المسؤولية الجزائية للأنظمة الذكية (تحديات الواقع وآفاق المستقبل) / Criminal Liability of Intelligent Systems Contemporary Challenges and Future Prospects

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الطائف

المستخلص

مع التطور المتسارع للذكاء الاصطناعي وتزايد إستخدام الأنظمة الذكية في مختلف المجالات ، برزت تحديات قانونية جديدة تتعلق بإسناد المسئولية الجزائية للأفعال المرتكبة بواسطة هذه التقنيات.
يتناول هذا البحث إشكالية مدى قدرة القواعد التقليدية للمسئولية الجزائية على إستيعاب طبيعة الذكاء الاصطناعي المستقل, وإعتمد البحث على المنهج الوصفي التحليلي المقارن في بعض الأحيان ,  حيث إستعرض تعريف الذكاء الاصطناعي و أنواعه  وأهم تطبيقاته، كما ناقش الجدل الفقهي حول فكرة منح الأنظمة الذكية شخصية قانونية مستقلة.
خلص البحث إلى أن الأنظمة القانونية التقليدية غير كافية لمواجهة الجرائم المرتبطة بالذكاء الاصطناعي، مما يفرض ضرورة صياغة إطار تشريعي حديث يحدد أركان المسئولية بدقة ، ويراعي المعايير الأخلاقية في تصميم وتشغيل هذه الأنظمة  الذكية .
ويوصي البحث بسن تشريعات خاصة ، وتعزيز التعاون الدولي لمواجهة التحديات القانونية العابرة للحدود التي تفرضها هذه التكنولوجيا الذكية المتقدمة .
 
With the rapid development of artificial intelligence and the increasing use of intelligent systems across various sectors, new legal challenges have emerged regarding the attribution of criminal liability for acts committed by these  intelligence  techniques .
This research addresses the extent to which traditional criminal responsibility frameworks can adapt to the unique nature of autonomous artificial intelligence. The study employs a descriptive, analytical, and comparative methodology to explore the definition, types, and major applications of AI , while also discussing the ongoing legal debate about granting independent legal personality to intelligent systems.
The study concludes that current legal systems are insufficient to effectively manage crimes related to artificial intelligence, highlighting the urgent need for a modern legislative framework that accurately defines the elements of liability and incorporates ethical standards in the design and operation of AI systems.
The research recommends enacting specialized legislation and enhancing international cooperation to address the cross-border legal challenges posed by advanced technologies.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً باللغة العربية

    1-الكتب والرسائل العلمية

     -إبراهيم خالد ممدوح , التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي , دار الفكر العربي 2022.

    -أبو بكر محمد الديب , دور الذكاء الاصطناعي في تطوير قواعد المسؤولية الدولية , دار الجامعة الجديدة 2021.

    -أريوف أحمد نجار, المسئولية الجنائية للفاعل المعنوي في النظام السعودي دراسة تأصيلية تطبيقية , دار الكتاب الجامعي , الرياض ط1 2018.

    - أحمد عبد الباسط نصر , الجوانب القانونية لتقنية الذكاء الاصطناعي في إطار المسئولية المدنية والجنائية , مؤسسة الجزيرة للنشر , 2025.

    -أحمد حبيب بلال, الذكاء الاصطناعي ثورة في تقنيات العصر, المجموعة العربية للتدريب والنشر 2019.

     -أحمد محمد إبراهيم , المسؤولية الجنائية الناتجة عن أخطاء الذكاء الاصطناعي في التشريع الإماراتي، ط1، المتحدة للنشر والتوزيع، الشارقة 2022.

    -أحمد محمد غنيم ,الذكاء الاصطناعي ثورة جديدة في الإدارة المعاصر, المكتبة العصرية للنشر والتوزيع 2017.

    - أسامة عبد الرحمن , الذكاء الاصطناعي ومخاطره , دار زهور المعرفة مكة المكرمة 2018.

    -أشرف حسين الأشقر, نماذج إستخدام الذكاء الاصطناعي, مكتبة الكتب العربية 2025 .

    - بلال أمين زين الدين ، جرائم نظم المعالجة الآلي للبيانات ، دار الفكر الجامعي، القاهر.2020.

    -جهاد عفيفي , الذكاء الاصطناعي والأنظمة الخبيرة , أمجد للنشر والتوزيع 2015.

    -خالد حسن لطفي , الذكاء الاصطناعي وحمايته من الناحية المدنية والجنائية , دار الفكر الجامعي 2021 .

     -خليل أبو قورة , تحديات عصر الروبوتات وأخلاقياته , مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية 2014.

    -رؤى حسن الدين هاني , الذكاء الاصطناعي المستقبل الجديد , مكتبة نور2021.

    -زين عبدالهادي , الذكاء الاصطناعي والنظم الخبيرة في القانون , دار الكتاب للنشر2022.

    -سلام عبدالله كريم , التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي , رسالة دكتوراه جامعة كربلاء 2022.

    -طلال أبو غزالة , البرمجة التفاعلية للذكاء الاصطناعي , المكتبة الوطنية الأردنية 2025.

    -عادل عبد النور, مدخل إلى عالم الذكاء الاصطناعي , الناشر مدينة الملك عبدالعزيز للعلوم والتقنية , المملكة العربية السعودية 2025.

    -عادل يحيى قرني , النظرية العامة للأهلية الجنائية , دار النهضة العربية , القاهرة 2020.

    -عبدالفتاح محمد السعيد , آثر الإرادة في المواد الجنائية , دار النهضة العربية 2002.

    -علاء عبدالرزاق السالمي , نظم المعلومات والذكاء الاصطناعي , دار المناهج للنشر , عمان 2000.

    -علوي الشارفي, المسئولية الجنائية للشخص المعنوي دراسة مقارنة , المركز الديمقراطي العربي 2019.

    -كريستيان يوسف , المسؤولية المدنية عن فعل الذكاء الاصطناعي, منشورات الحلبي الحقوقية 2022. -ماجد هاشم كيلاني , المجلس الوطني للذكاء الاصطناعي في مصر(دراسة تحليلية نقدية ) , مجلة القانون والدراسات الاجتماعية , جامعة بدر BUC , المجلد الثاني العدد الثاني , مارس 2023.

    -محمد أحمد حسين , الذكاء الاصطناعي في ميزان الشريعة بين التأصيل والتطبيق المعاصر ,مجلة جامعة فاروس ,الإسكندرية 2024 .

    -محمد جبريل إبراهيم , المسئولية الجنائية عن جرائم الروبوت دراسة تحليلية , دار النهضة العربية للنشر والتوزيع القاهرة 2022.

     -محمد عباس الزبيدي , أزمة النص الجنائي في مواجهة جرائم الذكاء الاصطناعي, رسالة ماجيستير كلية الحقوق جامعة الموصل العراق 2024.

    -محمد عبد الغني عبد الظاهر, الذكاء الاصطناعي الثورة الصناعة وإعادة هيكلة الإعلام, دار بدائل للنشر والتوزيع القاهرة 2019.

    -محمد وسيم أبو زينة , الذكاء الاصطناعي آفاق الحاضر وخوف من المستقبل , المجلة العربية الجزيرة 2024 .

    -محمود أحمد طه , الأيدولوجية التشريعية لجرائم الكمبيوتر والإنترنت , دار الفكر والقانون , المنصورة 2022.

    -محمود محمد سويف ، جرائم الذكاء الاصطناعي (المجرمون الجدد) ، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية2022.

    -محمود نجيب حسني , شرح قانون العقوبات القسم العام , دار النهضة العربية2008.

    , النظرية العامة للقصد الجنائي , دار النهضة العربية 2000.

    -مصطفي محمد موسى , أساليب إجرامية بالتقنية الرقمية , دار الكتب القانونية القاهرة 2015.

    -منال البلقاسي , الذكاء الاصطناعي وصناعة المستقبل , دار التعليم الجامعي 2019 .

    , الضمانات القانونية لاستخدام أدوات الذكاء الاصطناعي ,مركز المحمود للنشر والتوزيع , 2022 .

    -موسى العمري، الآثار القانونية المترتبة عن استخدام الذكاء الاصطناعي, رسالة ماجستير كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة زياف الجزائر2020.

    -نوال مجذوب , إشكالية المسئولية القانونية عن تطبيقات نظم الذكاء الاصطناعي , المجموعة الأهلية للنشر والطباعة , القاهرة 2022.

    -هديل على موجان , دور قواعد المسئولية في مواجهة جرائم الذكاء الاصطناعي , رسالة دكتوراه جامعة النهرين 2023.

    -هيثم السيد عيسى , الالتزام بالتفسير قبل التعاقد من خلال أنظمة الذكاء الاصطناع,. دار النهضة العربية2018..

    2-البحوث وأوراق العمل

    -أحمد إبراهيم خليل , الحماية القانونية للحياة الخاصة في مواجهة تقنيات الذكاء الاصطناعي , مجلة القانون , جامعة الزقازيق , 2024.

    -أحمد كيلان عبدالله , المسؤولية الجنائية عن استخدام أجهزة الروبوت دراسة مقارنة,مجلة الفارابي للعلوم الإنسانية ,العراق 2023.

    -أمين عبده محمد دهمش، المسؤولية الجنائية عن استخدام تقنيات الذكاء الاصطناعي في المجال الطبي، دراسة تحليلية في ضوء القانون الإماراتي، كلية القانون, جامعة عجمان ع 15 يناير 2023. DOI: https://doi.org/10.21608/jdl.2022.259252

    -إيهاب خليفة, دورة حياة الذكاء الاصطناعي من الإدراك إلى تهيئة البشر , عالم المستقبل للأبحاث والدراسات ,9 يناير 2019 بحث إليكتروني http://www.Futureuae.Com.

    -باهي شريف أبو حصوة , التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي وفقاً لأحكام القانون الدولي بشأن حقوق الإنسان , مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية , 2024.

    -دعاء خليل , الذكاء الاصطناعي والمسؤولية الجنائية الدولية، بحث منشور في مجلة الفكر، كلية الحقوق والعلوم السياسية , جامعة محمد خيضر بسكرة ، ع ۱۸ ، ۲۰۱۹.

    -رامي متولي القاضي, نحو إقرار قواعد المسؤولية الجنائية والعقاب على إساءة استخدام تطبيقات أجهزة الروبوت، بحث مقدم لمؤتمر الجوانب القانونية والاقتصادية للذكاء الاصطناعي وتكنولوجيا المعلومات، كلية الحقوق جامعة المنصورة للمدة 23-24 مايو 2021. DOI: https://doi.org/10.21608/mjle.2022.217213

    -رحاب على عميش, المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي, مجلة البحوث القانونية والاقتصادية كلية الحقوق جامعة المنصورة مجلد 11، العدد1 عدد خاص بالمؤتمر الدولي العشرين , الجوانب القانونية والاقتصادية للذكاء الاصطناعي وتكنولوجيا المعلومات أغسطس 2021 .

    -رضا إبراهيم البيومي , الحماية القانونية من مخاطر الذكاء الاصطناعي , دراسة تحليلية مقارنة , المجلة القانونية , جامعة القاهرة , 2023 .

    -ريمة الجويسر , التنظيم القانوني لدور الذكاء الاصطناعي في كشف انتهاكات البيانات المالية الشخصية في النظام القانوني السعودي ,دراسة تحليلية , المجلة القانونية للبحوث والدراسات القانونية 2025.

    - سعيد خلفان الظاهري , الذكاء الاصطناعي القوة التنافسية الجديدة , مركز استشراق المستقبل ودعم اتخاذ القرار, نشرة شرطة دبي العدد299 فبراير 2017 .

    -صقر العطار, المسؤولية الجنائية الناجمة عن استخدام كيانات الذكاء الاصطناعي, مجلة جامعة الشارقة للعلوم القانونية , مجلد 21 عدد 2 2024.

    -عبدالله أحمد الفلاسي , المسئولية الناتجة عن أخطاء الذكاء الاصطناعي , المجلة القانونية 2024.

    -عماد الدين حامد الشافعي، المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي، بحث منشور في مجلة الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق , جامعة الإسكندرية ، العدد الثالث 2019.

    -عمار ياسر البابلي, توظيف تقنيات الذكاء الاصطناعي في العمل الأمني, مجلة الأمن والقانون أكاديمية شرطة دبي 2020.

    -عمر محمد منيب إدلبي, نطاق المسئولية الجنائية الناشئة عن أخطاء الذكاء الاصطناعي , مركز حرمون للدراسات المعاصرة , مجلة جامعة الزيتونة الأردنية للدراسات القانونية 2024.

    -مجيد محمد إبراهيم , نظم الذكاء الاصطناعي وآثارها في ترتيب المسئولية ,دراسة مقارنة , مجلة البحوث للعلوم القانونية , جامعة الفلوجة , العراق , 2023.

    -محمد أحمد المنشاوي ,الروبوتات الذكية ونطاق القانون الجنائي دراسة تحليلية تأصيلية ,المجلة العربية لعلوم الأدلة الجنائية والطب الشرعي ,العدد الأول 2023.

    - محمد البشري ,الأساليب الحديثة للتعامل مع الجرائم المستحدثة من طرف أجهزة العدالة الجنائية ,محاضرة علمية بجامعة نايف للعلوم الأمنية الرياض 17-11-2012.

    -محمد بومدين، الذكاء الاصطناعي تحد جديد للقانون، بحث منشور في مجلة مسارات في الأبحاث, والدراسات القانونية، دار الآفاق المغربية، ع مزدوج ( ۹ و ۱۰ ) 2020 .

    -محمد عرفان الخطيب ,المسئولية المدنية والذكاء الاصطناعي ,دراسة مقارنة في القانون الفرنسي ,مجلة كلية القانون الكويتية ,العدد 29 مارس 2020.

    -محمد نجيب حامد عطية ضبيشة ,المسئولية الجنائية الناشئة عن جرائم الذكاء الاصطناعي, دراسة تأصيلية مقارنة , مجلة روح القانون كلية الحقوق جامعة طنطا المجلد 35، العدد 102 عدد خاص بالمؤتمر العلمي الدولي الثامن ,التكنولوجيا والقانون، مايو 2023 .

    -محمد نور الدين سيد ,التحديات الأمنية لاستخدام الذكاء الاصطناعي والأنظمة الرقمية في العمل الأمني وسبل المواجهة , مجلة العلوم الشرطية الشارقة2021 .

    -محمود سلامة الشريف, المسؤولية الجنائية للإنسان الآلي, دراسة تحليلية مقارنة , المجلة العربية لعلوم الأدلة الجنائية والطب الشرعي,2021.

    -مراد بن عودة حسكر، إشكالية تطبيق أحكام المسؤولية الجنائية على جرائم الذكاء الاصطناعي، بحث منشور في مجلة الحقوق والعلوم الإنسانية، جامعة تلمسان , الجزائر ، مج ١٥ ، ع ۱ ، 2022.

    -معز بن طرية ,أضرار الروبوتات وتقنيات الذكاء الاصطناعي , تحد جديد لقانون المسؤولية المدنية 2018: http://www.Researchgate.Net

    -مها رمضان محمد , المسئولية المدنية عن أضرار نظم الذكاء الاصطناعي ,المجلة القانونية لجامعة القاهرة ,العدد 5 ,2023 .

    -وفاء محمد صقر ,المسئولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي دراسة تحليلية , مجلة روح القانون كلية الحقوق جامعة طنطا مجلد 33 العدد96 أكتوبر 2021.

    . DOI: https://doi.org/10.33685/1545-000-043-001

    -يحيى إبراهيم الدهشان ,المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي , مجلة الشريعة والقانون جامعة الإمارات العربية العدد 82 ,2020.

    ثانياً : باللغة الأجنبية

     

    Alex Sarch. Robots in American Law ,University of Washington School of Law, Research Paper, No. 04-2016.

    Anand Deshpand , Artificial intelligence for big data , packt , 2025 .

    - The concept of culpability in criminal law and at systems, Journal of politics and law ,Vol 13, 2022 https://doi.org/10.5539/jpl.v13n3p256

    Ankit Kumar Padhy, Criminal responsibility of the artificial intelligence, Nirma University journal, Volume 8, Issue 2, July 2019.

     Bart verheij , Artificial intelligence as law ,2020 .

     Bindu Ronald , -Artificial Intelligence, Legal Personhood and Determination of Criminal Liability, Journal of Critical Reviews, Vol 6, Issue 6, 2019.

    Christopher Markou , Law and Artificial intelligence : A system, theoretical analysis University of Cambridge ,2019

    David Leslie , Artificial intelligence ,Human rights , democracy ,and the rule of law :A Primer ,2021.

    Donald clark , Artificial intelligence for learning ,kogan page ltd,2023,

    Errc Scmmidr , The new digital age , science publishing journal , 2023.

    Felicity Bell , Artificial intelligence and the legal profession , Bloomsbury publishing , 2020

    Gabriel Hallevy,

    - Artificial Intelligence, the liability Paradox, ILI Law Review, August 30, 2020.

    - The Criminal Liability of Artificial Intelligence Entities ,from Science Fiction to Legal Social Control, Akron Intellectual Property Journal the University of Akron Idea Exchange, Uakron, Vol 4, Issue. 2, Article 1, March 2016.

    http://www.Arabic.Rt.Com/funny/100

    Henry Kissinger , The age of AI ,John Murray press , English books science & technology , 2022 .

     Hubbard, Foller

    - “Sophisticated robots” Balancing Liability, Regulation and Innovation. Florida law Review ,Vol 66 , 2014

    - Robot criminal , University of Michigan journal of law, Reform52,2018. https://doi.org/10.36646/mjlr.52.2.robot

    Jacop Atkinson , Artificial intelligence and the law : legal frame works for regulating AI and ensuring accountability ,Utu journal of legal studies (UJLS),2024.

    Jelonek, Dainell

    -The Artificial intelligence applications in The management of Contemporary organization, Theoretical, Assumptions, Current Paractices and Research Review. Springer. 

    https://doi.org/10.1007/978-3-030-12388-8_23

    John Morrison , law informs code :a legal informatics approach to aligning Artificial intelligence with humans , (ARXIV) , 2024.

    Khisamova Bikeev Criminological Risks and legal Aspects of Artificial intelligence implementation in proceedings of the international conference artificial intelligence, information processing and cloud computing.2019

     https://doi.org/10.1145/3371425.3371476.

    Komal Mathur , Artificial intelligence and the law :balancing innovation with legal responsibility ,international journal of law management &humanities(IJLMH) ,2023.

    Martin Mousiol , Generative AI navigating the course to the Artificial General intelligence Future ,WILEY , 2024

     Matilda Claussen,

     Artificial Intelligence and the External Element of the Crime, An Analysis of the Liability Problem, Final Thesis for the Law Program, 2017.

     Nour Elkaakour,

    intelligence artificielle et la responsabilite civile delictuelle,Memoire,Faculte de Droit,UL,2017

    Pietrzy kowiski,

     Legal person hood: Artificial intelligence and the unborn. Springer. Publishing. A. G.2017

    Rohit Srivastava , Challenges of legal regulation of Artificial intelligence :

     a study with special reference to right to privacy ,international journal of legal and innovation (IJLSI),2024 .

    - Artificial intelligence and the law : An overview ,Research Gate

    Ryan Aboot , the reasonable robot : Artificial intelligence and the law , Cambridge University press , 2020

    Salem Adem

    Artificial Intelligence Technology in Intelligent Health Informatics, Springer, Cham, 

    https://doi.org/10.1007/978-3-319-99981-4_1

    Sophia – Hanson Robotics available at:

    http: //www.hansonrotics. com/ Sophia,2019.

    Sandra Oliveira,

    - La responsabilité civile dans les cas de dommages causés par les robots d'assistance au Québec memoire, Faculté de droit, Université de Montréal, Avril 2016.

    Stanley Greenes , Preserving the rule of low in the Artificial intelligence , Artificial intelligence and law ,2022.

    Tom Tauli Artificial intelligence basics: A non technical introduction apress , 2019,

    - From robotics technology to crimes involving robot. Article e 3s wed of conferences, V, 244,2022.

    ثالثاً : القرارات والقوانين

    - القانون المصري رقم 151 لعام 2020 بشأن حماية البيانات الشخصية , بوابة الحكومة المصرية

    http:llwww.egypt.gov.eg

    -إصدارات وزارة الدولة الإماراتية للذكاء الاصطناعي en.wikipedia.org

    Ministry of State for Artificial intelligence ,Digital and Remote Work Applications.

    -الأمر الملكي السعودي رقم أ/471 بتاريخ 30 أغسطس 2019 بشأن إنشاء الهيئة السعودية للبيانات والذكاء الاصطناعي.

    -المرسوم الملكي رقم م/19 بتاريخ 16 سبتمبر 2021 بشأن نظام حماية البيانات الشخصية . بوابة الأنظمة السعودية .

    -قرار مجلس الوزراء السعودي رقم 387 في 2/ 2022 لإنشاء المركز الدولي لأبحاث وأخلاقيات الذكاء الاصطناعي .

    -قرار مجلس الوزراء القطري رقم 10 لسنة 2021 بإنشاء لجنة الذكاء الاصطناعي وزارة الاتصالات وتكنولوجيا المعلومات. البوابة القانونية القطرية https:llwww.almeezan.qa

    -القانون الأوروبي للذكاء الاصطناعي-https:lleur-lex.europa.eulelilregl2024l1689loj -قانون المبادرة الوطنية للذكاء الاصطناعي لعام 2020 برقم H.R.6216 بالولايات المتحدة الأمريكية

    National Artificial intelligence Initiative Act of 2020 116t .library of congress .gov-

    -Executive Ordwr 14110 of October 30 ,2023,safe,secure,and Trustworthy ,Development and use of Artificial intelligence .White House.

     

    References:

     

    alkutub walrasayil aleilmia

    • 'iibrahim khalid mamduh , altanzim alqanuniu lildhaka' aliaistinaeii , dar alfikr alearabii 2022.
    • 'abu bakr muhamad aldiyb , dawr aldhaka' alaistinaeii fi tatwir qawaeid almaswuwliat alduwaliat , dar aljamieat aljadidat 2021.
    • 'ariuf 'ahmad nijar, almasyuwliat aljinayiyat lilfaeil almaenawii fi alnizam alsaeudii dirasat tasiliat tatbiqiat , dar alkitaab aljamieii , alriyad ta1 2018.
    • 'ahmad eabd albasit nasr , aljawanib alqanuniat litiqniat aldhaka' alaistinaeii fi 'iitar almasyuwliat almadaniat waljinayiyat , muasasat aljazirat lilnashr , 2025.
    • 'ahmad habib bilali, aldhaka' alaistinaeiu thawrat fi tiqniaat aleasra, almajmueat alearabiat liltadrib walnashr 2019.
    • 'ahmad muhamad 'iibrahim , almaswuwliat aljinayiyat alnaatijat ean 'akhta' aldhaka' alaistinaeii fi altashrie al'iimarati, ta1, almutahidat lilnashr waltawzie, alshaariqat 2022.
    • 'ahmad muhamad ghunim ,aldhaka' alaistinaeiu thawrat jadidat fi al'iidarat almueasiri, almaktabat aleasriat lilnashr waltawzie 2017.
    • 'usamat eabd alrahman , aldhaka' aliastinaeiu wamakhatiruh , dar zuhur almaerifat makat almukaramat 2018.
    • 'ashraf husayn al'ashqaru, namadhij 'iistikhdam aldhaka' aliastinaeii, maktabat alkutub alearabiat 2025 .
    • bilal 'amin zayn aldiyn , jarayim nazam almuealajat alali lilbayanat , dar alfikr aljamieii, alqahri.2020.
    • jihad eafifi , aldhaka' aliastinaeiu wal'anzimat alkhabirat , 'amjad lilnashr waltawzie 2015.
    • khalid hasan lutfi , aldhaka' alaistinaeiu wahimayatuh min alnaahiat almadaniat waljinayiyat , dar alfikr aljamieii 2021 .
    • khalil 'abu qurat , tahadiyat easr alruwbutat wa'akhlaqiaatih , markaz al'iimarat lildirasat walbuhuth alastiratijiat 2014.
    • ruaa hasan aldiyn hani , aldhaka' alaistinaeiu almustaqbal aljadid , maktabat nur2021.
    • zin eabdalhadi , aldhaka' aliastinaeiu walnuzum alkhabirat fi alqanun , dar alkitab lilnashri2022.
    • salam eabdallah karim , altanzim alqanuniu lildhaka' alaistinaeii , risalat dukturah jamieat karbala' 2022.
    • talal 'abu ghazalat , albarmajat altafaeuliat lildhaka' alaistinaeii , almaktabat alwataniat al'urduniyat 2025.
    • eadil eabd alnuwr, madkhal 'iilaa ealam aldhaka' alaistinaeii , alnaashir madinat almalik eabdialeaziz lileulum waltiqniat , almamlakat alearabiat alsaeudiat 2025.
    • eadil yahyaa qarni , alnazariat aleamat lil'ahliat aljinayiyat , dar alnahdat alearabiat , alqahirat 2020.
    • eabdalfataah muhamad alsaeid , athir al'iiradat fi almawadi aljinayiyat , dar alnahdat alearabiat 2002.
    • eala' eabdalrazaaq alsaalimi , nazam almaelumat waldhaka' aliastinaeia , dar almanahij lilnashr , eamaan 2000.
    • ealawi alshaarifi, almasyuwliat aljinayiyat lilshakhs almaenawii dirasat muqaranat , almarkaz aldiymuqratii alearabii 2019.
    • kiristyan yusif , almaswuwliat almadaniat ean fiel aldhaka' alaistinaeii, manshurat alhalabi alhuquqiat 2022. majid hashim kilany , almajlis alwataniu lildhaka' alaistinaeii fi masr(drasat tahliliat naqdia ) , majalat alqanun waldirasat alaijtimaeiat , jamieat badr BUC , almujalad althaani aleadad althaani , maris 2023.
    • muhamad 'ahmad husayn , aldhaka' alaistinaeiu fi mizan alsharieat bayn altaasil waltatbiq almueasir ,majalat jamieat farus ,al'iiskandariat 2024 .
    • muhamad jibril 'iibrahim , almasyuwliat aljinayiyat ean jarayim alruwbut dirasat tahliliat , dar alnahdat alearabiat lilnashr waltawzie alqahirat 2022.
    • muhamad eabaas alzubaydi , 'azmat alnasi aljinayiyi fi muajahat jarayim aldhaka' alaistinaeii, risalat majistir kuliyat alhuquq jamieat almawsil aleiraq 2024.
    • muhamad eabd alghanii eabd alzaahiri, aldhaka' alaistinaeiu althawrat alsinaeat wa'iieadat haykalat al'iielami, dar badayil lilnashr waltawzie alqahirat 2019.
    • muhamad wasim 'abu zinat , aldhaka' alaistinaeiu afaq alhadir wakhawf min almustaqbal , almajalat alearabiat aljazirat 2024 .
    • mahmud 'ahmad tah , al'aydulujiat altashrieiat lijarayim alkumbuyutar wal'iintarnit , dar alfikr walqanun , almansurat 2022.
    • mahmud muhamad suayf , jarayim aldhaka' alaistinaeii (almujrimun aljuddu) , dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati2022.
    • mahmud najib husni , sharh qanun aleuqubat alqism aleamu , dar alnahdat alearabiati2008.
    • , alnazariat aleamat lilqasd aljinayiyi , dar alnahdat alearabiat 2000.
    • mastafi muhamad musaa , 'asalib 'iijramiat bialtiqniat alraqamiat , dar alkutub alqanuniat alqahirat 2015.
    • manal albalqasi , aldhaka' aliaistinaeiu wasinaeat almustaqbal , dar altaelim aljamieii 2019 .
    • , aldamanat alqanuniat liaistikhdam 'adawat aldhaka' aliaistinaeii ,markaz almahmud lilnashr waltawzie , 2022 .
    • musaa aleumri, aluathar alqanuniat almutaratibat ean aistikhdam aldhaka' alaistinaeii, risalat majistir kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat zayaf aljazayir2020.
    • nawal majdhub , 'iishkaliat almasyuwliat alqanuniat ean tatbiqat nazam aldhaka' alaistinaeia , almajmueat al'ahliat lilnashr waltibaeat , alqahirat 2022.
    • hdil ealaa mwjan , dawr qawaeid almasyuwliat fi muajahat jarayim aldhaka' alaistinaeii , risalat dukturah jamieat alnahrayn 2023.
    • haytham alsayid eisaa , alaltizam bialtafsir qabl altaeaqud min khilal 'anzimat aldhaka' aliastinaei,. dar alnahdat alearabiati2018.

    albuhuth wa'awraq alamal

    • 'ahmad 'iibrahim khalil , alhimayat alqanuniat lilhayaat alkhasat fi muajahat taqniaat aldhaka' alaistinaeii , majalat alqanun , jamieat alzaqaziq , 2024.
    • 'ahmad kilan eabdallah , almaswuwliat aljinayiyat ean aistikhdam 'ajhizat alruwbut dirasat muqaranati,majalat alfarabi lileulum al'iinsaniat ,aleiraq 2023.
    • 'amin eabduh muhamad dihmash, almaswuwliat aljinayiyat ean aistikhdam tiqniaat aldhaka' alaistinaeii fi almajal altabi, dirasat tahliliatan fi daw' alqanun al'iimarati, kuliyat alqanuni, jamieat eajman e 15 yanayir 2023. DOI:

    https://doi.org/10.21608/jdl.2022.259252

    • 'iihab khalifat, dawrat hayaat aldhaka' aliaistinaeii min al'iidrak 'iilaa tahyiat albashar , ealam almustaqbal lil'abhath waldirasat ,9 yanayar 2019 bahath 'iiliktruni http://www.Futureuae.Com.
    • bahi sharif 'abu huswat , altanzim alqanuniu lildhaka' alaistinaeii wfqaan li'ahkam alqanun alduwalii bishan huquq al'iinsan , majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiat , 2024.
    • duea' khalil , aldhaka' alaistinaeiu walmaswuwliat aljinayiyat alduwaliatu, bahath manshur fi majalat alfikri, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat , jamieat muhamad khaydar bisakrat , e 18 , 2019.
    • rami mutualiy alqadi, nahw 'iiqrar qawaeid almaswuwliat aljinayiyat waleiqab ealaa 'iisa'at aistikhdam tatbiqat 'ajhizat alruwbut, bahath muqadim limutamar aljawanib alqanuniat walaiqtisadiat lildhaka' alaistinaeii watiknulujia almaelumati, kuliyat alhuquq jamieat almansurat lilmudat 2324 mayu 2021. DOI:

    https://doi.org/10.21608/mjle.2022.217213

    • rhab ealaa eamish, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat kuliyat alhuquq jamieat almansurat mujalad 11, aleadadu1 eadad khasun bialmutamar alduwalii aleishrin , aljawanib alqanuniat walaiqtisadiat lildhaka' alaistinaeii watiknulujia almaelumat 'aghustus 2021 .
    • rida 'iibrahim albayuwmi , alhimayat alqanuniat min makhatir aldhaka' aliaistinaeii , dirasat tahliliat muqaranat , almajalat alqanuniat , jamieat alqahirat , 2023 .
    • rimat aljuisar , altanzim alqanuniu lidawr aldhaka' alaistinaeii fi kashf aintihakat albayanat almaliat alshakhsiat fi alnizam alqanunii alsaeudii ,dirasat tahliliat , almajalat alqanuniat lilbuhuth waldirasat alqanuniat 2025.
    • saeid khalfan alzaahiri , aldhaka' alaistinaeiu alquat altanafusiat aljadidat , markaz aistishraq almustaqbal wadaem aitikhadh alqarari, nashrat shurtat dubay aleudadi299 fibrayir 2017 .
    • saqr aleatar, almaswuwliat aljinayiyat alnaajimat ean aistikhdam kianat aldhaka' alaistinaeii, majalat jamieat alshaariqat lileulum alqanuniat , mujalad 21 eadad 2 2024.
    • eabdallah 'ahmad alfalasi , almasyuwliat alnaatijat ean 'akhta' aldhaka' alaistinaeii , almajalat alqanuniat 2024.
    • eimad aldiyn hamid alshaafieii, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur fi majalat alhuquq lilbuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq , jamieat al'iiskandariat , aleadad althaalith 2019.
    • eamar yasir albabili, tawzif tiqniaat aldhaka' alaistinaeii fi aleamal al'amnii, majalat al'amn walqanun 'akadimiat shurtat dubay 2020.
    • eumar muhamad manib 'iidlibi, nitaq almasyuwliat aljinayiyat alnaashiat ean 'akhta' aldhaka' alaistinaeii , markaz hurmun lildirasat almueasirat , majalat jamieat alzaytunat al'urduniyat lildirasat alqanuniat 2024.
    • majid muhamad 'iibrahim , nazam aldhaka' aliastinaeia watharaha fi tartib almasyuwliat ,dirasat muqaranat , majalat albuhuth lileulum alqanuniat , jamieat alfaluwjat , aleiraq , 2023.
    • muhamad 'ahmad almunshawi ,alrubutat aldhakiat wanitaq alqanun aljinayiyi dirasat tahliliat tasiliat ,almajalat alearabiat lieulum al'adilat aljinayiyat waltibi alshareii ,aleadad al'awal 2023.
    • muhamad albashari ,al'asalib alhadithat liltaeamul mae aljarayim almustahdathat min taraf 'ajhizat aleadalat aljinayiyat ,muhadarat eilmiatan bijamieat nayif lileulum al'amniat alriyad 17112012.
    • muhamad bumdin, aldhaka' aliaistinaeiu tahadun jadid lilqanuni, bahath manshur fi majalat masarat fi al'abhathi, waldirasat alqanuniati, dar alafaq almaghribiati, e muzdawij ( 9 w 10 ) 2020 .
    • muhamad earfan alkhatib ,almasyuwliat almadaniat waldhaka' alaistinaeiu ,dirasat muqaranat fi alqanun alfaransii ,majalat kuliyat alqanun alkuaytiat ,aleadad 29 maris 2020.
    • muhamad najib hamid eatiat dabishat ,almasyuwliat aljinayiyat alnaashiat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii, dirasat tasiliat muqaranat , majalat ruh alqanun kuliyat alhuquq jamieat tanta almujalad 35, aleadad 102 eadad khasun bialmutamar aleilmii alduwlii althaamin ,altiknulujia walqanuna, mayu 2023 .
    • muhamad nur aldiyn sayid ,altahadiyat al'amniat liaistikhdam aldhaka' alaistinaeii wal'anzimat alraqamiat fi aleamal al'amnii wasubul almuajahat , majalat aleulum alshurtiat alshaariqati2021 .
    • mahmud salamat alsharif, almaswuwliat aljinayiyat lil'iinsan alali, dirasat tahliliat muqaranat , almajalat alearabiat lieulum al'adilat aljinayiyat waltibi alshareii,2021.
    • murad bin eawdat haskar, 'iishkaliat tatbiq 'ahkam almaswuwliat aljinayiyat ealaa jarayim aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur fi majalat alhuquq waleulum al'iinsaniati, jamieat talmisan , aljazayir , maj 15 , e 1 , 2022.
    • maeaz bn turyat ,'adrar alruwbutat watiqniaat aldhaka' aliastinaeii , tahadun jadid liqanun almaswuwliat almadaniat 2018: http://www.Researchgate.Net
    • maha ramadan muhamad , almasyuwliat almadaniat ean 'adrar nuzam aldhaka' aliaistinaeia ,almajalat alqanuniat lijamieat alqahirat ,aleadad 5 ,2023 .
    • wafa' muhamad saqr ,almasyuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii dirasat tahliliat , majalat ruh alqanun kuliyat alhuquq jamieat tanta mujalad 33 aleudadu96 'uktubar 2021.
    • . DOI: https://doi.org/10.33685/1545000043001
    • yhiaa 'iibrahim aldahshan ,almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii , majalat alsharieat walqanun jamieat al'iimarat alearabiat aleadad 82 ,2020.

    alqararat walqawanin

    • alqanun almisrii raqm 151 lieam 2020 bishan himayat albayanat alshakhsiat , bawaabat alhukumat almisria
    • http:llwww.egypt.gov.eg
    • 'iisdarat wizarat aldawlat al'iimaratiat lildhaka' alaistinaeii en.wikipedia.org
    • Ministry of State for Artificial intelligence ,Digital and Remote Work Applications.
    • al'amr almalakiu alsueudiu raqm 'a/471 bitarikh 30 'aghustus 2019 bishan 'iinsha' alhayyat alsaeudiat lilbayanat waldhaka' alaistinaeii.
    • almarsum almalakii raqm mi/19 bitarikh 16 sibtambar 2021 bishan nizam himayat albayanat alshakhsia . bawaabat al'anzimat alsaeudia .
    • qarar majlis alwuzara' alsueudii raqm 387 fi 2/ 2022 li'iinsha' almarkaz alduwalii li'abhath wa'akhlaqiaat aldhaka' alaistinaeii .
    • qarar majlis alwuzara' alqatarii raqm 10 lisanat 2021 bi'iinsha' lajnat aldhaka' alaistinaeii wizarat alaitisalat watiknulujia almaelumati. albawaabat alqanuniat alqatariat

    https:llwww.almeezan.qa

    • alqanun al'uwrubiyi lildhaka' aliaistinaeii

    https:lleurlex.europa.eulelilregl2024l1689loj qanun almubadarat alwataniat lildhaka' alaistinaeii lieam 2020 biraqm H.R.6216 bialwilayat almutahida al'amrikia