مقاصد حفظ العمران في سياق النزاع الدولي دراسة لقواعد الضمان وآليات حماية العمران الإنساني في ضوء الاجتهاد الفقهي والقانون الدولي / Objectives For Protection of The Global Human Urbanistic Legacy in the Context of International Conflicts Studying Rules of Compensation and Urbanistic Protection Mechanisms in Light of the Jurisprudence and the International Law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

الأكاديمية الجهوية للتربية والتكوين مراكش

المستخلص

لعل النزاعات الدولية من أكثر الوقائع التي تتحدى الوجود البشري المعاصر، خصوصا عندما تتطور في ضوء السرديات المحلية والأطماع التحكمية إلى نزاعات تتعلق بالدول فيما بينها، أو بين دولة وشخص من أشخاص القانون الدولي العام.
والتشريعات الدولية على اختلاف درجاتها ومصادرها هي في هذا الصدد محاولة تبتغي في مقاصدها الوضعية التحقق من المحافظة على العمران الإنساني قدر الإمكان، وبخاصة في ضوء التطور الملحوظ في تكنولوجيا التسلح ومقدار الهرج والدمار الذي يمكن أن تحدثه في الإنسان والعمران على حد سواء.
وفي هذا السياق، تأتي هذه الدراسة محاولة بحثية للنظر في أصول التشريع ضمن المجال التداولي الإسلامي من جهة، ومن خلال القانون الدولي الإنساني من جهة أخرى، بغرض الكشف عن مجموع القواعد المستفادة من الاجتهاد والتشريع الإسلامي، ومن أنظمة المؤسسات والعمل القضائي الدولي والإقليمي والاتفاقيات الدولية ذات القوة الإلزامية، والتحقق مما يمكنها أن تجود به من آليات لها أن تسهم في حماية العمران البشري في سياق النزاع الدولي وجوداً ووظيفةً، مع قياس مدى فاعليتها من الناحية العملية من خلال تتبع سياقات مماثلة للنزاع الدولي الحديث في التجربة التاريخية، إلى جانب استكشاف مدى تأثيرها على التراث الإنساني عموماً، وعلى الأعيان العمرانية منه على وجه التحديد.
 
It is almost given that the international conflicts are among the most challenging facts of contemporary human existence, especially in light of incontrolled greeds and ambitions that take covered by ideological perspectives.
In this regard, international legislation come to attempt achieving its objectives as a contribution for preserving, as much as possible, the features of Human Urbaistic, especially in light of the remarkable development in military technology and the potential destruction that may be caused by modern weapons.
It is a given Fact that The conditions of contemporary life are in a continuous process of change, and so are the conditions of individus Lives.
This study comes, therfore, as an academic attempt to inlight the remarkable contribution of the jurisprudence, in both islamic law and humanitarian international law contexts, in establishing cocrete mechanisms for the aims of urbanistic preservation, same rules and mechanisms that would be put into test measuring the extent of its effectiveness from the perspective of the Human practice through relevant experiences along with the Human history of armed conflicts and the extent of its impact on the Urbanistic human heritage in special.

الكلمات الرئيسية


  • أولا: التاريخ والعلوم الشرعية:

    • ابن الأثير: الكامل في التاريخ، تحقيق عمر عبد السلام تدمري، دار الكتاب العربي، الطبعة الثالثة، 1997م.
    • ابن تغري بردي، أبو المحاسن الحنفي: النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، قدَّم لهُ وعلَّق عليه: مُحمَّد حُسين شمسُ الدين، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1/1413هــ-1992م.
    • ابن رشد، محمد بن محمد (الجد): البيان والتحصيل، تحقيق محمد حجي وأحمد الشرقاوي إقبال، دار الغرب الإسلامي، بيروت، ط1/1422هــ-2001م.
    • ابن رشد، محمد بن محمد (الحفيد): بداية المجتهد، مطبعة الحلبي، مصر، ط4/1395هــ-1975م.
    • ابن سعد: الطبقات الكبرى، تحقيق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، ط2/1418هــ-1997م.
    • ابن عابدين: حاشية رد المحتار، دار الفكر، بيروت، ط2/1996م.
    • ابن قدامة، موفق الدين: المغني، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط1/1405هــ-1985م.
    • ابن كثير: البداية والنهاية، تحقيق: د. عبد الله التركي، مركز البحوث والدراسات العربية والإسلامية بدار هجر، القاهرة، ط1/1998م.
    • ابن مفلح، برهان الدين: المبدع شرح المقنع، دار عالم الكتب سنة 2003م.
    • ابن هشام، عبد الملك الحميري: السيرة النبوية، تحقيق: مصطفى السقا وآخرون، مطبعة الحلبي، مصر، ط2/1375هــ1953م.
    • البلاذري: فتوح البلدان، تحقيق رضوان محمد رضوان، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، سنة 1987م.
    • بهرام، تاج الدين: الشامل في فقه الإمام مالك، تحقيق: أحمد نجيب، مركز نجيبويه، مصر، ط1/1429هــ-2008م.
    • الخرشي: شرح مختصر خليل، المطبعة الأميرية، مصر، سنة 1317هــ، (د.ط).
    • الخطيب الشربيني: مغني المحتاج، تحقيق علي معوض وعادل عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1/1994م.
    • الدسوقي، محمد بن أحمد: الحاشية على الشرح الكبير، دار إحياء الكتب العربية، د.ط.ت.
    • الرجراجي: مناهج التحصيل، تحقيق أحمد علي والدمياطي، دار ابن حزم، بيروت، ط1/1428هــ-2007م.
    • الرملي، شهاب الدين: نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3/1424هـــ2003م.
    • الزحيلي، محمد مصطفى: إحياء الأرض الموات، مركز النشر العلمي جامعة الملك عبد العزيز، المملكة العربية السعودية، ط1/1410هــ-1990م.
    • السرخسي: المبسوط، دار المعرفة، بيروت، سنة 1398هــ-1978م.
    • الطبري، محمد بن جرير: تاريخ الأمم والملوك، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، دار المعارف، بيروت، ط2/1960م.
    • الطبري، محمد بن جرير: جامع البيان عن تأويل آي القرآن، تحقيق: عبد الله التركي، دار هجر، مصر، ط1/1422هــ-2001م.
    • طقُّوش، مُحمَّد سُهيل: تاريخ المماليك في مصر وبلاد الشام، دار النفائس، بيروت، ط4/1436هــ-2015م.
    • العسقلاني، ابن حجر: فتح الباري بشرح صحيح البخاري، تحقيق: عبد العزيز بن عبد الله بن باز، المكتبة السلفية (د.ط.ت).
    • عليش، محمد بن أحمد المالكي: منح الجليل في شرح مختصر الشيخ خليل، دار الفكر، بيروت، ط1/1404هــ-1984م.
    • العيني، بدر الدين الحنفي: عقائد الجمان في تاريخ أهل الزمان، تحقيق: مُحمَّد مُحمَّد أمين، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، ط1/1987.
    • فؤاد زكريا: نقد الاستشراق وأزمة الثقافة العربية المعاصرة: دراسة في المنهج، مؤسسة هنداوي، القاهرة، ط1/2019م.
    • الفيروز آبادي: القاموس المحيط، تحقيق محمد نعيم العرقسوسي، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط8/1426هــ-2005م.
    • القاسم، أبو عبيد ابن سلام: كتاب الأموال، تحقيق سيد رجب، دار الهدي النبوي بمصر ودار الفضيلة بالرياض، ط1/1428هــ-2007م.
    • القاضي عبد الوهاب: التلقين، تحقيق محمد بوخبزة الحسني، دار الكتب العلمية، ط1/1425هــ-2004م.
    • القاضي عياض: إكمال المعلم بفوائد مسلم، تحقيق يحيى إسماعيل، دار الوفاء، مصر، ط1/1419هــ-1998م.
    • القرافي، شهاب الدين: الفروق، تحقيق خليل المنصور، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1/1418هــ-1998م.
    • الكاساني أبو بكر بن مسعود: بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، دار الكتب العلمية، بيروت، ط2/1406هــ1986م.
    • محمد حسني يوسف: موسوعة الفرق والمذاهب المسيحية، الدار العالمية للكتب والنشر، مصر، ط1/2011.
    • محمد المزوغي: في نقد الاستشراق: المحور أركون/صالح، أفريقيا الشرق، الدار البيضاء: ط1/2017م.
    • المراكشي، ابن عذاري: البيان المغرب، تحقيق بشار عواد معروف، دار الغرب الإسلامي، تونس، ط1/1424هــ-2013م).
    • المقري، أحمد بن محمد التلمساني: نفح الطيب، تحقيق إحسان عباس، دار صادر بيروت (د.ط.ت).
    • الموصلي، عبد الله بن محمود الحنفي، الاختيار لتعليل المختار، مع تعليقات الشيخ محمود أبو دقيقة، دار الكتب العلمية، بيروت (د.ط.ت).
    • النووي، المجموع شرح المهذب، الطبعة المنيرية، مصر (د.ت).
    • الهمذاني، رشيدُ الدين فضل الله، جامع التواريخ، الإيلخانيون، تاريخ هولاكو، دار إحياء الكتب العربية، مصر؛ ط1/1960م.
    • الواقدي، محمد بن عمر: فتوح الشام، تحقيق: عبد اللطيف عبد الرحمن، دار الكتب العلمية: بيروت، ط1/1997م.
    • يحياوي جمال: سقوط الأندلس ومأساة الأندلسيين، طبعة الجزائر، سنة 2004.

    ثانيا: القانون والعلاقات الدولية:

    • أبو الوفاء أحمد: النظرية العامة للقانون الدولي الإنساني: في القانون الدولي وفي الشريعة السلامية، دار النهضة العربية، القاهرة: الطبعة الأولى (د.ت).
    • أحمد سرحال: قانون العلاقات الدولية، المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع، بيروت، 1993 (د.ط).
    • الأسطل، إسماعيل أحمد: حقوق الإنسان والقانون الإنساني بين الشريعة والقانون، الجامعة الإسلامية غزة، فلسطين، ط1/1425-2005م.
    • بكتيه، ج ان س: القانون الدولي الإنساني وحماية ضحايا الحرب، إصدار اللجنة الدولية للصليب الأحمر، جنيف، سويسرا، 1989م (د.ط).
    • جولي، سعيد سـالم: المدخل لدراسة القانون الدولي الإنساني، دار النهضـة العربيـة، القاهرة، مصر، 2003م (د.ط).
    • الحسين شكراني: تناقضات القانون الدولي مدخل تحليلي، ص153 (مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، ط1/2019).
    • حماد، كمال: النزاع المسلح والقانون الدولي العام، تقـديم جـورج ديـب، المؤسسـة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع، بيروت، لبنان، سنة 1997م (د.ط).
    • حيدر، علي: درر الحكام شرح مجلة الأحكام، تعريب المحامي فهمي الحسيني، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان (د.ط.ت).
    • خالدي رشيد: مستقبل القدس العربية، النشرة البريطانية لشؤون الشرق الأوسط، المجلد. 19، العدد. 2، سنة 1992.
    • خلف، عبد الباسط: فلسطين في 3 أشهر: مجازر ومجاعة في غزة، مجلة الدراسات الفلسطينية، العدد 138، سنة 2024م.
    • شهاب، مفيد: دراسات في القانون الدولي الإنساني: تقديم د. مفيد شهاب اللجنة الدولية للصليب الأحمر، دار المستقبل العربي، القاهرة، ط1/2000م.
    • عامر، صلاح: مقدمة لدراسـة قانون النزاعات المسـلحة، دار الفكر العربي، القاهرة، مصـر، ط1/1976م.
    • عبد الحميد، محمد سامي وآخرون: أصول القانون الدولي العام (مجموع بحوث)، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية، مصر، ط5/1996م.
    • عبد الرؤوف بورزق، وإسماعيل دبش: الاحتلال والحياد في القانون الدولي الإنساني، مجلة السياسة العالمية، المجلد7، العدد2، سنة 2023.
    • عتلم، شريف: محاضرات في القانون الدولي الإنساني، دار المستقبل العربي، القاهرة مصر، ط3/2003م.
    • علوان، محمد يوسف: الجرائم ضد الإنسانية، بحث مقدم إلى الندوة العلمية حول المحكمة الجنائية الدولية: تحدي الحصانة، نشرة اللجنة الدولية للصليب الأحمر، دمشق، 3 4 تشرين الثاني، سنة
    • علي سيد حسن: المدخل إلى علم القانون-الكتاب الثاني: نظرية الحق، دار النهضة العربية، مصر، سنة 1989 (د.ط).
    • علي، ماجد إبراهيم: قانون العلاقات الدولية في السلم والحرب، (دون دار نشر)، سنة 1993 (د.ط.ت).
    • العلي، محمد بن غانم: أسرى الحرب الدواعي الإنسانية والأبعاد القانونية، الهلال الأحمر القطري، 2003م.
    • عواشريه رقية: حماية المدنيين والأعيان المدنية في النزاعات المسلحة غير الدولية، رسالة دكتوراه، جامعة عين شمس، القاهرة، مصر، سنة 2001.
    • اللجنة الدولية للصليب الأحمر: احترام القانون الدولي الإنساني وكفالة احترامه، الاتحاد البرلماني الدولي، جنيف، سويسرا، سنة 1999م.
    • اللجنة الدولية للصليب الأحمر: القواعد الأساسية لاتفاقيات جنيف وبروتوكوليها الإضافيين، جنيف، سويسرا، ط4/1999م.
    • مجلة الأحكام العدلية: بعناية بسام الجابي، (قانون عثماني مستمد من الفقه الحنفي)، دار ابن حزم، بيروت، ط1/1424هــ.
    • وائل حلاق: قصور الاستشراق: منهج في نقد العلم الحداثي، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، بيروت، ط1/2019م.

    ثالثا: القصاصات والتقارير الإخبارية:

    • 11/02/2007: تقرير إخباري (إنجليزية):

    "Jewish Inroads in Muslim Quarter"

    ("الغزوات والصولات اليهودية في القدس الشرقية")

    منشور على الموقع الرسمي لصحيفة واشنطن بوست، تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024 على الرابط:

    https://washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/02/10/AR2007021001571.html

    • 18/06/2023: قصاصة إخبارية (عربية):

    "الآثار العراقية: عرض لوح منقوش بنص مسماري استعاده العراق من إيطاليا"
    بعد 4 عقود من اختفائه

    منشور على الموقع الرسمي لهيئة الإذاعة البريطانية تمت معاينته بتاريخ: 13/11/2024 على الرابط:

    https://www.bbc.com/arabic/middleeast-65944713

    • 21/05/2020: قصاصة إخبارية (عربية):

    "لوح يحمل نصا من ملحمة جلجامش موضع معركة قانونية في الولايات المتحدة"

    منشور على الموقع الرسمي لهيئة الإذاعة البريطانية تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024 على الرابط:

    https://www.bbc.com/arabic/world-52746729

    • 23/01/2021: مقال إخباري (عربية):

    "جوامع صدام حسين في العراق: تحف معمارية تخفي أسرار الصراع"

    منشور على الموقع الرسمي لقناة الجزيرة القطرية تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024على الرابط:

    https://is.gd/1oisp8

    • 24/04/2016: قصاصة إخبارية (عربية):

    "مساجد أهل السنة في العراق تحت أيدي المليشيات الشيعية"

    منشور على موقع "دليل المساجد" تمت معاينته بتاريخ: 11/11/2024 على الرابط:

    https://daleelalmasjed.com/art.php?id=1010101395

    • شتنبر 2006: قصاصة إخبارية (عربية):

    "عمل انتقامي: قصف محطة توليد الكهرباء في قطاع غزة وتبعاته"

    منشور على الموقع الرسمي لمركز المعلومات الإسرائيلي لحقوق الإنسان في الأراضي المحتلة (بتسيلم)
    تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024 على الرابط:

    https://www.btselem.org/publications/summaries/200609_act_of_vengeance

    • 15/07/2010: قصاصة إخبارية (إنجليزية):

    "House-by-house struggle for East Jerusalem"

    (منزل بمنزل: كفاح من أجل القدس الشرقية)

    منشور على الموقع الرسمي لهيئة الإذاعة البريطانية تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024 على الرابط:

    https://www.bbc.com/news/world-middle-east-10656890

    • 07/11/2023: قصاصة إخبارية (إنجليزية):

    "Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel"

    (القانون الأساسي: القدس عاصمة لإسرائيل)

    منشور على الموقع الرسمي للمركز القانوني لحقوق الأقلية العربية في الأراضي المحتلة (عدالة)
    تمت معاينته بتاريخ 13/11/2024 على الرابط:

    https://www.adalah.org/en/law/view/520

     

    رابعا: الاتفاقيات والمواثيق والأحكام الدولية:

    • نظام روما الأساسي للمحكمة الجنائية الدولية صدر في يوليوز سنة 1998 ودخل حيّز التنفيذ في أبريل سنة 2002.
    • المبادئ الأساسية بشأن الحق في الانتصاف والجبر لضحايا الانتهاكات الجسيمة للقانون الدولي لحقوق الإنسان والانتهاكات الخطيرة للقانون الإنساني الدولي اعتماد لجنة الأمم المتحدة لحقوق الإنسان عدد E/CN.4/RES/2005/35 لسنة 2005؛ واعتماد الجمعية العامة للأمة المتحدة عدد 2006A/RES/60/147 لسنة 2006.
    • اتفاقية الأمم المتحدة لحصانة الدول وممتلكاتها من الولاية القضائية، اعتمدت للتصديق والانضمام بموجب قرار الجمعية العامة للأمم المتحدة رقم 59/38 المؤرخ في 2 دجنبر 2004.
    • حكم قضائي دولي من محكمة العدل الدولية بتاريخ 3 فبراير 2012 بين ألمانيا وإيطاليا مع تدخل اليونان، منشور ضمن مجموع أحكام محكمة العدل الدولية لسنة 2012 (الإصدار الرسمي).
    • اتفاقية حماية حقوق الإنسان في نطاق مجلس أوروبا (الاتفاقية الأوروبية لحقوق الإنسان: روما 1950)
    • اتفاقية الدول الأمريكية لحقوق الإنسان والضمانات الأساسية (سان خوسيه 1969)
    • البروتوكول التكميلي لمحكمة العدل بالمجموعة الاقتصادية لدول غرب أفريقيا (2005)
    • بروتوكول 2008 المعني بالنظام الأساسي للمحكمة الأفريقية للعدالة وحقوق الإنسان
    • اتفاقية لاهاي بتاريخ 18 أكتور 1907 الخاصة باحترام قوانين وأعراف الحرب البرية.
    • اتفاقيات جنيف الأربع لسنة 1949م وبروتوكولاتها الإضافية لسنة 1977.
    • إعلان سان بطرسبرج لعام 1868م بشأن حظر استعمال بعض القذائف في وقت الحرب.
    • لائحة لاهاي الملحقة باتفاقية لاهاي الرابعة لعام 1907م المتعلقة بقوانين الحرب البرية وأعرافها والبروتوكول الإضافي الخاص بها.
    • اتفاقية حماية الأعيان الثقافية في حالة النزاع المسلح لسنة 1954 وبروتوكولاتها الإضافية.

    خامسا: المراجع الأجنبية:

    • Aubrey Russell Vine:
      The Nestorian Churches: A Concise History, Independent Press.
    • Bustamente PEREZ:
      Compenido de Historia de Espana. Perez (Madrid, 1952).
    • Maalouf, Amin:
      "The Crusades Through Arab Eyes", 1986.
    • Marmoral Carvajal:
      Rebellon y Castigo de Los Moriscos del reinada degranada (Madrid, 1946).
    • Randall Lesaffer:
      “Peace Treaties and International Law in European History: From the Late Middle Ages to World War One” Cambridge University Press, 2004.
    • Richard Foltz:
      Religions of the Silk Road, New York: Palgrave Macmillan, 2010.

     

    References:

    1: altaarikh waleulum alshareia:

    • abn al'athira: alkamil fi altaarikhi, tahqiq eumar eabd alsalam tadamuri, dar alkitaab alearabii, altabeat althaalithati, 1997m.
    • abin tughri bardi, 'abu almahasin alhanafii: alnujum alzaahirat fi muluk misr walqahirati, qdam lh welaq ealayhi: muhmad husyn shms aldiyn, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1/1413h-1992m.
    • abn rushdi, muhamad bin muhamad (aljid): albayan waltahsili, tahqiq muhamad hajiy wa'ahmad alsharqawi 'iiqbalu, dar algharb al'iislamii, bayrut, ta1/1422h-2001m.
    • abn rushdi, muhamad bin muhamad (alhafidi): bidayat almujtahidi, matbaeat alhalbi, masri, ta4/1395h-1975m.
    • abn saedu: altabaqat alkubraa, tahqiq muhamad eabd alqadir eataa, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta2/1418h-1997m.
    • abin eabidin: hashiat radu almuhtari, dar alfikri, bayrut, ta2/1996m.
    • abn qadamat, muafaq aldiyn: almaghni, dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut, ta1/1405h-1985m.
    • abin kathir: albidayat walnihayatu, tahqiqu: da. eabd allah alturki, markaz albuhuth waldirasat alearabiat wal'iislamiat bidar hijar, alqahirati, ta1/1998m.
    • abin muflihi, burhan aldiyn: almubdie sharh almuqaniei, dar ealam alkutub sanat 2003m.
    • abin hisham, eabd almalik alhamyri: alsiyrat alnabawiatu, tahqiqu: mustafaa alsaqaa wakhrun, matbaeat alhalbi, masri, ta2/1375h1953m.
    • albaladhiri: fatuh albildan, tahqiq ridwan muhamad ridwan, dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, sanatan 1987ma.
    • bahram, taj aldiyn: alshaamil fi fiqh al'iimam malk, tahqiqi: 'ahmad najib, markaz najibuyhi, masr, ta1/1429h-2008m.
    • alkharshi: sharh mukhtasar khalil, almatbaeat al'amiriatu, masr, sanat 1317h, (du.ta).
    • alkhatib alshirbini: mughaniy almuhtaji, tahqiq ealii mueawad waeadil eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1/1994m.
    • aldisuqi, muhamad bn 'ahmadu: alhashiat ealaa alsharh alkabira, dar 'iihya' alkutub alearabiati, du.ta.t.
    • alrajraji: manahij altahsili, tahqiq 'ahmad ealiin waldimyati, dar aibn hazma, birut, ta1/1428h-2007m.
    • alrimli, shihab aldiyn: nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta3/1424h2003m.
    • alzuhayli, muhamad mustafaa: 'iihya' al'ard almawati, markaz alnashr aleilmii jamieat almalik eabd aleaziza, almamlakat alearabiat alsueudiatu, ta1/1410h-1990m.
    • alsarukhisi: almabsuta, dar almaerifati, bayrut, sanat 1398h-1978m.
    • altabri, muhamad bin jirir: tarikh al'umam walmuluki, tahqiq muhamad 'abu alfadl 'iibrahim, dar almaearifi, bayrut, ta2/1960m.
    • altabri, muhamad bin jirir: jamie albayan ean tawil ay alquran, tahqiqu: eabd allah alturki, dar hijir, masr, ta1/1422h-2001m.
    • tquwsh, muhmad suhyl: tarikh almamalik fi misr wabilad alshaami, dar alnafayisi, bayrut, ta4/1436h-2015m.
    • aleasqalani, abn hajar: fath albari bisharh sahih albukhari, tahqiqu: eabd aleaziz bin eabd allh bin bazi, almaktabat alsalafia (du.ti.t).
    • ealish, muhamad bin 'ahmad almaliki: manah aljalil fi sharh mukhtasar alshaykh khalil, dar alfikri, bayrut, ta1/1404h-1984m.
    • aleayni, badr aldiyn alhanafii: eaqayid aljuman fi tarikh 'ahl alzamani, tahqiqu: muhmad muhmad 'amin, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, alqahirati, ta1/1987.
    • fuad zakaria: naqd alaistishraq wa'azmat althaqafat alearabiat almueasirati: dirasat fi almanhaji, muasasat hindawi, alqahirat, ta1/2019m.
    • alfiruz abadi: alqamus almuhayti, tahqiq muhamad naeim aleirqasusi, muasasat alrisalati, bayrut, ta8/1426h-2005m.
    • alqasama, 'abu eubayd abn salami: kitab al'amwali, tahqiq sayid rajaba, dar alhady alnabawii bimisr wadar alfadilat bialriyad, ta1/1428h-2007m.
    • alqadi eabd alwahaabi: altalqina, tahqiq muhamad bukhibzat alhasni, dar alkutub aleilmiati, ta1/1425hi-2004m.
    • alqadi eiad: 'iikmal almuealim bifawayid muslmin, tahqiq yahyaa 'iismaeil, dar alwafa'i, masr, ta1/1419h-1998m.
    • alqarafi, shihab aldiyn: alfuruqu, tahqiq khalil almansurin, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1/1418h-1998m.
    • alkasani 'abu bakr bin maseud: badayie alsanayie fi tartib alsharayiea, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta2/1406h1986m.
    • muhamad husni yusif: mawsueat alfiraq walmadhahib almasihiatu, aldaar alealamiat lilkutub walnashri, masri, ta1/2011.
    • muhamad almuzughi: fi naqd aliastishraqi: almihwar 'arkun/salih, 'afriqia alsharqa, aldaar albayda': ta1/2017m.
    • almarakishi, abn eadhari: albayan almaghribi, tahqiq bashaar eawaad maerufun, dar algharb al'iislami, tunis, ta1/1424h-2013ma).
    • almaqariy, 'ahmad bin muhamad altilmsani: nafah altayb, tahqiq 'iihsan eabaas, dar sadir bayrut (du.ti.t).
    • almusli, eabd allah bin mahmud alhanafii, alaikhtiar litaelil almukhtari, mae taeliqat alshaykh mahmud 'abu daqiqata, dar alkutub aleilmiati, bayrut (du.ti.t).
    • alnnwwiu, almajmue sharh almuhadhabi, altabeat almuniriati, misr (da.t).
    • alhamadhani, rshyd aldiyn fadl allah, jamie altawarikhi, al'iilkhanyun, tarikh hulaku, dar 'iihya' alkutub alearabiati, masr; ta1/1960m.
    • alwaqidi, muhamad bn eumra: fatuh alshaami, tahqiqu: eabd allatif eabd alrahmanu, dar alkutub aleilmiati: bayrut, ta1/1997m.
    • yhiawi jamal: suqut al'andalus wamasat al'andalsiina, tabeat aljazayir, sanat 2004.

    2: alqanun walelaqat aldawlia:

    • 'abu alwafa' 'ahmadu: alnazariat aleamat lilqanun alduwalii al'iinsanii: fi alqanun alduwalii wafi alsharieat alsalamiati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati: altabeat al'uwlaa (di.t).
    • 'ahmad sarhal: qanun alealaqat alduwliati, almuasasat aljamieiat lildirasat walnashr waltawziei, bayrut, 1993 (du.ta).
    • al'ustal, 'iismaeil 'ahmadu: huquq al'iinsan walqanun al'iinsaniu bayn alsharieat walqanuni, aljamieat al'iislamiat ghazat, filastin, ta1/1425-2005m.
    • bikitih, j an sa: alqanun alduwlii al'iinsaniu wahimayat dahaya alharba, 'iisdar allajnat alduwliat lilsalib al'ahmar, jinif, suisra, 1989m (du.ta).
    • juli, saeid salmu: almudkhal lidirasat alqanun alduwalii al'iinsanii, dar alnahdat alearabiti, alqahirata, masr, 2003m (du.ta).
    • alhusayn shakrani: tanaqudat alqanun alduwlii madkhal tahlili, sa153 (markaz dirasat alwahdat alearabiati, bayrut, ta1/2019).
    • hmad, kamali: alnizae almusalah walqanun alduwaliu aleami, taqadim jawrj dibi, almuasasat aljamieiat lildirasat walnashr waltawzie, bayrut, lubnan, sanatan 1997m (du.ta).
    • haydar, ealay: darar alhukaam sharh majalat al'ahkami, taerib almuhami fahmi alhusayni, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan (du.ti.t).
    • khalidi rashid: mustaqbal alquds alearabiat, alnashrat albiritaniat lishuuwn alsharq al'awsata, almujaladi. 19, aleadad. 2, sanat 1992.
    • khalafa, eabd albasti: filastin fi 3 'ashhuru: majazir wamajaeat fi ghazati, majalat aldirasat alfilastiniati, aleadad 138, sanat 2024m.
    • shhab, mufidi: dirasat fi alqanun alduwalii al'iinsanii: taqdim da. mufid shihab allajnat alduwaliat lilsalib al'ahmaru, dar almustaqbal alearabii, alqahirati, ta1/2000m.
    • eamir, salah: muqadimat lidirasit qanun alnizaeat almuslahati, dar alfikr alearabii, alqahirati, musar, ta1/1976m.
    • eabd alhamidi, muhamad sami wakhrun: 'usul alqanun alduwalii aleami (majmue buhuth), dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandariata, masr, ta5/1996m.
    • eabd alrawuwf burzqu, wa'iismaeil dibsh: alaihtilal walhiad fi alqanun alduwalii al'iinsanii, majalat alsiyasat alealamiati, almujaladi7, aleudadu2, sanat 2023.
    • etlima, sharif: muhadirat fi alqanun alduwalii al'iinsanii, dar almustaqbal alearabii, alqahirat masr, ta3/2003m.
    • ealwan, muhamad yusif: aljarayim dida al'iinsaniati, bahath muqadam 'iilaa alnadwat aleilmiat hawl almahkamat aljinayiyat alduwaliati: tahadiy alhasanati, nashrat allajnat alduwaliat lilsalib al'ahmaru, dimashqa, 3 - 4 tishrin althaani, sanat 2001.
    • eali sayid hasan: almadkhal 'iilaa eilm alqanun-alkitab althaani: nazariat alhaq, dar alnahdat alearabiati, masr, sanat 1989 (du.ta).
    • eali, majid 'iibrahim: qanun alealaqat alduwliat fi alsilm walharbi, (dun dar nashri), sanat 1993 (du.ti.t).
    • aleali, muhamad bin ghanima: 'asraa alharb aldawaei al'iinsaniat wal'abead alqanuniati, alhilal al'ahmar alqatiria, 2003m.
    • eawasharih raqiatu: himayat almadaniiyn wal'aeyan almadaniat fi alnizaeat almusalahat ghayr alduwliati, risalat dukturah, jamieat eayn shams, alqahirat, masr, sanatan 2001.
    • allajnat alduwliat lilsalib al'ahmar: aihtiram alqanun alduwalii al'iinsanii wakafalat aihtiramihi, alaitihad albarlamaniu alduwali, jinif, suisra, sanat 1999m.
    • allajnat alduwliat lilsalib al'ahmaru: alqawaeid al'asasiat liaitifaqiaat jinif waburutukuliha al'iidafiiyn, jinif, suisra, ta4/1999m.
    • majalat al'ahkam aleadliati: bieinayat basaam aljabi, (qaanun euthmaniun mustamadun min alfiqh alhanafii), dar aibn hazma, bayrut, ta1/1424h.
    • wayil halaqi: qusur aliastishraqi: manhaj fi naqd aleilm alhadathii, alshabakat alearabiat lil'abhath walnushri, bayrut, ta1/2019m.

    3: alqusasat waltaqarir al'iikhbaria:

    • 11/02/2007: taqrir 'iikhbariun ('iinjiliziatun):

    "Jewish Inroads in Muslim Quarter" ("alghazawat walsawlat alyahudiat fi alquds alsharqiati") manshur ealaa almawqie alrasmii lisahifat washintun bust, tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024 ealaa alraabiti:

    https://washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/02/10/AR2007021001571.html

    • 18/06/2023: qusasat 'iikhbaria (erabia): "alathar aleiraqiatu: earad lawh manqush binasin mismariin aistieadah aleiraq min 'iitalia" baed 4 euqud min aikhtifayih manshur ealaa almawqie alrasmii lihayyat al'iidhaeat albiritaniat tamat mueayanatuh bitarikhi: 13/11/2024 ealaa alraabti:

    https://www.bbc.com/arabic/middleeast-65944713

    • 21/05/2020: qusasat 'iikhbaria (erabia): "luwh yahmil nasana min malhamat jiljamish mawdie maerakat qanuniat fi alwilayat almutahidati" manshur ealaa almawqie alrasmii lihayyat al'iidhaeat albiritaniat tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024 ealaa alraabiti:

    https://www.bbc.com/arabic/world-52746729

    • 23/01/2021: maqal 'iikhbariun (erabia): "jawamie sadaam husayn fi aleiraqi: tuhifu miemariat tukhfi 'asrar alsiraei" manshur ealaa almawqie alrasmii liqanaat aljazirat alqatariat tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024ealaa alraabti:

    https://is.gd/1oisp8

    • 24/04/2016: qusasat 'iikhbaria (erabia): "masajid 'ahl alsunat fi aleiraq taht 'aydi almilishiat alshiyeiati" manshur ealaa mawqie "dalil almasajidi" tamat mueayanatuh bitarikhi: 11/11/2024 ealaa alraabti: https://daleelalmasjed.com/art.php?id=1010101395
    • shtinbar 2006: qusasat 'iikhbaria (erabiatun): "eamil aintiqami: qasf mahatat tawlid alkahraba' fi qitae ghazat watabieatihi" manshur ealaa almawqie alrasmii limarkaz almaelumat al'iisrayiylii lihuquq al'iinsan fi al'aradi almuhtala (btsilm) tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024 ealaa alraabti:

    https://www.btselem.org/publications/summaries/200609_act_of_vengeance

    • 15/07/2010: qusasat 'iikhbaria ('iinjiliziatun):

    "House-by-house struggle for East Jerusalem" (minzil bimanzili: kifah min 'ajl alquds alsharqiiti) manshur ealaa almawqie alrasmii lihayyat al'iidhaeat albiritaniat tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024 ealaa alraabiti:

    https://www.bbc.com/news/world-middle-east-10656890

    • 07/11/2023: qusasat 'iikhbaria ('iinjiliziatun):

    "Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel" (alqanun al'asasii: alquds easimatan li'iisrayiyl) manshur ealaa almawqie alrasmii lilmarkaz alqanunii lihuquq al'aqaliyat alearabiat fi al'aradi almuhtala (eadala) tamat mueayanatuh bitarikh 13/11/2024 ealaa alraabti:

    https://www.adalah.org/en/law/view/520

    4: alitifaqiaat walmawathiq wal'ahkam alduwlia:

    • nizam ruma al'asasi lilmahkamat aljinayiyat alduwaliat sadar fi yulyuz sanatan 1998 wadakhal hyz altanfidh fi 'abril sanatan 2002.
    • almabadi al'asasiat bishan alhaqi fi alaintisaf waljabr lidahaya alaintihakat aljasimat lilqanun alduwalii lihuquq al'iinsan walaintihakat alkhatirat lilqanun al'iinsanii alduwalii aietimad lajnat al'umam almutahidat lihuquq al'iinsan eadad E/CN.4/RES/2005/35 lisanat 2005; waietimad aljameiat aleamat lil'umat almutahidat eadad 2006A/RES/60/147 lisanat 2006.
    • aitifaqiat al'umam almutahidat lihasanat alduwal wamumtalakatiha min alwilayat alqadayiyati, aietumidat liltasdiq walaindimam bimujib qarar aljameiat aleamat lil'umam almutahidat raqm 59/38 almuarikh fi 2 dajanbar 2004.
    • hukum qadayiyun duliun min mahkamat aleadl alduwliat bitarikh 3 fibrayir 2012 bayn 'almania wa'iitalia mae tadakhul alyunan, manshur dimn majmue 'ahkam mahkamat aleadl alduwaliat lisanat 2012 (al'iisdar alrasmii).
    • aitifaqiat himayat huquq al'iinsan fi nitaq majlis 'uwrubaa (alaitifaqiat al'uwrubiyat lihuquq al'iinsani: ruma 1950)
    • aitifaqiat alduwal al'amrikiat lihuquq al'iinsan waldamanat al'asasia (san khusih 1969)
    • albrutukul altakmiliu limahkamat aleadl bialmajmueat alaqtisadiat lidual gharb 'afriqya (2005)
    • brutukul 2008 almaeniu bialnizam al'asasii lilmahkamat al'afriqiat lileadalat wahuquq al'iinsan
    • atifaqiat lahay bitarikh 18 'uktur 1907 alkhasat biahtiram qawanin wa'aeraf alharb albariati.
    • atifaqiaat jinif al'arbae lisanat 1949m waburutukulatiha al'iidafiat lisanat 1977.
    • 'iielan san butrisburj lieam 1868m bishan hazr aistiemal baed alqadhayif fi waqt alharba.
    • layihat lahay almulhiqat biaitifaqiat lahay alraabieat lieam 1907m almutaealiqat biqawanin alharb albariyat wa'aerafiha walburutukul al'iidafii alkhasi baha.
    • aitifaqiat himayat al'aeyan althaqafiat fi halat alnizae almusalah lisanat 1954 waburutukulatiha al'iidafiati.