الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية دراسة فقهية مقاصدية / Bioprinting of Human Organ: A Jurisprudential and Objective Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة حفر الباطن

المستخلص

الحمد لله ربِّ العالمين، والصلاة والسلام على أشرف الأنبياء والمرسلين، سيِّدنا محمد ، وعلى آله وصحبه أجمعين:
موضوع البحث: الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية - دراسة فقهية مقاصدية
يهدف هذا البحث إلى: التعرُّف على مفهوم الطباعة الحيويَّة، وأهميتها، ومراحلها، وبيان الأحكام الفقهية للطباعة الحيوية للأعضاء البشرية، ومعرفة مدى تواؤم الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية مع مقاصد الشريعة، ويرجع سبب اختياري هذا الموضوع إلى الرغبة في تحرير مسألة الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية من الناحية الفقهيَّة لخدمة الموروث الفقهي الإسلامي، وجهل بعض المسلمين بمثل هذه الأحكام.
ومن هنا تأتي أهميَّة البحث من حيث كونه دراسةً شرعيةً فقهية مقاصدية لبيان مدى مطابقة اللجوء للطباعة الحيوية للأعضاء البشرية لمبادئ الشريعة الإسلامية.
منهج البحث: استخدمتُ منهجًا استقرائيًّا في تتبع الآراء الفقهية والمقاصدية المتعلقة بالمسألة، وتحليلها وتحقيقها للخروج برؤية فقهية جامعة. كما استعنت بالمنهج الاستنباطي من خلال الرجوع إلى الأصول الشرعية العامة، كالنصوص والقواعد والمقاصد، واستنباط الأحكام منها لتطبيقها على الجزئيات محل البحث."
أهم نتائج البحث:

إباحة الطباعة الحيويَّة للأعضاء البشرية تقوم استنادًا لمشروعية التداوي بصفته العامَّة، وعلى القواعد الفقهية؛ كـ "الضرر يُزَال".
الغرض من الطباعة الحيويَّة تحقيق مصلحة؛ علاجية، كانت أو لإجراء فحوص أو تجارب طبيَّة، فلا يجوز أن تخضع عملية الطباعة الحيويَّة للأغراض التجارية، وإلا حرمت تمامًا.
لا يجوز العمل بتقنية الطباعة الحيويَّة أو غيرها من التقنيات الجديدة إلا بعد الحصول على ترخيصٍ من الدولة للمستشفيات، ومعرفة مدى مشروعيَّتها.
أهميَّة مقاصد الشريعة، وأثرها في الواقع العلمي والعملي.
عناية الإسلام بالنفس بالمحافظة عليها، وصيانتها، ودفع الضرر عنها.

 
All praise is due to Allah, the Lord of all worlds, and may peace and blessings be upon the noblest of prophets and messengers, our Master Muhammad ﷺ, and upon his family and companions.
Research Topic: Bioprinting of Human Organs – A Jurisprudential and Maqāṣidī Study
This study aims to explore the concept of bioprinting, its significance, and its stages. It also seeks to analyze the Islamic jurisprudential rulings related to bioprinting of human organs and assess its compatibility with the objectives of Islamic law (Maqāṣid al-Sharī‘ah). The motivation behind selecting this topic is to provide a well-grounded jurisprudential perspective on bioprinting in service of Islamic legal heritage and to address the lack of awareness among some Muslims regarding its legal aspects.
The significance of this research lies in its scholarly contribution as a jurisprudential and Maqāṣidī study that examines the extent to which resorting to bioprinting aligns with the principles of Islamic law.
Research Methodology: I employed an inductive methodology to trace and analyze the various juristic and Maqāṣid-based opinions related to the issue, aiming to develop a comprehensive juristic perspective. Additionally, I utilized a deductive method by referring to general Sharīʿah foundations—such as textual evidences, legal maxims, and the objectives of Islamic law—to derive rulings applicable to the specific cases addressed in the study.
Key Findings:

The permissibility of bioprinting human organs is based on the general principle of the legitimacy of seeking medical treatment, as well as on legal maxims such as “Harm must be removed”.
The purpose of bioprinting is to achieve a legitimate benefit, whether for therapeutic purposes or for medical examinations and experiments. However, it is strictly prohibited if exploited for commercial purposes.
The use of bioprinting or any new medical technology is contingent upon obtaining government authorization for hospitals and ensuring its compliance with Islamic legal standards.
The objectives of Islamic law (Maqāṣid) play a crucial role in scientific and practical applications.
Islam emphasizes the preservation of human life, protection of the self, and prevention of harm.

 

الكلمات الرئيسية


  1. الأزهري، محمدبن أحمد بن الأزهري، "تهذيب اللغة"، تحقيق محمد عوض مرعب، (ط1، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2001م).
  2. البخاري، محمدبن إسماعيل، "الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله وسننه وأيامه = صحيح البخاري"، تحقيق محمد زهير بن ناصر الناصر، (ط1، بيروت: دار طوق النجاة، 1422هــ).
  3. آلبورنو، محمد صدقي بن أحمد، "الوجيز في إيضاح قواعد الفقه الكلية"، (ط4، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1416هــ/1996م).
  4. آلبورنو، محمد صدقي بن أحمد، "موسوعة القواعد الفقهية"، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1424هــ/2003م).
  5. ابنحزم، علي بن أحمد، "المحلى بالآثار"، (بيروت: دار الفكر، د.ط، د.ت).
  6. الحطاب، شمس الدين أبوعبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، "مواهب الجليل في شرح مختصر خليل"، (ط3، بيروت: دار الفكر، 1412هــ/1992م).
  7. الرازي، زين الدين محمدبن أبي بكر، "مختار الصحاح"، تحقيق: يوسف الشيخ محمد، (ط5، بيروت - صيدا: المكتبة العصرية، 1420هــ/1999م).
  8. ابنرشد، محمد بن أحمد، "المقدمات الممهدات"، (ط1، بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1408هــ/1988م).
  9. الزرقا، أحمدبن محمد، "شرح القواعد الفقهية"، صححه وعلق عليه: مصطفى أحمد الزرقا، (ط2، دمشق: دار القلم، 1409هــ/1989م).
  10. أبوزيد، بكربن عبد الله، "فقه النوازل"، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1416هــ/1996م).
  11. السعدي، داود سليمان، "الاستنساخ بين العلم والفقه"، دار الحرف العربي للطباعة والنشر، بيروت، د.ط، د.ت.
  12. السيوطي، عبد الرحمنبن أبيبكر، "الأشباه والنظائر"، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1411هــ/1990م).
  13. الشاطبي، إبراهيمبن موسى، "الموافقات"، تحقيق أبيعبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، (ط1، الدمام: دار ابن عفان، 1417هــ/1997م).
  14. الطبري، محمدبن جرير، "جامع البيان في تأويل القرآن"، تحقيق أحمد محمد شاكر، (ط1، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1420هــ/2000م).
  15. ابنعاشور، محمد الطاهر، "مقاصد الشريعة الإسلامية"، تحقيق: محمد الحبيب ابنالخوجة، (الدوحة: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية - قطر، 1425هــ/2004م).
  16. عز الدين عبد العزيزبن عبد السلام، "قواعد الأحكام في مصالح الأنام"، راجعه وعلق عليه: طه عبد الرؤوف سعد، (طبعة جديدة مضبوطة منقحة، القاهرة، مكتبة الكليات الأزهرية، 1414هــ/1991م).
  17. عمر، أحمد مختار عبد الحميد، "معجم اللغة العربية المعاصرة"، (ط1، القاهرة: عالم الكتب، 1429هــ/2008م).
  18. العيني، محمودبن أحمد، "عمدة القاري شرح صحيح البخاري"، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، د.ت).
  19. غالية بنت سعيدبن عامر، "الطباعة الحيوية ثلاثية الأبعاد من منظور الفقه الإسلامي: دراسة تحليلية"، رسالة ماجستير، جامعة السلطان قابوس، 2022م.
  20. قرار المجمع الفقهي بمنظمة المؤتمر الإسلامي، في دورته المنعقدة بتاريخ: 18 جمادى الآخرة 1408هــ/ الموافق 6 فبراير 1988م.
  21. القرطبي، محمدبن أحمد، "الجامع لأحكام القرآن = تفسير القرطبي"، تحقيق أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، (ط2، القاهرة: دار الكتب المصرية، 1384هــ/1964م).
  22. ابنقيم الجوزية، محمدبن أبي بكر، "زاد المعاد في هدي خير العباد"، (ط27، بيروت: مؤسسة الرسالة، مكتبة المنار الإسلامية - الكويت، 1415هــ/1994م).
  23. الكاساني، علاء الدين أبوبكربن مسعود، "بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع"، (ط2، بيروت: دار الكتب العلمية، 1406هــ/1986م).
  24. كامل، أسماء فؤاد، "الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية من منظور شرعي"، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد (41)، (أبريل 2023م/ 1444هــ).
  25. المحمدي، علي محمد يوسف، "حكم التداوي في الإسلام"، مجلة مجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي بجدة.
  26. المرداوي، علاء الدين أبوالحسن عليبن سليمان، "الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف"، (ط2، بيروت: دار إحياء التراث العربي، د.ت).
  27. المرغيناني، عليبن أبيبكر، "الهداية في شرح بداية المبتدي"، تحقيق طلال يوسف، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، د.ط، د.ت).
  28. مسلمبن الحجاج، أبوالحسن القشيري النيسابوري، "المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله "، تحقيق محمد فؤاد عبد الباقي، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، د.ط، د.ت).
  29. ابنمفلح، إبراهيمبن محمد، "المبدع في شرح المقنع"، (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1418هــ/1997م).
  30. ملوحي، ناصر محيي الدين، "الطباعة المجسمة ثلاثية الأبعاد مستقبل رائع للتعويضات البشرية"، (ط1، سلمية - سورية: دار الغسق للنشر، 1443هــ/2021م).
  31. المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية، "كتيب الندوة الدولية للطباعة الحيوية: الفرص والتحديات من منظور إسلامي"، الكويت، 25-24 سبتمبر 2023م.
  32. ابنمنظور، محمدبن مكرم، "لسان العرب"، (ط3، بيروت: دار صادر، 1414هــ).
  33. ابننجيم، زين الدينبن إبراهيم، "الأشباه والنظائر على مذهب أبي حنيفة النعمان"، وضع حواشيه وخرَّج أحاديثه: الشيخ زكريا عميرات. (ط1، بيروت: دار الكتب العلمية، 1419هــ/1999م).
  34. النووي، يحيىبن شرف، "المنهاج شرح صحيح مسلمبن الحجاج"، (ط2، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1392هــ).
  35. النووي، يحيىبن شرف، "روضة الطالبين وعمدة المفتين"، تحقيق زهير الشاويش، (ط3، بيروت: المكتب الإسلامي، 1412هــ/1991م).

 

References:

 

  • al'azhari, muhamad bn 'ahmad bn al'azhari, "tahdhib allughati", tahqiq muhamad eawad mureibi, (ta1, bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii, 2001mu).
  • albukhari, muhamad bin 'iismaeila, "aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah wasunanih wa'ayaamuh = sahih albukharii", tahqiq muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, (ta1, bayrut: dar tawq alnajati, 1422h).
  • al burnu, muhamad sidqi bin 'ahmadu, "alujiz fi 'iidah qawaeid alfiqh alkiliyati", (ta4, bayrut: muasasat alrisalati, 1416h/1996ma).
  • al burnu, muhamad sidqi bin 'ahmadu, "musueat alqawaeid alfiqhiati", (ta1, bayrut: muasasat alrisalati, 1424h/2003ma).
  • abin hazma, ealiin bin 'ahmadu, "almuhalaa bialathar", (birut: dar alfikri, du.ti, da.t).
  • alhatabi, shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, "mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil", (tu3, birut: dar alfikri, 1412h/1992ma).
  • alraazi, zayn aldiyn muhamad bin 'abi bakr, "mukhtar alsahahi", tahqiqu: yusuf alshaykh muhamadu, (ta5, bayrut - sayda: almaktabat aleasriati, 1420h/1999ma).
  • abn rushda, muhamad bin 'ahmadu, "almuqadimat almumahadat", (ta1, bayrut: dar algharb al'iislami, 1408hi/1988ma).
  • alzarqa, 'ahmad bin muhamad, "shrah alqawaeid alfiqhiati", sahahah waealaq ealayhi: mustafaa 'ahmad alzarqa, (ta2, dimashqa: dar alqalama, 1409hi/1989ma).
  • 'abu zida, bikr bin eabd allahi, "fiqah alnawazil", (ta1, bayrut: muasasat alrisalati, 1416h/1996ma).
  • alsaedi, dawud sulayman, "aliastinsakh bayn aleilm walfiqh", dar alhirf alearabii liltibaeat walnashri, bayrut, du.ti, di.t.
  • alsyuti, eabd alrahman bn 'abi bakr, "al'ashbah walnazayiri", (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1411hi/1990ma).
  • alshaatibi, 'iibrahim bin musaa, "almuafiqat", tahqiq 'abi eubaydat mashhur bin hasan al salman, (ta1, aldamaam: dar abn eafan, 1417h/1997ma).
  • altabri, muhamad bin jirir, "jamie albayan fi tawil alqurani", tahqiq 'ahmad muhamad shakir, (ta1, bayrut: muasasat alrisalati, 1420h/2000mu).
  • abin eashur, muhamad altaahir, "maqasid alsharieat al'iislamiati", tahqiqu: muhamad alhabib aibn alkhawjati, (aldawhat: wazarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - qutru, 1425h/2004ma).
  • eaz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalami, "qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami", rajieh waealaq ealayhi: tah eabd alrawuwf saedu, (tabeatan jadidatan madbutatan munaqahatan, alqahirati, maktabat alkuliyaat al'azhariati, 1414h/1991ma).
  • eumra, 'ahmad mukhtar eabd alhamidi, "muejam allughat alearabiat almueasirati", (ta1, alqahirati: ealim alkutub, 1429h/2008ma).
  • aleayni, mahmud bin 'ahmadu, "eumdat alqariyi sharh sahih albukharii", (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, da.t).
  • ghaliat bint saeid bin eamir, "altibaeat alhayawiat thulathiat al'abead min manzur alfiqh al'iislamii: dirasat tahliliata", risalat majistir, jamieat alsultan qabus, 2022m.
  • qarar almajmae alfiqhii bimunazamat almutamar al'iislamii, fi dawratih almuneaqadat bitarikhi: 18 jamadaa alakhirat 1408h/ almuafiq 6 fibrayir 1988m.
  • alqurtubi, muhamad bin 'ahmadu, "aljamie li'ahkam alquran = tafsir alqurtubii", tahqiq 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, (ta2, alqahirata: dar alkutub almisriati, 1384h/1964mu).
  • abin qiam aljawziati, muhamad bin 'abi bakr, "zad almuead fi hady khayr aleabadi", (ta27, bayrut: muasasat alrisalati, maktabat almanar al'iislamiat - alkuayti, 1415h/1994ma).
  • alkasani, eala' aldiyn 'abu bakr bn maseudin, "badayie alsanayie fi tartib alsharayiei", (ta2, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1406hi/1986ma).
  • kamil, 'asma' fuaad, "altibaeat alhayawiat lil'aeda' albashariat min manzur shareiin", majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, aleadad (41), ('abril 2023m/ 1444h).
  • almuhamadi, eali muhamad yusif, "hakam altadawi fi al'iislami", majalat majmae alfiqh al'iislamii altaabie limunazamat almutamar al'iislamii bijidatin.
  • almardawi, eala' aldiyn 'abu alhasan ealiin bin sulayman, "al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi", (tu2, bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii, da.t).
  • almirghinani, eali bin 'abi bakr, "alhidayat fi sharh bidayat almubtadi", tahqiq talal yusif, (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, du.ta, da.t).
  • mislim bin alhajaju, 'abu alhasan alqushayri alniysaburi, "almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah ", tahqiq muhamad fuad eabd albaqi, (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, du.ta, da.t).
  • abin muflihi, 'iibrahim bin muhamadi, "almubdie fi sharh almuqanaei", (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1418hi/1997ma).
  • mluhi, nasir muhyi aldiyn, "altibaeat almujasamat thulathiat al'abead mustaqbal rayie liltaewidat albashariati", (ta1, silmiat - suriatu: dar alghasq lilnashri, 1443h/2021ma).
  • almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati, "ktib alnadwat aldawliat liltibaeat alhayawiati: alfuras waltahadiyat min manzur 'iislami", alkuayta, 25-24 sibtambar 2023m.
  • abn manzuri, muhamad bin mukram, "lisan alearbi", (ta3, birut: dar sadir, 1414h).
  • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim, "al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnueman", wade hawashih wkhrraj 'ahadithahu: alshaykh zakariaa eumayrat. (ta1, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1419h/1999ma).
  • alnawawii, yahyaa bin sharaf, "alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji", (ta2, bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii, 1392h).
  • alnawawii, yahyaa bin sharaf, "ruwdat altaalibin waeumdat almuftina", tahqiq zuhayr alshaawish, (ta3, bayrut: almaktab al'iislamia, 1412h/1991ma).