع لها القنوت؛ فيوصي الباحث توعية الأئمة والمصلين بأحكام القنوت في النوازل، وضوابطه، أحكامه، وحث المجامع الفقهية عند النوازل العامة بالتوجيه وبيان أحكام القنوت في النوازل.
 
The practice of Qunūt in obligatory prayers during times of adversity afflicting the Muslim community holds a distinguished position in both Islamic law (Sharīʿah) and religious tradition. This scholarly work, entitled “A Treatise on Qunūt in the Fajr Prayer and Other Times During Calamities” by Imām Tāj al-Dīn ibn Aḥmad ibn Ibrāhīm al-Dahhān, a Ḥanafī jurist from Makkah, represents a rare contribution that consolidates dispersed opinions on this matter within the Ḥanafī school of jurisprudence.
The present study undertakes a critical edition of the treatise in view of its significance in preserving and documenting the positions of the school’s scholars and the precision of its legal reasoning. Notably, the work had not been previously subjected to scholarly editing, printing, or publication. The edition is based on a single extant manuscript, preserved as a photographic copy in the ‘Abd Allāh ibn ‘Abbās Library in Ṭāʾif (dated 1171 AH), alongside an unverified printed version—the first edition issued by the al-Taraqī al-Mājidiyyah al-‘Uthmāniyyah Press in Makkah (1331 AH). The editorial process involved meticulous textual verification, ḥadīth authentication, citation documentation, and explanatory annotations where clarification was required.
The study is divided into two main parts:

Introductory study, consisting of three sections: (a) the author’s biography, (b) an analytical study of the work, and (c) an examination of the ruling on Qunūt during calamities in prescribed prayers.
Critical edition of the text.

Key findings include:
- Qunūt during calamities is legislated in the obligatory Fajr prayer as well as in other prescribed prayers.
- Natural disasters, widespread epidemics, and acts of aggression against Muslim territories constitute calamities warranting the performance of Qunūt.
     The research recommends raising awareness among imams and congregants regarding the rulings, regulations, and proper implementation of Qunūt during such times, and calls upon contemporary fiqh councils to issue clear guidance and authoritative statements on this matter during periods of widespread adversity.

الكلمات الرئيسية


  • إبراهيم الحلبي: غنية المتملي في شرح منية المصلي «حلبي كبير»، تحقيق: محمد أسد الله الآسامي، إشراف ومراجعة: سماحة المفتي سعيد البالنبوري، سماحة المفتي زين الإسلام القاسمي، الجامعة الإسلامية، دار العلوم، ديوبند، ط1، 1442هــ.

     

    ابن أبي شيبة: مصنف ابن أبي شيبة، تحقيق: كمال يوسف الحوت، مكتبة الرشد، الرياض، ط1، 1409هــ.

    ابن الجوزي: التحقيق في مسائل الخلاف، تحقيق: مسعد عبد الحميد محمد، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1415هــ.

    ابن الجوزي: العلل المتناهية في الأحاديث الواهية، تحقيق: إرشاد الحق الأثري، إدارة العلوم الأثرية، باكستان، ط2.

    ابن القيم: زاد المعاد في هدي خير العباد، دار ابن حزم، بيروت، ط 1440هـ.

    ابن الملقن: البدر المنير في تخريج الأحاديث والآثار الواقعة في الشرح الكبير، تحقيق: مصطفى أبو الغيط، عبد الله بن سليمان، ياسر كمال، دار الهجرة للنشر والتوزيع، الرياض، ط1، 2004م.

    ابن الملقن: التوضيح لشرح الجامع الصحيح، تحقيق: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، دار النوادر، دمشق، ط1، 2008م.

    ابن النجار: معونة أولي النهى، دراسة وتحقيق: د. عبد الملك بن عبد الله دهيش، مكتبة الأسدي، مكة المكرمة، ٢٠٠٨م.

    ابن الهمام: فتح القدير، دار الفكر، بيروت، بدون تاريخ.

    ابن تغري بردي: النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، دار الكتب المصرية، القاهرة.

    ابن تيمية (شيخ الإسلام): مجموع الفتاوى، تحقيق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية،1995م.

    ابن جرير الطبري: تهذيب الآثار، تحقيق: محمود شاكر، مطبعة المدني، القاهرة.

    ابن حجر العسقلاني: التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1989م.

    ابن حجر العسقلاني: فتح الباري في شرح صحيح البخاري، رقَّم كتبه وأبوابه وأحاديثه: محمد فؤاد عبد الباقي، قام بإخراجه وصححه وأشرف على طبعه: محب الدين الخطيب، دار المعرفة، بيروت.

    ابن حجر العسقلاني: تهذيب التهذيب، دائرة المعارف النظامية، الهند، ط1، 1326هــ.

    ابن حجر العسقلاني: نتائج الأفكار في تخريج أحاديث الأذكار، تحقيق، حمد عبد المجيد السلفي، دار ابن كثير، دمشق، بيروت، ط2، 2008م.

    ابن حزم: المحلى بالآثار، دار الفكر، بيروت، بدون تاريخ.

    ابن عابدين: رد المحتار على الدر المختار، دار الفكر، بيروت، ط2، 1992م.

    ابن عبد البر: الاستذكار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار وعلماء الأقطار فيما تضمنه الموطأ من معاني الرأي والآثار وشرح ذلك كله بالإيجاز والاختصار، تحقيق: سالم محمد عطا، علي محمد معوض، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 2000م.

    ابن عبد الهادي المقدسي: اختيارات شيخ الإسلام ابن تيمية، تحقيق: سامي بن محمد بن جاد الله، دار عالم الفوائد للنشر والتوزيع، مكة المكرمة.

    ابن عبد الهادي المقدسي: تنقيح التحقيق في أحاديث التعليق، تحقيق: سامي محمد جاد الله، أضواء السلف، الرياض، ط1، 2007م.

    ابن عدي: الكامل في ضعفاء الرجال، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود، علي محمد معوض، عبد الفتاح أبو سنة، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1997م.

    ابن عرفة الدسوقي: حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، دار الفكر، بيروت.

    ابن عقيلة: المواهب الجزيلة في مرويات الفقير إلى الله تعالى محمد بن أحمد عقيلة، مخطوط ضمن مجموع محفوظ بمكتبة عاشر أفندي بتركيا، رقم الحفظ (65).

    ابن فارس: معجم مقاييس اللغة، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، دار الفكر، ط1، 1399هـــ.

    ابن ماجه: سنن ابن ماجة، تحقيق: شعيب الأرناؤوط وآخرين، الرسالة العالمية، ط1، 2009م.

    ابن مفلح: الفروع، تحقيق: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، مؤسسة الرسالة، ط1، 2003م.

    ابن منظور: لسان العرب، دار صادر، ط3، 1414هــ.

    ابن نجيم: البحر الرائق شرح كنز الدقائق، دار الكتاب الإسلامي، بدون تاريخ.

    أبو الشيخ الأصبهاني: طبقات المحدثين بأصبهان والواردين عليها، تحقيق: عبد الغفور عبد الحق البلوشي، مؤسسة الرسالة، ط2، 1992م.

    أبو داود السجستاني: سنن أبي داود، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، محمد كامل، دار الرسالة العالمية، ط1، 2009م.

    أبو داود الطيالسي، مسند أبي داود الطيالسي، تحقيق: د. محمد بن عبد المحسن التركي، دار هجر، القاهرة، ط1، 1999م.

    أبو يوسف: الآثار، تحقيق: أبو الوفا الأفغاني، دار الكتب العلمية، بيروت.

    الأثرم: ناسخ الحديث ومنسوخه، تحقيق: عبد الله بن حمد المنصور، ط1، 1999م.

    أحمد الزومان: رسالة بعنوان: «أحاديث وآثار القنوت في النازلة أحاديث قنوت النبي صلى الله عليه وسلم للنازلة في الصلوات المفروضة»، منشورة على موقع الألوكة.

    أحمد بن حنبل: مسند الإمام أحمد، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، عادل مرشد، وآخرين، مؤسسة الرسالة، ط1، 2001م.

    إسماعيل البغدادي: هدية العارفين «أسماء المؤلفين وآثار المصنفين»، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

    البخاري: صحيح البخاري، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ط1، 1422هــ.

    بدر الدين العيني: البناية شرح الهداية، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 2000م.

    بدر الدين العيني: نخب الأفكار في تنقيح مباني الأخبار في شرح معاني الآثار، تحقيق: ياسر بن إبراهيم، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر، ط1، 2008م.

    البركتي: التعريفات الفقهية، دار الكتب العلمية، بيروت، ط 1424هـ.

    البزَّار: مسند البزار «البحر الزخار»، تحقيق: محفوظ الرحمن زين الله، مكتبة العلوم والحكم، المدينة المنورة، 1988م.

    البهوتي: كشاف القناع، دار الكتب العلمية، بيروت.

    البيهقي: السنن الصغير، تحقيق: عبد المعطي أمين قلعجي، جامعة الدراسات الإسلامية، كراتشي، باكستان، ط1، 1989م.

    البيهقي: السنن الكبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 2003م.

    الترمذي: الجامع الصحيح = سنن الترمذي، تحقيق: د. بشار عواد، دار الغرب الإسلامي، بيروت، 1998م.

    تقي الدين الشمني: كمال الدراية في شرح النقاية، مخطوط محفوظ بالمكتبة الأزهرية، رقم خصوصي «2941»، رقم عمومي «44286».

    تقي الدين الغزي: الطبقات السنية في تراجم الحنفية، تحقيق: د. عبد الفتاح الحلو، دار الرفاعي، الرياض، ط1، 1983م.

    الجوهري: الصحاح في اللغة، تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار، دار العلم للملايين، ط4، 1407هـ.

    الجويني (إمام الحرمين): نهاية المطلب في دراية المذهب، حققه وصنع فهارسه: د. عبد العظيم الدّيب، دار المنهاج، جدة، ط1، 2007م.

    حاجي خليفة: كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

    الحازمي: الاعتبار في بيان الناسخ والمنسوخ من الآثار، دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد، ط2، 1359هــ.

    الحاكم النيسابوري: المستدرك على الصحيحين بتعليقات الذهبي، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلميَّة، بيروت، ط1، 1990م.

    الحطَّاب الرعيني: مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، دار الفكر، بيروت، ط3، 1992م.

    الخرشي: شرح مختصر خليل، دار الفكر، بيروت، بدون تاريخ.

    الدارقطني: سنن الدارقطني، حققه وضبط نصوصه وعلق عليه: شعيب الأرناؤوط وآخرون، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1، 2004م.

    الدارمي: مسند الدارمي، دراسة وتحقيق: د. مرزوق بن هياس الزهراني، طبعة خاصة، 2015م.

    الذهبي: تذكرة الحفاظ، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1998م.

    الذهبي: تنقيح التحقيق في أحاديث التعليق، تحقيق: مصطفى أبو الغيط عبد الحي، دار الوطن، الرياض، ط1، 2000م.

    الذهبي: سير أعلام النبلاء، تحقيق: مجموعة من المحققين بإشراف الشيخ شعيب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة، ط3، 1985م.

    الزركشي: المنثور في القواعد الفقهية، دار الكتب العلمية، ط1، 2000م.

    الزركلي: الأعلام، دار العلم للملايين، بيروت، ط15، 2002م.

    زكريا الأنصاري (شيخ الإسلام): أسنى المطالب، دار الكتاب الإسلامي، بدون تاريخ.

    سراج الدين ابن نجيم: النهر الفائق شرح كنز الدقائق، تحقيق: أحمد عزو عناية، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 2002م.

    السرخسي: المبسوط، دار المعرفة، بيروت، 1993م.

    الشرنبلالي: مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح، اعتنى به: نعيم زرزور، المكتبة العصرية، بيروت، ط1.

    شمس الدين الغزي: منح الغفار شرح تنوير الأبصار، مخطوط محفوظ بمكتبة برلين، مجموعة لاندبرج، رقم «101».

    الشوكاني: نيل الأوطار من أسرار منتقى الأخبار، تحقيق: عصام الدين الصبابطي، دار الحديث، القاهرة، ط1، 1993م.

    الشيرازي (أبو إسحاق): طبقات الفقهاء، هذَّبهُ: ابن منظور الإفريقي، تحقيق: إحسان عباس، دار الرائد العربي، بيروت، ط1،1970م.

    الطبراني: المعجم الأوسط، تحقيق: طارق بن عوض الله بن محمد, عبد المحسن بن إبراهيم الحسيني، دار الحرمين، القاهرة.

    الطبراني: المعجم الكبير، تحقيق: حمدي عبد المجيد السلفي، مكتبة ابن تيمية، القاهرة، ط2.

    الطحاوي: شرح معاني الآثار، تحقيق: محمد زهري النجَّار، محمد سيد جاد الحق، عالم الكتب، بيروت، ط1، 1994م.

    الطحاوي: مختصر اختلاف العلماء، تحقيق: د. عبد الله نذير أحمد، دار البشائر الإسلامية، بيروت، ط2، 1417هــ.

    الطحطاوي: حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح، تحقيق: محمد عبد العزيز الخالدي، دار الكتب العلميَّة، بيروت، ط1، 1997م.

    ظفر أحمد العثماني التهانوي: إعلاء السنن، إدارة القرآن والعلوم الإسلامية، كراتشي، باكستان.

    العامودي، أحمد علي: المختصر من كتاب نشر النور والزهر في تراجم أفاضل أهل مكة، عالم المعرفة، جدة.

    عبد الحي الكتاني: فهرس الفهارس والأثبات ومعجم المعاجم والمشيخات والمسلسلات، تحقيق: إحسان عباس، دار الغرب الإسلامي، بيروت، ط2، 1982م.

    عبد الحي اللكنوي: الفوائد البهية في تراجم الحنفية، عني بتصحيحه: بدر الدين النعساني، دار المعرفة، بيروت، بدون تاريخ.

    عبد الرحمن الجبرتي: عجائب الآثار في التراجم والأخبار، در الجيل، بيروت.

    عبد الرزاق الصنعاني: مصنف عبد الرزاق، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي، المجلس العلمي، الهند، المكتب الإسلامي، بيروت، ط2، 1403هــ.

    عبد الستار الدهلوي: فيض الملك الوهاب المتعالي بأنباء أوائل القرن الثالث عشر والتوالي، تحقيق: عبد الملك بن عبد الله بن دهيش، مكتبة الأسدي، مكة المكرمة، 2008م.

    عبد العلي البرجندي، شرح النقاية، مخطوط محفوظ بمكتبة مراد ملا، رقم الحفظ «930».

    عبد الغني النابلسي: الحقيقة والمجاز في الرحلة إلى الشام ومصر والحجاز، تحقيق: أحمد هريدي، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 1986م.

    عبد القادر القرشي: الجواهر المضية في طبقات الحنفية، ط. مير محمد كتب خانه، كراتشي.

    عبد الله المعلمي: أعلام المكيين من القرن التاسع إلى الرابع عشر الهجري، مؤسسة الفرقان، لندن، ط1، 1421هــ.

    عبد الله بن أحمد، ابن مرداد الحنفي: نشر النور والزهر في تراجم أفاضل أهل مكة المشرفة من القرن العاشر إلى القرن الرابع عشر، مخطوط محفوظ بمكتبة الدكتور عبد الوهاب إبراهيم أبو سليمان.

    علي الرضا قره بلوط، وأحمد طوران قره بلوط: معجم التاريخ التراث الإسلامي في مكتبات العالم «المخطوطات والمطبوعات»، دار العقبة، قيصري، تركيا، ط1، 2001م.

    علي بن عبد العزيز الخضيري: تحقيق ودارسة رسالة ابن الدهان وعنوانها: «إجادة النجدة بمنع القصر في الطريق إلى جدة»، بحث منشور بمجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بكفر الشيخ، العدد الرابع، الإصدار الثاني، المجلد الثاني، العام 2020م.

    فتاوى نور على الدرب في موقع الشيخ ابن العثيمين.

    قاسم بن قطلوبغا: تاج التراجم، تحقيق: محمد خير رمضان يوسف، دار القلم، دمشق، ط1، 1992م.

    القدوري: التجريد، تحقيق: د. محمد أحمد سراج، د. علي جمعة محمد، دار السلام، القاهرة، ط2، 2006م.

    القرافي: أنوار البروق في أنواء الفروق، دار الكتب العلمية، بيروت.

    القرطبي (أبو العباس): المفهم لما أشكل من تلخيص كتاب مسلم، حققه وعلق عليه وقدم له: محيي الدين ديب، أحمد محمد السيد، يوسف علي بديوي، محمود إبراهيم بزال، دار ابن كثير، دمشق، بيروت، ط1، 1996م.

    كمال الدين الأنباري: نزهة الألباء في طبقات الأدباء، تحقيق: إبراهيم السامرائي، مكتبة المنار، الزرقاء، الأردن، ط3، 1985م.

    مالك بن أنس: الموطأ، رواية أبي مصعب الزهري، تحقيق: د. بشَّار عواد، محمود خليل، مؤسسة الرسالة، 1412هــ.

    محمد الحبيب الهيلة: التاريخ والمؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجري إلى القرن الثالث عشر، مؤسسة الفرقان، لندن، ط1، 1994م.

    محمد بن الحسن الشيباني: الآثار، تحقيق: أبو الوفا الأفغاني، دار الكتب العلمية، بيروت، بدون تاريخ.

    محمد خليل الحسيني: سلك الدرر في أعيان القرن الثاني عشر، دار البشائر، ط3، 1988م.

    مسلم بن الحجاج: صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

    نجم الدين الزاهدي: المجتبى شرح مختصر القدوري، حققه وعلَّق عليه: توفيق محمود الدمشقي، دار الرياحين، عَمَّان، بيروت، ط1، 2023م.

    النسائي: سنن النسائي، تحقيق: عبد الفتاح أبو غدة، مكتبة المطبوعات الإسلامية، حلب، ط2، 1986م.

    النووي (محيي الدين): الأذكار المنتخبة من كلام سيد الأبرار صلى الله عليه وآله وسلم، الدار المتحدة للنشر، بيروت، 1986م.

    النووي (محيي الدين): روضة الطالبين، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق، ط3، 1991م.

    النووي (محيي الدين): المجموع شرح المهذب، تحقيق: نزيه حماد، دار الفكر، ط2، 1403هــ.

    النووي (محيي الدين): شرح صحيح مسلم، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط2، 1392هــ.

    وهبة الزحيلي (دكتور): أصول الفقه الإسلامي، دار الفكر، بيروت، ط2، 1998م.

     

     

    References:

     

    • 'iibrahim alhalbi: ghaniat almutmaliy fi sharh minyat almusaliy <<halabi kabiri>>, tahqiqu: muhamad 'asad allah alasami, 'iishraf wamurajaeata: samahat almufti saeid albalnaburi, samahat almufti zayn al'iislam alqasimi, aljamieat al'iislamiatu, dar aleulumi, dyubandi, ta1, 1442h.
    • abin 'abi shibata: musanaf abn 'abi shaybata, tahqiqu: kamal yusuf alhuta, maktabat alrushdi, alrayad, ta1, 1409h.
    • abn aljuzi: altahqiq fi masayil alkhilafi, tahqiqu: musead eabd alhamid muhamad, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1415h.
    • abin aljuzi: alealal almutanahiat fi al'ahadith alwahiatu, tahqiqu: 'iirshad alhaqi al'athari, 'iidarat aleulum al'athariati, bakistan, ta2.
    • abn alqimi: zad almuead fi hady khayr aleabadi, dar abn hazma, bayrut, t 1440hi.
    • abin almilaqan: albadr almunir fi takhrij al'ahadith waluathar alwaqieat fi alsharh alkabiri, tahqiqu: mustafaa 'abu alghit, eabd allh bin sulayman, yasir kamali, dar alhijrat lilnashr waltawzie, alrayad, ta1, 2004m.
    • abin almilqan: altawdih lisharh aljamie alsahihi, tahqiqu: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathu, dar alnawadira, dimashqa, ta1, 2008m.
    • abin alnajaar: maeunat 'uwli alnuhaa, dirasat watahqiqu: da. eabd almalik bin eabd allh dahiash, maktabat al'asdi, makat almukaramati, 2008mi.
    • abin alhamam: fatih alqudir, dar alfikri, bayrut, bidun tarikhi.
    • abin tughri bardi: alnujum alzaahirat fi muluk misr walqahirati, wizarat althaqafat wal'iirshad alqawmii, dar alkutub almisriati, alqahirati.
    • abin taymia (shikh al'iislami): majmue alfatawaa, tahqiqu: eabd alrahman bin muhamad bin qasimi, majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat alnabawiati,1995m.
    • abin jarir altabri: tahdhib aliathar, tahqiqu: mahmud shakir, matbaeat almadani, alqahirati.
    • abin hajar aleasqalanii: altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabira, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1989m.
    • abin hajar aleasqalani: fatah albari fi sharh sahih albukhari, rqam kutubih wa'abwabih wa'ahadithihi: muhamad fuad eabd albaqi, qam bi'iikhrajih wasahhih wa'ashraf ealaa tabeihi: muhibu aldiyn alkhatibi, dar almaerifati, bayrut.
    • abin hajar aleasqalani: tahdhib altahdhib, dayirat almaearif alnizamiati, alhindi, ta1, 1326h.
    • abin hajar aleasqalani: natayij al'afkar fi takhrij 'ahadith al'adhkari, tahqiqu, hamd eabd almajid alsalafi, dar abn kathir, dimashqa, bayrut, ta2, 2008m.
    • abin hazma: almuhalaa bialathar, dar alfikri, bayrut, bidun tarikhi.
    • abin eabdin: radu almuhtar ealaa aldiri almukhtar, dar alfikri, bayrut, ta2, 1992m.
    • abin eabd albur: alaistidhkar aljamie limadhahib fuqaha' al'amsar waeulama' al'aqtar fima tadamanah almuataa min maeani alraay waluathar washarh dhalik kuluh bial'iijaz walaikhtisari, tahqiqu: salim muhamad eataa, eali muhamad mueawad, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 2000m.
    • abin eabd alhadi almaqdisi: akhtiarat shaykh al'iislam abn taymiata, tahqiqi: sami bin muhamad bin jad allahi, dar ealam alfawayid lilnashr waltawziei, makat almukaramati.
    • abin eabd alhadi almaqdisi: tanqih altahqiq fi 'ahadith altaeliqi, tahqiqu: sami muhamad jad allah, 'adwa' alsalaf, alrayad, ta1, 2007m.
    • abin eudi: alkamil fi dueafa' alrajal, tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjudi, eali muhamad mueawad, eabd alfataah 'abu sanatin, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1997m.
    • abin earafat aldisuqi: hashiat aldisuqii ealaa alsharh alkabira, dar alfikri, bayrut.
    • abn eaqilati: almawahib aljazilat fi marwiat alfaqir 'iilaa allah taealaa muhamad bin 'ahmad eaqilati, makhtut dimn majmue mahfuz bimaktabat eashir 'afandi biturkia, raqm alhifz (65).
    • abin faris: muejam maqayis allughati, tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, dar alfikri, ta1, 1399h.
    • abn majah: sunan abn majata, tahqiqu: shueayb al'arnawuwt wakhrin, alrisalat alealamiati, ta1, 2009m.
    • abin muflihi: alfarue, tahqiqu: da. eabd allh bin eabd almuhsin alturki, muasasat alrisalati, ta1, 2003m.
    • abn manzurin: lisan alearabi, dar sadir, ta3, 1414h.
    • abin najim: albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, dar alkitaab al'iislamii, bidun tarikhi.
    • 'abu alshaykh al'asbhani: tabaqat almuhdithin bi'asbihan walwaridin ealayha, tahqiqu: eabd alghafur eabd alhaqi albalushi, muasasat alrisalati, ta2, 1992m.
    • 'abu dawud alsijistani: sunan 'abi dawud, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, muhamad kamila, dar alrisalat alealamiati, ta1, 2009m.
    • 'abu dawud altiyalsi, musnad 'abi dawud altiyalsi, tahqiqu: du. muhamad bin eabd almuhsin alturki, dar hijir, alqahirati, ta1, 1999mi.
    • 'abu yusif: aluathar, tahqiqu: 'abu alwafa al'afghani, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • al'athrama: nasikh alhadith wamansukhuhu, tahqiqu: eabd allh bin hamd almansuri, ta1, 1999mi.
    • 'ahmad alzuwman: risalat bieunwani: <<'ahadith wathar alqunut fi alnaazilat 'ahadith qunut alnabii salaa allah ealayh wasalam lilnaazilat fi alsalawat almafrudati>>, manshuratan ealaa mawqie al'ulukati.
    • 'ahmad bin hanbul: musnad al'iimam 'ahmadu, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, eadil murshidi, wakhrin, muasasat alrisalati, ta1, 2001m.
    • 'iismaeil albaghdadi: hadiat alearifin <<'asma' almualifin wathar almusanafini>>, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
    • albukhari: sahih albukhari, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajati, ta1, 1422h.
    • badar aldiyn aleaynii: albinayat sharh alhidayati, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 2000m.
    • badar aldiyn aleayni: nakhab al'afkar fi tanqih mabani al'akhbar fi sharh maeani alathar, tahqiqa: yasir bin 'iibrahim, wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, qatr, ta1, 2008m.
    • albarikati: altaerifat alfiqhiatu, dar alkutub aleilmiati, bayrut, t 1424hi.
    • albzaar: musnad albazaar <<albahr alzukhari>>, tahqiqu: mahfuz alrahmin zayn allah, maktabat aleulum walhakmi, almadinat almunawarati, 1988mi.
    • albhuti: kashaf alqanaei, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • albihaqi: alsunan alsaghiri, tahqiqu: eabd almueti 'amin qileiji, jamieat aldirasat al'iislamiati, kratshi, bakistan, ta1, 1989m.
    • albihaqi: alsunan alkubraa, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eataa, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta3, 2003m.
    • altirmidhi: aljamie alsahih = sunan altirmidhi, tahqiqu: du. bashaar eawadi, dar algharb al'iislamii, bayrut, 1998m.
    • taqi aldiyn alshamniu: kamal aldirayat fi sharh alnaqayati, makhtut mahfuz bialmaktabat al'azhariati, raqm khususi <<2941>>, raqm eumumi <<44286>>.
    • taqi aldiyn alghazi: altabaqat alsuniyat fi tarajim alhanafiati, tahqiqu: du. eabd alfataah alhulu, dar alrafaei, alrayad, ta1, 1983m.
    • aljawhari: alsihah fi allughati, tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatara, dar aleilm lilmalayini, ta4, 1407hi.
    • aljuini ('iimam alharmini): nihayat almatlab fi dirayat almadhhaba, haqaqah wasanae faharisaha: da. eabd aleazim alddyb, dar alminhaji, jidat, ta1, 2007m.
    • haji khalifatun: kashaf alzunun ean 'asamay alkutub walfununa, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
    • alhazimi: aliaetibar fi bayan alnaasikh walmansukh min alathar, dayirat almaearif aleuthmaniati, haydar abad, ta2, 1359h.
    • alhakim alniysabwri: almustadrak ealaa alsahihayn bitaeliqat aldhahbi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eataa, dar alkutub alelmyat, bayrut, ta1, 1990m.
    • alhtaab alraeinii: mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalila, dar alfikri, bayrut, ta3, 1992m.
    • alkharshi: sharh mukhtasar khalila, dar alfikri, bayrut, bidun tarikhi.
    • aldaariqatani: sunan aldaariqatani, haqaqah wadabt nususih waealaq ealayhi: shueayb al'arnawuwt wakhrun, muasasat alrisalati, bayrut, ta1, 2004m.
    • aldaarmi: musnad aldaarimi, dirasat watahqiqu: du. marzuq bn hayaas alzahrani, tabeat khasatun, 2015m.
    • aldhahabi: tadhkirat alhafazi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 1998m.
    • aldhahabi: tanqih altahqiq fi 'ahadith altaeliqi, tahqiqu: mustafaa 'abu alghit eabd alhay, dar alwatan, alriyad, ta1, 2000m.
    • aldhahabi: sayr 'aelam alnubala'i, tahqiqu: majmueat min almuhaqiqin bi'iishraf alshaykh shueayb al'arnawuwta, muasasat alrisalati, ta3, 1985m.
    • alzarkashi: almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, dar alkutub aleilmiati, ta1, 2000m.
    • alzirkili: al'aelami, dar aleilm lilmalayini, bayrut, ta15, 2002m.
    • zkaria al'ansariu (shikh al'iislami): 'asnaa almatalibu, dar alkitaab al'iislamii, bidun tarikhi.
    • sraj aldiyn abn najim: alnahr alfayiq sharh kanz aldaqayiqi, tahqiqu: 'ahmad eazw einayata, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1, 2002m.
    • alsarukhisi: almabsuta, dar almaerifati, bayrut, 1993m.
    • alsharunbilali: maraqi alfalaah sharh nur al'iidah, aietanaa bihi: naeim zarzur, almaktabat aleasriatu, bayrut, ta1.
    • shams aldiyn alghazi: manah alghafar sharh tanwir al'absari, makhtut mahfuz bimaktabat birlin, majmueatan liandibirji, raqm <<101>>.
    • alshwkani: nil al'awtar min 'asrar muntaqaa al'akhbari, tahqiqu: eisam aldiyn alsababiti, dar alhadithi, alqahirati, ta1, 1993m.
    • alshirazi ('abu 'iishaq): tabaqat alfuqaha'i, hdhabhu: abn manzur al'iifriqi, tahqiqu: 'iihsan eabaasu, dar alraayid alearabii, bayrut, ta1,1970m.
    • altabrani: almuejam al'awsata, tahqiqu: tariq bin eawad allh bin muhamadi, eabd almuhsin bin 'iibrahim alhusayni, dar alharmayni, alqahirati.
    • altabrani: almuejam alkabira, tahqiqu: hamdi eabd almajid alsalafi, maktabat abn taymiati, alqahirati, ta2.
    • altahawy: sharh maeani alathar, tahqiqu: muhamad zahri alnjaar, muhamad sayid jad alhaqa, ealim alkutab, bayrut, ta1, 1994m.
    • altahawi: mukhtasar akhtilaf aleulama'i, tahqiqu: da. eabd allah nadhir 'ahmadu, dar albashayir al'iislamiati, bayrut, ta2, 1417h.
    • altahtawi: hashiat altahtawii ealaa maraqi alfalahi, tahqiqu: muhamad eabd aleaziz alkhalidii, dar alkutub alelmyat, bayrut, ta1, 1997m.
    • zafar 'ahmad aleuthmani altahanwi: 'iiela' alsinani, 'iidarat alquran waleulum al'iislamiati, kratshi, bakistan.
    • aleamudi, 'ahmad ealay: almukhtasar min kitab nashr alnuwr walzahr fi tarajim 'afadil 'ahl makat, ealam almaerifati, jida.
    • eabd alhayi alkatani: faharas alfaharis wal'athabat wamuejam almaeajim walmushayakhat walmusalsalati, tahqiqu: 'iihsan eabaas, dar algharb al'iislamii, bayrut, ta2, 1982m.
    • eabd alhayi alliknawi: alfawayid albahiat fi tarajim alhanafiati, eaniy bitashihihi: badr aldiyn alnaesanii, dar almaerifati, bayrut, bidun tarikhi.
    • eabd alrahman aljabrti: eajayib alathar fi altarajim wal'akhbari, dir aljili, birut.
    • eabd alrazaaq alsaneani: musanaf eabd alrazaaqi, tahqiqu: habib alrahman al'aezamiu, almajlis alealmiu, alhinda, almaktab al'iislamia, bayrut, ta2, 1403h.
    • eabd alsataar aldahlawii: fayd almalik alwahaab almutaeali bi'anba' 'awayil alqarn althaalith eashar waltawali, tahqiqu: eabd almalik bin eabd allh bin dahayash, maktabat al'asdi, makat almukaramati, 2008mi.
    • eabd aleali alburjandi, sharh alnaqayati, makhtut mahfuz bimaktabat murad mala, raqm alhifz <<930>>.
    • eabd alghani alnaabulsi: alhaqiqat walmujaz fi alrihlat 'iilaa alshaam wamisr walhajazi, tahqiqu: 'ahmad huridi, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, alqahirati, 1986m.
    • eabd alqadir alqurashi: aljawahir almadiat fi tabaqat alhanafiati, ta. mir muhamad katab khanhi, kratshi.
    • eabd allah almuealimi: 'aelam almakiyiyn min alqarn altaasie 'iilaa alraabie eashar alhijrii, muasasat alfirqan, landan, ta1, 1421h.
    • eabd allah bin 'ahmadu, abn mirdad alhanafii: nashr alnuwr walzahr fi tarajim 'afadil 'ahl makat almusharafat min alqarn aleashir 'iilaa alqarn alraabie eashra, makhtut mahfuz bimaktabat alduktur eabd alwahaab 'iibrahim 'abu sulayman.
    • eali alrida qurah balut, wa'ahmad twran qurah blut: muejam altaarikh alturath al'iislamiu fi maktabat alealam <<almakhtutat walmatbueati>>, dar aleaqabati, qaysari, turkia, ta1, 2001m.
    • eali bin eabd aleaziz alkhudayry: tahqiq wadarisat risalat abn aldahaan waeunwanha: <<'iijadat alnajdat bimane alqasr fi altariq 'iilaa jida>>, bahath manshur bimajalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bikufr alshaykhi, aleadad alraabieu, al'iisdar althaani, almujalad althaani, aleama 2020m.
    • fatawaa nur ealaa aldarb fi mawqie alshaykh abn aleuthaymin.
    • qasim bin qitlubgha: taj altarajim, tahqiqu: muhamad khayr ramadan yusuf, dar alqalami, dimashqa, ta1, 1992m.
    • alqaduri: altajridu, tahqiqu: du. muhamad 'ahmad siraji, da. eali jumeat muhamad, dar alsalami, alqahirati, ta2, 2006m.
    • alqarafi: 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqi, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • alqurtubii ('abu aleabaasi): almifham lima 'ushakil min talkhis kitab muslimin, haqaqah waealaq ealayh waqadim lahu: muhyi aldiyn diba, 'ahmad muhamad alsayida, yusif eali badiwi, mahmud 'iibrahim bizal, dar abn kathir, dimashqa, bayrut, ta1, 1996m.
    • kamal aldiyn al'anbari: nuzhat al'alba' fi tabaqat al'udaba'i, tahqiqu: 'iibrahim alsaamaraayiy, maktabat almanari, alzarqa'i, al'urduni, ta3, 1985m.
    • malik bin 'ans: almuata'a, riwayat 'abi museab alzahri, tahqiqu: du. bshaar eawad, mahmud khalil, muasasat alrisalati, 1412h.
    • muhamad alhabib alhilatu: altaarikh walmuarikhun bimakat min alqarn althaalith alhijrii 'iilaa alqarn althaalith eashra, muasasat alfirqan, landan, ta1, 1994m.
    • muhamad bin alhasan alshiybani: alathar, tahqiqu: 'abu alwafa al'afghani, dar alkutub aleilmiati, bayrut, bidun tarikhi.
    • muhamad khalil alhusayni: salak aldarar fi 'aeyan alqarn althaani eashra, dar albashayiri, ta3, 1988ma.
    • mislim bin alhajaji: sahih muslma, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut.
    • najam aldiyn alzaahidi: almujtabaa sharh mukhtasar alqaduwri, haqaqah welaq ealayhi: tawfiq mahmud aldimashqi, dar alriyahini, eamaan, bayrut, ta1, 2023m.
    • alnasayiy: sunan alnasayiy, tahqiqu: eabd alfataah 'abu ghudata, maktabat almatbueat al'iislamiati, halbu, ta2, 1986m.
    • alnawawiu (mihiiy aldiynu): al'adhkar almuntakhabat min kalam sayid al'abrar salaa allah ealayh walah wasalama, aldaar almutahidat lilnushri, birut, 1986m.
    • alnawawiu (mihiiy aldiyn): rawdat altaalibina, tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia, bayrut- dimashqa, ta3, 1991m.
    • alnawawiu (mihiiy aldiynu): almajmue sharh almuhadhabi, tahqiqu: nazih hamadi, dar alfikri, ta2, 1403h.
    • alnawawiu (mihiiy aldiyn): sharh sahih muslamin, dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut, ta2, 1392h.
    • wahba alzuhayli (duktur): 'usul alfiqh al'iislamii, dar alfikri, bayrut, ta2, 1998m.