القواعد الأصولية المؤثرة في اختلاف الأحكام الشرعية للنساء تبعًا للفروق الفردية دراسة أصولية تطبيقية / The Fundamental Jurisprudential Principles Influencing the Variation of Islamic Rulings for Women Based on Individual Differences An Applied Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر، كلية البنات الأزهرية بالعاشر من رمضان، برنامج الشريعة الإسلامية، قسم أصول الفقه

المستخلص

يتناول هذا البحث دراسة لأبرز القواعد الأصولية التي كان لها دورٌ محوري في تنويع الأحكام الشرعية الخاصة بالنساء، ويناقش البحث كيف أوجب تفاوت الصفات الجسدية، والنفسية، والعقلية، والاجتماعية وغيرها من الفوارق الفردية بين النساء اختلافًا في التكاليف الشرعية الموجهة إليهن.
ويهدف إلى بيان سعة أفق الشريعة الإسلامية وعدالتها ومرونتها في التعامل مع الفروق الفردية بين النساء، وذلك من خلال منظومة تشريعية تحقق مقاصدها الكبرى في التيسير ورفع الحرج، الأمر الذي يعكس فقهًا واقعيًّا متوازنًا يُعلي من شأن المرأة ويقدّر حالها وظروفها، كما يسلط الضوء على بُعد مهم من أبعاد تكريم الإسلام للمرأة، ويؤكد أن الشريعة الإسلامية قائمة على أسس علمية دقيقة تراعي مقتضيات الأحوال والعادات والأعراف.
وقد ركّز البحث على مجموعة من القواعد الأصولية المؤثرة في اختلاف الأحكام الشرعية للنساء تبعًا للفروق الفردية؛ من أبرزها: قاعدة الأهلية، وقاعدة سد الذرائع، والعرف، والرخص والعزائم، وعدم التكليف بالأفعال الجبلية؛ موضحًا أثر كل منها في الفروع الفقهية المتعلقة بالنساء.
وقد اقتضت طبيعة البحث أن أتبع المنهج الاستقرائي التحليلي، وقَسّمت المادة العلمية إلى: مقدمة، وتمهيد، ومبحثين، وخاتمة تناولت أبرز النتائج والتوصيات، يليها فهارس علمية.
وخلُص البحث إلى أن تنوّع الأحكام الشرعية ليس من قبيل التفرقة أو التحيّز، بل هو انعكاس لحكمة التشريع الإسلامي وعمق فقهه بالإنسان وفطرته، ويؤكد أهمية القواعد الأصولية في فهم الأحكام الشرعية المتعلقة بالمرأة، وأن الفروق الفردية بين النساء من مقتضيات اختلاف الأحكام الشرعية، ويوصي البحث بمزيد العناية بالقواعد الأصولية والمقاصدية المؤثرة في قضايا المرأة، وإبراز محاسن الشريعة الإسلامية ورد الشبهات التي تثار حول التعامل مع المرأة، كما يوصي بالتوسع في الدراسات البينية بين علم أصول الفقه والعلوم الإنسانية وغيرها.
 
This study examines the most significant jurisprudential principles that have played a pivotal role in diversifying Islamic rulings specific to women.
It discusses how differences in physical, psychological, mental, social, and other individual characteristics among women have led to variations in the religious obligations directed toward them.
The research aims to demonstrate the vastness, justice, and flexibility of Islamic law in addressing individual differences among women through a legislative system that achieves its higher objectives of ease and lifting hardship. This reflects a realistic and balanced understanding of Islamic jurisprudence that honors and respects women’s conditions and circumstances.
 Moreover, it highlights an important dimension of Islam’s honoring of women and affirms that Islamic law is based on precise scientific foundations that consider changing conditions, customs, and societal norms.
The research focuses on a set of jurisprudential principles that significantly influence the variation of rulings for women according to individual differences, most notably: the principle of legal capacity, the principle of blocking means (sadd al-dhara'i), the role of custom (‘urf), concessions and strict rulings (rukhsah and azimah), and the exemption from innate actions (actions based on natural human instincts).
The study clarifies the impact of each principle on the relevant jurisprudential issues related to women.
Due to the nature of the topic, the study adopts an inductive and analytical methodology. The material is divided into an introduction, a preface, two main sections, and a conclusion that presents the key findings and recommendations, followed by scholarly indexes.
The study concludes that the diversity of Islamic rulings is not a form of discrimination or bias, but rather a reflection of the wisdom of Islamic legislation and its profound understanding of human nature.
 It emphasizes the importance of jurisprudential principles in understanding women-related rulings and confirms that individual differences among women necessitate variations in religious rulings.
The study recommends greater attention to the jurisprudential and maqāṣid (objectives of the Sharia) principles affecting women’s issues, highlighting the merits of Islamic law and responding to the doubts raised about Islam’s treatment of women.
It also calls for expanding interdisciplinary studies between the science of Usul al-Fiqh and the human and social sciences.

الكلمات الرئيسية


  1. القرآن الكريم .
  2. الوجيز في أصول الفقه الإسلامي للأستاذ الدكتور محمد مصطفى الزحيلي، الناشر: دار الخير للطباعة والنشر والتوزيع، دمشق - سوريا (مطبوعات وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية ، إدارة الشؤون الإسلامية - دولة قطر)، الطبعة: الثانية، 1427 هـ - 2006 م.
  3. أثر الأدلة المختلف فيها للدكتور/ مصطفى ديب البغا ، نشر وتوزيع: دار الإمام البخاري، دمشق.
  4. إرشاد الساري لشرح صحيح البخاري لأبي العباس أحمد بن محمد القسطلاني ت 923هـ ، دار ابن حزم بيروت /لبنان/ الطبعة الأولى 2021م.
  5. أسنى المطالب في شرح روض الطالب لزكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي (ت 926هـ) دار الكتاب الإسلامي.
  6. إعلام الموقعين عن رب العالمين لابن قيم الجوزية، قدم له وعلق عليه وخرج أحاديثه وآثاره: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، وأبو عمر أحمد عبد الله أحمد، الطبعة: الأولى، 1423 هـ ، دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع، المملكة العربية السعودية.
  7. الإبهاج في شرح المنهاج لتقي الدين السبكي ت 756 هـ، وولده تاج الدين السبكي ت 771 هـ، دار الكتب العلمية ـ بيروت1416هـ.
  8. الإحكام في أصول الأحكام لسيف الدين الآمدي ت 631هـ، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، المكتب الإسلامي ـ بيروت .
  9. الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام وتصرفات القاضي والإمام لشهاب الدين أبو العباس أحمد بن إدريس المصري المالكي (626 - 684 هـ)، اعتنى به: عبد الفتاح أبو غدة، دار البشائر الإسلامية للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت – لبنان، الطبعة: الثانية، 1416 هـ - 1995 م .
  10. الاستذكار لأبي عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (ت 463هــ)، تحقيق: سالم محمد عطا، محمد علي معوض، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1421 .
  11. الأسس النفسية للنمو من الطفولة إلى الشيخوخة لفؤاد البهي السيد الطبعة الثالثة 1974م، دار الفكر العربي.
  12. الإشراف على نكت مسائل الخلاف للقاضي عبد الوهاب ت (422هــ)، المحقق: الحبيب بن طاهر، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة: الأولى، 1420هــ - 1999م .
  13. الاعتصام للشاطبي (ت 790هــ)، تحقيق ودراسة: د. محمد بن عبد الرحمن الشقير، د سعد بن عبد الله آل حميد، د هشام بن إسماعيل الصيني، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م، دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع، المملكة العربية السعودية.
  14. الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع لشمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (ت 977هــ)، تحقيق: مكتب البحوث والدراسات - دار الفكر ــ بيروت.
  15. الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل لأبي النجا شرف الدين موسى الحجاوي المقدسي (ت 968 هـ)، تصحيح وتعليق: عبد اللطيف محمد موسى السبكي، الناشر: دار المعرفة بيروت لبنان .
  16. الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف لعلاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد المَرْداوي (ت 885 هـ)، تحقيق: د عبد الله بن عبد المحسن التركي - د عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1995 م.
  17. الأنوار لأعمال الأبرار ليوسف بن إبراهيم الأردبيلي الشافعي ت771هــ ، تحقيق: محمد السيد عثمان، دار الكتب العلمية بيروت لبنان .
  18. البحر المحيط في أصول الفقه للزركشي ت 794هــ ، الطبعة : الأولى 1414هــ ، دار الكتبي .
  19. البدرُ التمام شرح بلوغ المرام للمغربي (المتوفى: 1119 هـ)، تحقيق: علي بن عبد الله الزبن، الطبعة: الأولى، دار هجر.
  20. البناية شرح الهداية لبدر الدين العيني ت: 855هــ، الطبعة: الأولى، 1420 هـ ــ 2000 م، دار الكتب العلمية ـ بيروت، لبنان.
  21. البيان والتبيين للجاحظ (ت 255هــ) ، دار ومكتبة الهلال، بيروت 1423 هـ .
  22. البيان في مذهب الإمام الشافعي لأبي الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي ت: 558هــ، تحقيق: قاسم محمد النوري، الطبعة: الأولى، 1421 هـ ــ 2000 م، دار المنهاج ــ جدة.
  23. البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت 520هــ)، حققه: د محمد حجي وآخرون، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م، دار الغرب الإسلامي، بيروت ـ لبنان.

 

  1. التجريد لأبي الحسين أحمد بن محمد بن جعفر البغدادي القَدُّوري (362 - 428 هـ)، دراسة وتحقيق: مركز الدراسات الفقهية والاقتصادية أ. د. محمد أحمد سراج - أ. د. علي جمعة محمد، الناشر: دار السلام القاهرة، الطبعة: الثانية، 1427 هـ - 2006 م .
  2. التفريع في فقه الإمام مالك بن أنس - رحمه الله - لعبيد الله بن الحسين بن الحسن أبو القاسم ابن الجَلَّاب المالكي (ت 378هــ)، المحقق: سيد كسروي حسن، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007 م .
  3. التلخيص في أصول الفقه لإمام الحرمين (ت 478هــ)، تحقيق: عبد الله جولم النبالي وبشير أحمد العمري، الناشر: دار البشائر الإسلامية - بيروت .
  4. التلويح على التوضيح لمتن التنقيح في أصول الفقه للتفتازاني (ت 792 هـ)، مطبعة محمد علي صبيح وأولاده بالأزهر - مصر1377 هـ .
  5. التنبيه في الفقه الشافعي لأبي اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الفيروزآبادي الشيرازي (ت 476 هـ). إعداد: مركز الخدمات والأبحاث الثقافية.، الناشر: عالم الكتب، بيروت.، الطبعة: الأولى، 1403 هـ - 1983 م.
  6. الجامع لأحكام القرآن لشمس الدين القرطبي (المتوفى: 671هــ)، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش ، الناشر: دار الكتب المصرية القاهرة، الطبعة: الثانية، 1384هــ - 1964 م.
  7. الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني لأبي الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (ت 450هــ)، المحقق: الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ -1999 م .
  8. أدب الكتاب لابن قتيبة الدينوري (ت 276هــ)، تحقيق: محمد الدالي، مؤسسة الرسالة.
  9. أدب المفتي والمستفتي لأبي عمرو عثمان بن عبد الرحمن المعروف بابن الصلاح الشهرزوري (ت 643 هـ)، دراسة وتحقيق: د موفق بن عبد الله بن عبد القادر، مكتبة العلوم والحكم - المدينة المنورة، عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1407 هـ - 1986 .
  10. الدر المختار شرح تنوير الأبصار وجامع البحار لمحمد بن علي بن محمد بن علي بن عبد الرحمن الحنفي الحصكفي (ت 1088 هـ)، حققه وضبطه: عبد المنعم خليل إبراهيم، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1423 هـ - 2002 م.
  11. سبل السلام الموصلة إلى بلوغ المرام لمحمد بن إسماعيل الأمير الصنعاني [ت 1182 هـ]، حققه وخرج أحاديثه وضبط نصه: محمد صبحي حسن حلاق [ت 1438 هـ]، الناشر: دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع السعودية، الطبعة: الثالثة، 1433 هـ .
  12. السنن الكبرى للبيهقي، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م، مركز هجر للبحوث والدراسات العربية والإسلامية.
  13. السنن الكبرى للبيهقي، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م، مركز هجر للبحوث والدراسات العربية والإسلامية.
  14. الشرح الكبير على المقنع لشمس الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي (ت 682 هـ)، تحقيق: د عبد الله بن عبد المحسن التركي - د عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1995 م .
  15. الطبقات الكبرى لابن سعد (ت 230 هـ)، تحقيق: الدكتور علي محمد عمر، الناشر: مكتبة الخانجي، القاهرة مصر، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2001 م .
  16. العدة شرح العمدة، في فقه إمام السنة أحمد بن حنبل لبهاء الدين عبد الرحمن بن إبراهيم المقدسي (ت 624 هـ)، تحقيق: أحمد بن علي، الناشر: دار الحديث، القاهرة1424 هـ - 2003 م .
  17. العرف والعادة في رأي الفقهاء لأحمد فهمي أبو سنة، مطبعة الأزهر 1947م.
  18. العزلة لأبي سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم بن الخطاب البستي المعروف بالخطابي (ت 388هــ)، الناشر: المطبعة السلفية القاهرة، الطبعة: الثانية، 1399 هـ .
  19. العناية شرح الهداية لأكمل الدين البابرتي ت: 786هــ ، دار الفكر.
  20. الغرر البهية في شرح البهجة الوردية لزكريا بن محمد بن أحمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي (ت 926هــ)، الناشر: المطبعة الميمنية .
  21. الفتح الرباني لترتيب مسند الإمام أحمد بن حنبل الشيباني ومعه بلوغ الأماني من أسرار الفتح الرباني لأحمد بن عبد الرحمن بن محمد البنا الساعاتي (ت 1378 هـ)، الناشر: دار إحياء التراث العربي، الطبعة: الثانية .
  22. الفروق الفردية دراسة تحليلية تطبيقية في مجال التربية والاجتماع لعبد الحميد الهاشمي، مؤسسة الرسالة 1404 هــ - 1984م .
  23. الفروق الفردية في ضوء السنة النبوية لعبد اللطيف الأسطل، رسالة ماجستير في الحديث الشريف وعلومه، قدّمتْ في كلية أصول الدين في الجامعة الإسلامية في غزة، 1429هـ،2008م .
  24. الفروق الفردية لدى العاديين وغير العاديين للدكتور/كمال سالم سيسالم ، الناشر: الصفحات الذهبية، الطبعة: الأولى 1408هــ .
  25. الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني لأحمد بن غانم (أو غنيم) بن سالم ابن مهنا، شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي (ت 1126هــ)، الناشر: دار الفكر1415هــ - 1995م .
  26. الفوائد في اختصار المقاصد لأبي محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام بن أبي القاسم بن الحسن السلمي الدمشقي، الملقب بسلطان العلماء (ت 660هــ)، المحقق: إياد خالد الطباع، الناشر: دار الفكر المعاصر، دار الفكر دمشق، الطبعة: الأولى 1416 هـ .
  27. القواعد لتقي الدين الحصني (ت 829 هـ)، دراسة وتحقيق: د. عبد الرحمن بن عبد الله الشعلان، د. جبريل بن محمد بن حسن البصيلي، مكتبة الرشد للنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م .
  28. الكافي في فقه الإمام أحمد لأبي محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (ت 620هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م .
  29. اللباب في شرح الكتاب لعبد الغني الغنيمي الدمشقي الميداني الحنفي [ت 1298 هـ]، حققه وفصله وضبطه وعلق حواشيه: محمد محيي الدين عبد الحميد [ت 1392 هـ]، تصوير: المكتبة العلمية، بيروت لبنان .
  30. المبسوط للسرخسي (ت 483 هـ)، باشر تصحيحه: جمع من أفاضل العلماء، مطبعة السعادة مصر.
  31. المجموع لمحيي الدين بن شرف النووي (ت 676 هـ)، باشر تصحيحه: لجنة من العلماء، الناشر: (إدارة الطباعة المنيرية، مطبعة التضامن الأخوي) القاهرة، عام النشر:1344 - 1347 هـ .
  32. المحكم والمحيط الأعظم لابن سيده ت : 458هــ ، تحقيق : عبد الحميد هنداوي ، الطبعة : الأولى، 1421 هـ ، دار الكتب العلمية ـ بيروت .
  33. المحيط البرهاني في الفقه النعماني: فقه الإمام أبي حنيفة رضي الله عنه لبرهان الدين أبو المعالي محمود بن أحمد بن عبد العزيز بن عمر بن مَازَةَ البخاري الحنفي (ت 616 هـ)، المحقق: عبد الكريم سامي الجندي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م .
  34. المدونة للإمام مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني (ت 179هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ - 1994م .
  35. المستدرك على الصحيحين لأبي عبد الله محمد بن عبد الله الحاكم النيسابوري ، دراسة وتحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت ، الطبعة: الأولى، 1411 .
  36. المستصفى لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي (ت 505هــ)، تحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1413هــ - 1993م .
  37. المعتمد في أصول الفقه لأبي الحسين البَصْري المعتزلي ت 436هــ ، تحقيق: خليل الميس ، الطبعة: الأولى 1403 هـ ، دار الكتب العلمية ـ بيروت .
  38. المعونة على مذهب عالم المدينة للقاضي عبد الوهاب البغدادي (ت 422 هـ)، تحقيق ودراسة: حميش عبد الحق ، الناشر: المكتبة التجارية، مصطفى أحمد الباز - مكة المكرمة.
  39. المغني لموفق الدين أبو محمد عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي الجماعيلي الدمشقي الصالحي الحنبلي (541 - 620 هـ)، تحقيق: الدكتور عبد اللَّه بن عبد المحسن التركي، الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: دار عالم الكتب للطباعة والنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الثالثة، 1417 هـ - 1997 م .
  40. المفاتيح في شرح المصابيح للحسين بن محمود بن الحسن، مظهر الدين الزَّيْدَانيُّ الكوفي الضَّريرُ الشِّيرازيُّ الحَنَفيُّ المشهورُ بالمُظْهِري (ت 727 هـ)، تحقيق ودراسة: لجنة مختصة من المحققين بإشراف: نور الدين طالب، الناشر: دار النوادر، وهو من إصدارات إدارة الثقافة الإسلامية - وزارة الأوقاف الكويتية، الطبعة: الأولى، 1433 هـ - 2012 م .
  41. المفهم لما أشكل من تلخيص كتاب مسلم لأبي العباس أحمد بن عمر بن إبراهيم القرطبي (578 - 656 هـ)، حققه وعلق عليه وقدم له: محيي الدين ديب ميستو - أحمد محمد السيد - يوسف علي بديوي - محمود إبراهيم بزال، الناشر: (دار ابن كثير، دمشق - بيروت)، (دار الكلم الطيب، دمشق - بيروت)، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م .
  42. المنتقى شرح الموطأ لأبي الوليد سليمان بن خلف بن سعد بن أيوب بن وارث التجيبي القرطبي الباجي الأندلسي (ت 474هــ)، الناشر: مطبعة السعادة - بجوار محافظة مصر، الطبعة: الأولى، 1332 هـ .
  43. المنخول من تعليقات الأصول للغزالي (ت 505هــ)، حققه وخرج نصه وعلق عليه: الدكتور محمد حسن هيتو، الناشر: دار الفكر المعاصر- بيروت لبنان، دار الفكر دمشق سورية، الطبعة: الثالثة، 1419 هـ - 1998 م .
  44. الْمُهَذَّبُ في عِلْمِ أُصُولِ الفِقْهِ الْمُقَارَنِ لـلدكتور عبد الكريم النملة، الطبعة الأولى: 1420 هـ ، مكتبة الرشد ـ الرياض .
  45. الموافقات للشاطبي ت 790هــ ، تحقيق : أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان ، الطبعة الأولى 1417هــ ، دار ابن عفان .
  46. النهر الفائق شرح كنز الدقائق لسراج الدين عمر بن إبراهيم بن نجيم الحنفي (ت 1005هــ)، المحقق: أحمد عزو عناية، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1422هــ - 2002م .
  47. الهداية في شرح بداية المبتدي لعلي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني، أبو الحسن برهان الدين (ت 593هــ)، المحقق: طلال يوسف، الناشر: دار احياء التراث العربي - بيروت لبنان .
  48. الوَاضِح في أصُولِ الفِقه لابن عقيل ت513هــ ، تحقيق : الدكتور عَبد الله بن عَبد المُحسن التركي ، الطبعة : الأولى 1420 هـ ، مؤسسة الرسالة ـ بيروت .
  49. بداية المجتهد ونهاية المقتصد لأبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (ت 595هــ)، الناشر: دار الحديث القاهرة 1425هــ - 2004 م .
  50. بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع لعلاء الدين، أبو بكر بن مسعود الكاساني الحنفي الملقب بـ «بملك العلماء» (ت 587 هـ) ، الطبعة: الأولى 1327 - 1328 هـ .
  51. بذل النظر في الأصول للأسمندي ت :552 هـ، د ـ محمد زكي عبد البر ، الطبعة: الأولى، 1412 هـ - 1992 م ، مكتبة التراث ـ القاهرة.
  52. تحبير المختصر لتاج الدين بهرام بن عبد الله بن عبد العزيز الدميري (ت 803 هـ)، تحقيق: د. أحمد بن عبد الكريم نجيب ـ د. حافظ بن عبد الرحمن خير، الناشر: مركز نجيبويه للمخطوطات وخدمة التراث، الطبعة: الأولى، 1434 هـ - 2013 م .
  53. تفسير البغوي ، تحقيق : عبد الرزاق المهدي، الناشر: دار إحياء التراث العربي -بيروت، الطبعة: الأولى، 1420 هـ .
  54. تقريب التهذيب لابن حجر العسقلاني (ت 852هــ)، تحقيق: محمد عوامة، الناشر: دار الرشيد سوريا، الطبعة: الأولى، 1406 هـ .
  55. تقريب الوصول إلي علم الأصول لابن جُزَي الكلبي الغرناطي المالكي (ت 741 هـ)، تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت ـ لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2003 م .
  56. تقويم الأدلة في أصول الفقه لأبي زيد الدّبوسيّ الحنفي ت: 430هــ، تحقيق: خليل محيي الدين الميس ، الطبعة: الأولى، 1421هــ - 2001م ، دار الكتب العلمية.
  57. تكملة المجموع شرح المهذب لتقي الدين علي بن عبد الكافي السبكي (ت 756 هـ)، باشر تصحيحه: لجنة من العلماء بمشاركة إدارة المطبعة، الناشر: مطبعة التضامن الأخوي القاهرة، عام النشر:1348 - 1352 هـ .
  58. تكملة المجموع شرح المهذب لمحمد نجيب المطيعي [ت 1407 هـ]، الناشر: المكتبة السلفية - المدينة المنورة .
  59. حاشية الدسوقي على الشرح الكبيرلمحمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (ت 1230هــ)، الناشر: دار الفكر.
  60. حاشية الصاوي على الشرح الصغير لأبي العباس أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي المالكي (ت 1241هــ)، الناشر: دار المعارف، الطبعة: بدون طبعة .
  61. حاشية العطار على شرح الجلال المحلي على جمع الجوامع لحسن بن محمد بن محمود العطار الشافعي (ت 1250هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية.
  62. روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل لابن قدامة المقدسي ت: 620هــ، الطبعة الثانية 1423هــ-2002م، مؤسسة الريّان للطباعة والنشر والتوزيع.
  63. سنن ابن ماجه ت 273هــ، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي ، دار إحياء الكتب العربية ـ فيصل عيسى البابي الحلبي .
  64. سنن أبي داود ت 275هــ ، تحقيق : محمد محيي الدين عبد الحميد ، المكتبة العصرية ـ صيدا ـ بيروت .
  65. سنن الترمذي ت 279هــ ، تحقيق وتعليق : أحمد محمد شاكر ـ ومحمد فؤاد عبد الباقي ـ وإبراهيم عطوة عوض ، الطبعة : الثانية 1395 هـ ، مطبعة مصطفى البابي الحلبي ـ مصر .
  66. سنن الترمذي ت 279هــ ، تحقيق وتعليق : أحمد محمد شاكر ـ ومحمد فؤاد عبد الباقي ـ وإبراهيم عطوة عوض ، الطبعة : الثانية 1395 هـ ، مطبعة مصطفى البابي الحلبي ـ مصر .
  67. سير أعلام النبلاء للذهبي (673 - 748 هـ)، خرج أحاديثه واعتنى به: محمد أيمن الشبراوي، الناشر: دار الحديث، القاهرة مصر 1427 هـ - 2006 م .
  68. سيكولوجية الفروق الفردية وتطبيقاتها التربوية للدكتور أحمد الزعبي، مكتبة الرشد ناشرون، الطبعة : الثانية 1436هــ .
  69. شرح الخرشي على مختصر خليل لأبي عبد الله محمد الخرشي، الناشر: المطبعة الكبرى الأميرية ببولاق مصر، الطبعة: الثانية، 1317 هـ .
  70. شرح العضد على مختصر ابن الحاجب لعضد الدين عبد الرحمن الإيجي (ت 756 هـ) ومعه حاشية السعد والجرجاني ، تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م.
  71. شرح تنقيح الفصول للقرافي، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، الناشر: شركة الطباعة الفنية المتحدة، الطبعة: الأولى، 1393 هـ - 1973 م.
  72. شرح مختصر أصول الفقه تقي الدين أبي بكر بن زايد للجراعي المقدسي الحنبلي (825 هـ - 883 هـ)، دراسة وتحقيق: عبد العزيز محمد عيسى محمد مزاحم القايدي، عبد الرحمن بن علي الحطاب، د. محمد بن عوض بن خالد رواس، الناشر: لطائف لنشر الكتب والرسائل العلمية، الشامية الكويت، الطبعة: الأولى، 1433 هـ - 2012 م .
  73. شرح مختصر الروضة للطوفي ت 716 هـ ، تحقيق : عبد الله بن عبد المحسن التركي ، الطبعة : الأولى 1407 هـ ، مؤسسة الرسالة .
  74. شرح منتهى الإرادات لمنصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى، فقيه الحنابلة (ت 1051 هـ)، الناشر: عالم الكتب، بيروت ، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1993 م .
  75. صحيح ابن حبان: المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع من غير وجود قطع في سندها ولا ثبوت جرح في ناقليها، لأبي حاتم محمد بن حبان بن أحمد التميمي البُستي (ت 354 هـ)المحقق: محمد علي سونمز، خالص آي دمير، الناشر: دار ابن حزم بيروت، الطبعة: الأولى، 1433 هـ - 2012 م .
  76. صحيح البخاري ، تحقيق: د. مصطفى ديب البغا ، الطبعة الثالثة 1407 ، دار ابن كثير، اليمامة ـ بيروت .
  77. صحيح مسلم ، تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي ، دار إحياء التراث العربي ـ بيروت .
  78. عقد الجواهر الثمينة في مذهب عالم المدينة لأبي محمد جلال الدين عبد الله بن نجم بن شاس بن نزار الجذامي السعدي المالكي (ت 616هــ)، دراسة وتحقيق: أ. د. حميد بن محمد لحمر، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1423 هـ - 2003 م .
  79. علم أصول الفقه عبد الوهاب خلاف (المتوفى : 1375هــ)، مكتبة الدعوة - شباب الأزهر (عن الطبعة الثامنة لدار القلم).
  80. عمدة القاري شرح صحيح البخاري لبدر الدين أبو محمد محمود بن أحمد العينى (ت 855 هـ)، عنيت بنشره وتصحيحه والتعليق عليه: شركة من العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنيرية، لصاحبها ومديرها محمد منير عبده أغا الدمشقي .
  81. فتح الباري بشرح البخاري لأحمد بن علي بن حجر العسقلاني (773 - 852 هـ)، رقم كتبه وأبوابه وأحاديثه: محمد فؤاد عبد الباقي [ت 1388 هـ]، قام بإخراجه وتصحيح تجاربه: محب الدين الخطيب [ت 1389 هـ]، الناشر: المكتبة السلفية مصر، الطبعة: «السلفية الأولى»، 1380 - 1390 هـ .
  82. فتح الباقي بشرح ألفية العراقي لزكريا الأنصاري، تحقيق: عبد اللطيف هميم - ماهر الفحل، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الطبعة الأولى، 1422هــ / 2002م .
  83. قواعد الأحكام في مصالح الأنام للعز بن عبد السلام (ت 660هــ)، راجعه وعلق عليه: طه عبد الرؤوف سعد، الناشر: مكتبة الكليات الأزهرية القاهرة.
  84. كشاف القناع عن متن الإقناع لمنصور بن يونس بن إدريس البهوتي، راجعه وعلّق عليه: هلال مصيلحي مصطفى هلال - أستاذ الفقه والتوحيد بالأزهر الشريف، مكتبة النصر الحديثة بالرياض، لصاحبَيها/ عبدالله ومحمد الصالح الراشد، الطبعة: بدون تاريخ طبع [لكن أرّخ ذلك د التركي في 1388 هـ - 1968 م كما في كتابه «المَذهب الحنبلي» 2/ 510]
  85. كفاية النبيه في شرح التنبيه لأحمد بن محمد بن علي الأنصاري، أبو العباس، نجم الدين، المعروف بابن الرفعة (ت 710هــ)، المحقق: مجدي محمد سرور باسلوم، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى 2009 م .
  86. كنز الدقائق لأبي البركات عبد الله بن أحمد النسفي (نحو 620 - 710 هـ)، المحقق: أ. د. سائد بكداش، الناشر: دار البشائر الإسلامية، دار السراج، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م
  87. مَجمع الأنهُر في شرح ملتقَى الأبحُر لعبد الرحمن بن محمد بن سليمان، المعروف بـ «داماد أفندي» [ت 1078 هـ]، اعتنى بالتصحيح والترتيب: أحمد بن عثمان بن أحمد القره حصاري، طَبْعُ: دار الطباعة العامرة بتركيا عام 1328 هـ، بترخيص وزارة المعارف عام 1319 هـ .
  88. مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح لعلي بن (سلطان) محمد، أبو الحسن نور الدين الملا الهروي القاري (ت 1014هــ)، الناشر: دار الفكر، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1422هــ - 2002م .
  89. معجم اللغة العربية المعاصرة للدكتور أحمد مختار ، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م ، عالم الكتب.
  90. معرفة السنن والآثار للبيهقي (ت 458هــ)، تحقيق: عبد المعطي أمين قلعجي، الناشرون: جامعة الدراسات الإسلامية (كراتشي - باكستان)، دار قتيبة (دمشق -بيروت)، دار الوعي (حلب - دمشق)، دار الوفاء (المنصورة - القاهرة)، الطبعة: الأولى، 1412هــ - 1991م.
  91. مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج للخطيب الشربيني [ت 977 هـ]، حققه وعَلّق عليه: علي محمد معوض - عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1994 م .
  92. مقاصد الشريعة الإسلامية للطاهر بن عاشور، تحقيق: محمد الحبيب ابن الخوجة، طبعة: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر1425 هـ - 2004 م.
  93. منهاج الطالبين وعمدة المفتين في الفقه لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (ت 676هــ)، المحقق: عوض قاسم أحمد عوض، الناشر: دار الفكر، الطبعة: الأولى، 1425هــ/2005م .
  94. مواهب الجليل في شرح مختصر خليل لشمس الدين أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي (ت 954هــ)، الناشر: دار الفكر، الطبعة: الثالثة، 1412هــ - 1992م .
  95. نشر العرف في بناء بعض الأحكام على العرف محمد أمين أفندى الشهير بابن عابدين [ت ١٢٥٢ هـ] ، (مطبوع ضمن مجموع رسائل ابن عابدين)، الناشر: دار سعادات، إسطنبول، ١٣٢٥ هـ - ١٩٠٧ م .
  96. نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج لشمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (ت 1004هــ)، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: ط أخيرة - 1404هــ/1984م .
  97. نهاية المطلب في دراية المذهب لعبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (ت 478هــ)، حققه وصنع فهارسه: أ. د/ عبد العظيم محمود الدّيب، الناشر: دار المنهاج، الطبعة: الأولى، 1428هــ-2007م .
  98. نهاية الوصول لابن الساعاتي ت 694 هـ ، تحقيق : سعد السلمي ـ رسالة دكتوراه ـ جامعة أم القرى 1405 هـ .

 

 

 

 

References:

 

  • alquran alkarim .
  • alwjyz fi 'usul alfiqh al'iislamii lil'ustadh alduktur muhamad mustafaa alzuhayli, alnaashir: dar alkhayr liltibaeat walnashr waltawziei, dimashq - suria (matbueat wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat , 'iidarat alshuwuwn al'iislamiat - dawlat qutru), altabeatu: althaaniatu, 1427 hi - 2006 mi.
  • 'athar al'adilat almukhtalif fiha lilduktur/ mustafaa dib albugha , nushr watawziei: dar al'iimam albukharii, dimashqa.
  • 'iirshad alsaari lisharh sahih albukharii li'abi aleabaas 'ahmad bin muhamad alqastalanii t 923h , dar aibn hazam bayrut /lubnan/ altabeat al'uwlaa 2021m.
  • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib lizakaria bin muhamad bin zakariaa al'ansari, zayn aldiyn 'abu yahyaa alsunikii (t 926hi) dar alkitaab al'iislamii.
  • 'iielam almuqiein ean rabi alealamin liabn qiam aljawziati, qadim lah waealaq ealayh wakharaj 'ahadithah watharahu: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, wa'abu eumar 'ahmad eabd allah 'ahmadu, altabeatu: al'uwlaa, 1423 hi , dar aibn aljawzi lilnashr waltawzie, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
  • al'iibhaj fi sharh alminhaj litaqi aldiyn alsabkiu t 756 ha, wawaladuh taj aldiyn alsabkia t 771 ha, dar alkutub aleilmiat bayrut1416hi.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkam lisayf aldiyn alamdi t 631h, tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, almaktab al'iislamii bayrut .
  • al'iihkam fi tamyiz alfatawaa ean al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimam lishihab aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin 'iidris almasrii almalikii (626 - 684 hu), aietanaa bihi: eabd alfataah 'abu ghudata, dar albashayir al'iislamiat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeata: althaaniati, 1416 hi - 1995 m .
  • alaistidhkar li'abi eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri bin easim alnamrii alqurtibii (t 463hi), tahqiqu: salim muhamad eataa, muhamad eali mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 .
  • al'usus alnafsiat lilnumui min altufulat 'iilaa alshaykhukhat lifuaad albahii alsayid altabeat althaalithat 1974ma, dar alfikr alearabii.
  • al'iishraf ealaa nakit masayil alkhilaf lilqadi eabd alwahaab t (422h), almuhaqiqi: alhabib bin tahir, alnaashir: dar aibn hazma, altabeata: al'uwlaa, 1420hi - 1999m .
  • alaetisam lilshaatibii (t 790h), tahqiq wadirasatu: d. muhamad bin eabd alrahman alshuqayra, d saed bin eabd allah al hamida, d hisham bin 'iismaeil alsiynii, altabeatu: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mu, dar aibn aljawzi lilnashr waltawzie, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
  • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujae lishams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (t 977h), tahqiqu: maktab albuhuth waldirasat - dar alfikr bayrut.
  • al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal li'abi alnaja sharaf aldiyn musaa alhajaawi almaqdisii (t 968 hu), tashih wataeliqi: eabd allatif muhamad musaa alsabiki, alnaashir: dar almaerifat bayrut - lubnan .
  • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf lieala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman bin 'ahmad almardawy (t 885 hu), tahqiqu: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki - d eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: hajar liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirat - jumhuriat misr alearabiat, altabeati: al'uwlaa, 1415 hi - 1995 mi.
  • al'anwar li'aemal al'abrar liusuf bin 'iibrahim al'ardabilii alshaafieii ta771hi , tahqiqu: muhamad alsayid euthman, dar alkutub aleilmiat - bayrut - lubnan .
  • albahr almuhit fi 'usul alfiqh lilzarkashii t 794hi , altabeat : al'uwlaa 1414hi , dar alkutbi .
  • albdr altamaam sharh bulugh almaram lilmaghribii (almutawafaa: 1119 hu), tahqiqu: eali bin eabd allh alzaban, altabeatu: al'uwlaa, dar hijr.
  • albinayat sharh alhidayat libadr aldiyn aleaynii ta: 855ha, altabeatu: al'uwlaa, 1420 ha 2000 mu, dar alkutub aleilmiat bayrut, lubnan.
  • alibayan waltabyin liljahiz (t 255ha) , dar wamaktabat alhilali, bayrut 1423 hu .
  • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii ti: 558hi, tahqiqu: qasim muhamad alnnwri, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha 2000 mu, dar alminhaj jida.
  • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajat li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t 520h), haqaqahu: d muhamad hajiy wakhrun, altabeatu: althaaniatu, 1408 hi - 1988 mu, dar algharb al'iislami, bayrut lubnan.
  • altajrid li'abi alhusayn 'ahmad bin muhamad bin jaefar albaghdadii alqaddury (362 - 428 hu), dirasat watahqiqu: markaz aldirasat alfiqhiat walaiqtisadiat 'a. du. muhamad 'ahmad siraj - 'a. da. eali jumeat muhamad, alnaashir: dar alsalam - alqahirati, altabeatu: althaaniatu, 1427 hi - 2006 m .
  • altafrie fi fiqh al'iimam malik bn 'anas - rahimah allah - lieubid allah bin alhusayn bin alhasan 'abu alqasim abn aljallab almalikii (t 378hi), almuhaqiqi: sayid kasarawi hasan, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 m .
  • altalkhis fi 'usul alfiqh li'iimam alharamayn (t 478h), tahqiqu: eabd allah julam alnabali wabashir 'ahmad aleumari, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat - bayrut .
  • altalwih ealaa altawdih lamatn altanqih fi 'usul alfiqh liltiftazani (t 792 ha), matbaeat muhamad eali subayh wa'awladuh bial'azhar - masar1377 hu .
  • altanbih fi alfiqh alshaafieii li'abi aishaq 'iibrahim bin eali bin yusif alfiruzabadi alshiyrazii (t 476 hu). 'iiedadi: markaz alkhadamat wal'abhath althaqafiati., alnaashir: ealim alkutab, bayrut., altabeatu: al'uwlaa, 1403 hi - 1983 mi.
  • aljamie li'ahkam alquran lishams aldiyn alqurtubii (almutawafaa: 671hi), tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish , alnaashir: dar alkutub almisriat - alqahirati, altabeatu: althaaniatu, 1384hi - 1964 mi.
  • alhawy alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieii wahu sharh mukhtasar almuzni li'abi alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasari albaghdadii, alshahir bialmawardi (t 450h), almuhaqiqi: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjud, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1419 ha -1999 m .
  • 'adab alkitaab liabn qutaybat aldiynuri (t 276hi), tahqiqu: muhamad aldaali, muasasat alrisalati.
  • 'adab almufti walmustafti li'abi eamrw euthman bin eabd alrahman almaeruf biaibn alsalah alshahrazurii (t 643 ha), dirasat watahqiqu: d muafaq bin eabd allah bin eabd alqadir, maktabat aleulum walhukm - almadinat almunawarati, ealam alkutub, altabeatu: al'uwlaa, 1407 hi - 1986 .
  • aldr almukhtar sharh tanwir al'absar wajamie albahaar limuhamad bin eali bin muhamad bin eali bin eabd alrahman alhanafii alhaskafii (t 1088 hu), haqaqah wadabtahu: eabd almuneim khalil 'iibrahim, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1423 hi - 2002 mi.
  • subul alsalam almuasilat 'iilaa bulugh almaram limuhamad bin 'iismaeil al'amir alsaneanii [t 1182 ha], haqaqah wakharaj 'ahadithah wadabt nushi: muhamad subhi hasan halaaq [t 1438 hu], alnaashir: dar aibn aljawzi lilnashr waltawzie - alsaeudiati, altabeata: althaalithati, 1433 hu .
  • alsunan alkubraa lilbihaqi, tahqiqu: alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki, altabeatu: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi, markaz hajr lilbuhuth waldirasat alearabiat wal'iislamiati.
  • alsunan alkubraa lilbihaqi, tahqiqu: alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki, altabeatu: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi, markaz hajr lilbuhuth waldirasat alearabiat wal'iislamiati.
  • alsharh alkabir ealaa almuqanie lishams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdasii (t 682 hu), tahqiqu: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki - d eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: hajar liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirat - jumhuriat misr alearabiat, altabeati: al'uwlaa, 1415 hi - 1995 m .
  • altabaqat alkubraa liaibn saed (t 230 ha), tahqiqu: alduktur eali muhamad eumr, alnaashir: maktabat alkhanji, alqahirat - masr, altabeati: al'uwlaa, 1421 hi - 2001 m .
  • aleidat sharh aleumdati, fi fiqh 'iimam alsanat 'ahmad bin hanbal libaha' aldiyn eabd alrahman bin 'iibrahim almaqdisii (t 624 hu), tahqiqu: 'ahmad bin eulay, alnaashir: dar alhadithi, alqahirati1424 hu - 2003 m .
  • aleurf waleadat fi ray alfuqaha' li'ahmad fahmi 'abu sanat, matbaeat al'azhar 1947m.
  • aleuzlat li'abi sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim bin alkhataab albastii almaeruf bialkhatabii (t 388h), alnaashir: almatbaeat alsalafiat - alqahirati, altabeati: althaaniatu, 1399 hu .
  • aleinayat sharh alhidayat li'akmal aldiyn albabiratia ta: 786ha , dar alfikri.
  • algharar albahiat fi sharh albahjat alwardiat lizakaria bin muhamad bin 'ahmad bin zakariaa al'ansari, zayn aldiyn 'abu yahyaa alsunikii (t 926h), alnaashir: almatbaeat almimania .
  • alfath alrabaaniu litartib musnad al'iimam 'ahmad bin hanbal alshaybani wamaeah bulugh al'amani min 'asrar alfath alrabaanii li'ahmad bin eabd alrahman bin muhamad albanaa alsaaeati (t 1378 ha), alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, altabeati: althaania .
  • alfuruq alfardiat dirasat tahliliat tatbiqiat fi majal altarbiat walaijtimae lieabd alhamid alhashimi, muasasat alrisalat 1404 ha - 1984m .
  • alfuruq alfardiat fi daw' alsunat alnabawiat lieabd allatif al'astal, risalat majistir fi alhadith alsharif waeulumihi, qddmt fi kuliyat 'usul aldiyn fi aljamieat al'iislamiat fi ghazata, 1429h,2008m .
  • alfuruq alfardiat ladaa aleadiiyn waghayr aleadiiyn lilduktur/kmal salim sisalim , alnaashir: alsafahat aldhahabiati, altabeati: al'uwlaa 1408hi .
  • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawanii li'ahmad bin ghanim ('aw ghanim) bin salim abn mihna, shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almalikii (t 1126h), alnaashir: dar alfikri1415hi - 1995m .
  • alfawayid fi aikhtisar almaqasid li'abi muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasim bin alhasan alsulami aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama' (t 660h), almuhaqiqi: 'iiad khalid altibaei, alnaashir: dar alfikr almueasiri, dar alfikr - dimashqa, altabeatu: al'uwlaa 1416 ha .
  • alqawaeid litaqi aldiyn alhisni (t 829 hu), dirasat watahqiqu: da. eabd alrahman bin eabd allah alshaelan, du. jibril bin muhamad bin hasan albusayli, maktabat alrushd lilnashr waltawziei, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 m .
  • alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmad li'abi muhamad muafaq aldiyn eabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, alshahir biaibn qudamat almaqdisii (t 620h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 m .
  • allbab fi sharh alkitab lieabd alghanii alghunimii aldimashqii almaydanii alhanafii [t 1298 hu], haqaqah wafaslah wadabtuh waealaq hawashihi: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamayd [t 1392 hu], taswiri: almaktabat aleilmiati, bayrut - lubnan .
  • almabsut lilsarukhsii (t 483 ha), bashar tashihahu: jame min 'afadil aleulama'i, matbaeat alsaeadat - masr.
  • almajmue limuhyi aldiyn bn sharaf alnawawii (t 676 hu), bashar tashihahu: lajnat min aleulama'i, alnaashir: ('iidarat altibaeat almuniriati, matbaeat altadamun al'akhawi) - alqahiratu, eam alnashri:1344 - 1347 hu .
  • almuhkam walmuhit al'aezam liaibn sayidih t : 458hi , tahqiq : eabd alhamid hindawi , altabeat : al'uwlaa, 1421 hu , dar alkutub aleilmiat bayrut .
  • almuhit alburhanii fi alfiqh alnuemanii: fiqh al'iimam 'abi hanifat radi allah eanh liburhan aldiyn 'abu almaeali mahmud bin 'ahmad bin eabd aleaziz bin eumar bin mazat albukhariu alhanafiu (t 616 hu), almuhaqiq: eabd alkarim sami aljundi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 m .
  • almudawanat lil'iimam malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahii almadanii (t 179ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415hi - 1994m .
  • alimustadrak ealaa alsahihayn li'abi eabd allah muhamad bin eabd allah alhakim alnaysaburi , dirasat watahqiqu: mustafaa eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut , altabeatu: al'uwlaa, 1411 .
  • almustasfaa li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii altuwsii (t 505hi), tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1413hi - 1993m .
  • almuetamad fi 'usul alfiqh li'abi alhusayn albasry almuetazilii t 436hi , tahqiqu: khalil almis , altabeatu: al'uwlaa 1403 hu , dar alkutub aleilmiat bayrut .
  • almieunat ealaa madhhab ealam almadinat lilqadi eabd alwahaab albaghdadi (t 422 hu), tahqiq wadirasatu: hamish eabd alhaq , alnaashir: almaktabat altijariati, mustafaa 'ahmad albaz - makat almukaramati.
  • almughniy limuafaq aldiyn 'abu muhamad eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat almaqdisi aljamaeilii aldimashqii alsaalihii alhanbalii (541 - 620 hu), tahqiqu: alduktur eabd alllah bin eabd almuhsin alturki, alduktur eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: dar ealam alkutub liltibaeat walnashr waltawzie, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: althaalithati, 1417 hi - 1997 m .
  • almafatih fi sharh almasabih lilhusayn bin mahmud bin alhasan, mazhar aldiyn alzzaydany alkufii alddaryr alshshirazy alhanafy almshhwr balmuzhiry (t 727 hu), tahqiq wadirasatu: lajnat mukhtasat min almuhaqiqin bi'iishrafi: nur aldiyn talb, alnaashir: dar alnawadir, wahu min 'iisdarat 'iidarat althaqafat al'iislamiat - wizarat al'awqaf alkuaytiati, altabeati: al'uwlaa, 1433 hi - 2012 m .
  • almafham lamaa 'ushakil min talkhis kitab muslim li'abi aleabaas 'ahmad bin eumar bn 'iibrahim alqurtibii (578 - 656 hu), haqaqah waealaq ealayh waqadim lahu: muhyy aldiyn dib mistu - 'ahmad muhamad alsayid - yusif eali badiwi - mahmud 'iibrahim bizal, alnaashir: (dar aibn kathir, dimashq - bayrut), (dar alkalm altayibi, dimashq - bayrut), altabeata: al'uwlaa, 1417 hi - 1996 m .
  • almuntaqaa sharh almuataa li'abi alwalid sulayman bin khalaf bin saed bin 'ayuwb bin warith altajibii alqurtubii albaji al'andalusii (t 474h), alnaashir: matbaeat alsaeadat - bijiwar muhafazat masr, altabeati: al'uwlaa, 1332 hu .
  • alminkhul min taeliqat al'usul lilghazalii (t 505h), haqaqah wakharaj nasah waealaq ealayhi: alduktur muhamad hasan hytu, alnaashir: dar alfikr almueasiri- bayrut lubnanu, dar alfikr dimashq - suriat, altabeata: althaalithata, 1419 hi - 1998 m .
  • almuhadhdhab fi eilm 'usul alfiqh almuqaran lilduktur eabd alkarim alnamlata, altabeat al'uwlaa: 1420 hu , maktabat alrushd alriyad .
  • almuafaqat lilshaatibii t 790hi , tahqiq : 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman , altabeat al'uwlaa 1417ha , dar aibn eafaan .
  • alnahr alfayiq sharh kanz aldaqayiq lisiraj aldiyn eumar bin 'iibrahim bin najim alhanafii (t 1005h), almuhaqiqi: 'ahmad eazw einayat, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1422hi - 2002m .
  • alhidayat fi sharh bidayat almubtadi lieali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alfirghanii almarghinani, 'abu alhasan burhan aldiyn (t 593h), almuhaqaqi: talal yusif, alnaashir: dar ahya' alturath alearabii - bayrut - lubnan .
  • alwadih fi asul alfiqh liabn eaqil ta513hi , tahqiq : alduktur eabd allah bin eabd almuhsn alturkii , altabeat : al'uwlaa 1420 hu , muasasat alrisalat bayrut .
  • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasad li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biabn rushd alhafid (t 595hi), alnaashir: dar alhadith - alqahirat 1425h - 2004 m .
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayie lieala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud alkasanii alhanafii almulaqab bi <<bmalik aleulama'i>> (t 587 ha) , altabeatu: al'uwlaa 1327 - 1328 ha .
  • badhl alnazar fi al'usul lil'asmandii t :552 ha, d muhamad zaki eabd albiri , altabeatu: al'uwlaa, 1412 hi - 1992 m , maktabat alturath alqahirati.
  • tahbir almukhtasar litaj aldiyn bihiram bin eabd allh bin eabd aleaziz aldumayri (t 803 hu), tahqiqu: du. 'ahmad bin eabd alkarim najib du. hafiz bin eabd alrahman khayr, alnaashir: markaz najibuyh lilmakhtutat wakhidmat altarathi, altabeati: al'uwlaa, 1434 hi - 2013 m .
  • tafsir albaghawi , tahqiq : eabd alrazaaq almahdi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii -birut, altabeatu: al'uwlaa, 1420 hu .
  • taqrib altahdhib liabn hajar aleasqalanii (t 852hi), tahqiqu: muhamad eawaamatu, alnaashir: dar alrashid - surya, altabeatu: al'uwlaa, 1406 hi .
  • taqrib alwusul 'iilaya eilm al'usul liaibn juzay alkalbi algharnati almaliki (t 741 hu), tahqiqu: muhamad hasan muhamad hasan 'iismaeil, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2003 m .
  • taqwim al'adilat fi 'usul alfiqh li'abi zayd alddbwsy alhanafii ti: 430hi, tahqiqu: khalil muhyi aldiyn almis , altabeatu: al'uwlaa, 1421hi - 2001m , dar alkutub aleilmiati.
  • tukmilat almajmue sharh almuhadhab litaqi aldiyn eali bin eabd alkafi alsabki (t 756 hu), bashar tashihahu: lajnatan min aleulama' bimusharakat 'iidarat almatbaeati, alnaashir: matbaeat altadamun al'akhawii - alqahiratu, eam alnashri:1348 - 1352 hu .
  • tukmilat almajmue sharh almuhadhab limuhamad najib almutiei [t 1407 hu], alnaashir: almaktabat alsalafiat - almadinat almunawara .
  • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabirlimuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almaliki (t 1230h), alnaashir: dar alfikri.
  • hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir li'abi aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhuluti, alshahir bialsaawi almaliki (t 1241h), alnaashir: dar almaearifi, altabeati: bidun tabea .
  • hashiat aleataar ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamie lihasan bin muhamad bin mahmud aleataar alshaafieii (t 1250h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
  • rudat alnaazir wajnat almanazir fi 'usul alfiqh ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal liabn qudamat almaqdisii ta: 620hi, altabeat althaaniat 1423h-2002m, muasasat alryan liltibaeat walnashr waltawziei.
  • sunan abn majah t 273hi, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi , dar 'iihya' alkutub alearabiat faysal eisaa albabi alhalabii .
  • sunan 'abi dawud t 275hi , tahqiq : muhamad muhyi aldiyn eabd alhumayd , almaktabat aleasriat sayda bayrut .
  • sunan altirmidhii t 279hi , tahqiq wataeliq : 'ahmad muhamad shakir wamuhamad fuaad eabd albaqi wa'iibrahim eatwat eawad , altabeat : althaaniat 1395 hu , matbaeat mustafaa albabi alhalabi misr .
  • sunan altirmidhii t 279hi , tahqiq wataeliq : 'ahmad muhamad shakir wamuhamad fuaad eabd albaqi wa'iibrahim eatwat eawad , altabeat : althaaniat 1395 hu , matbaeat mustafaa albabi alhalabi misr .
  • sir 'aelam alnubala' lildhahabii (673 - 748 ha), kharaj 'ahadithah waetanaa bihi: muhamad 'ayman alshabrawi, alnaashir: dar alhadithi, alqahirat - misr 1427 hi - 2006 m .
  • sikulujiat alfuruq alfardiat watatbiqatiha altarbawiat lilduktur 'ahmad alzuebi, maktabat alrushd nashiruna, altabeat : althaaniat 1436hi .
  • sharah alkharshi ealaa mukhtasar khalil li'abi eabd allah muhamad alkharshi, alnaashir: almatbaeat alkubraa al'amiriat bibulaq masr, altabeata: althaaniati, 1317 hu .
  • sharh aleadud ealaa mukhtasar abn alhajib lieadd aldiyn eabd alrahman al'iijii (t 756 ha) wamaeah hashiat alsaed waljirjani , tahqiqu: muhamad hasan muhamad hasan 'iismaeil, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mi.
  • sharh tanqih alfusul lilqarafi, tahqiqa: tah eabd alrawuwf saedu, alnaashir: sharikat altibaeat alfaniyat almutahidati, altabeati: al'uwlaa, 1393 hi - 1973 mi.
  • sharh mukhtasar 'usul alfiqh taqi aldiyn 'abi bakr bin zayid liljiraeii almaqdisii alhanbalii (825 hu - 883 hu), dirasat watahqiqu: eabd aleaziz muhamad eisaa muhamad mizahim alqaydi, eabd alrahman bin eali alhatabi, du. muhamad bin eawad bin khalid rawas, alnaashir: litayif linashr alkutub walrasayil aleilmiati, alshaamiat - alkuaytu, altabeati: al'uwlaa, 1433 hi - 2012 m .
  • sharh mukhtasar alrawdat liltuwfii t 716 hi , tahqiq : eabd allah bin eabd almuhsin alturki , altabeat : al'uwlaa 1407 hu , muasasat alrisala .
  • sharah muntahaa al'iiradat limansur bin yunis bin bin 'iidris albahutaa, faqiah alhanabila (t 1051 ha), alnaashir: ealim alkutab, bayrut , altabeatu: al'uwlaa, 1414 hi - 1993 m .
  • shih aibn hiban: almusnad alsahih ealaa altaqasim wal'anwae min ghayr wujud qatae fi sanadiha wala thubut jurih fi naqiliha, li'abi hatim muhamad bin hibaan bin 'ahmad altamimi albusty (t 354 ha)almuhaqaqa: muhamad eali sunmza, khalis ay damir, alnaashir: dar aibn hazm - bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1433 hi - 2012 m .
  • shih albukharii , tahqiqu: du. mustafaa dib albugha , altabeat althaalithat 1407 , dar aibn kathir, alyamamat bayrut .
  • shih muslim , tahqiq : muhamad fuaad eabd albaqi , dar 'iihya' alturath alearabii bayrut .
  • eaqad aljawahir althaminat fi madhhab ealam almadinat li'abi muhamad jalal aldiyn eabd allah bin najm bin shas bin nizar aljudhamii alsaedi almalikii (t 616hi), dirasat watahqiqu: 'a. du. humid bin muhamad lihamr, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1423 hi - 2003 m .
  • ealam 'usul alfiqh eabd alwahaab khilaf (almutawafaa : 1375hi), maktabat aldaewat - shabab al'azhar (ean altabeat althaaminat lidar alqilmi).
  • eumdat alqariy sharh sahih albukharii libadr aldiyn 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad aleaynaa (t 855 hu), eaniat binashrih watashihih waltaeliq ealayhi: sharikat min aleulama' bimusaeadat 'iidarat altibaeat almuniriati, lisahibiha wamudiriha muhamad munir eabdih 'agha aldimashqi .
  • fath albari bisharh albukharii li'ahmad bin ealii bin hajar aleasqalanii (773 - 852 ha), raqm kutubih wa'abwabih wa'ahadithihi: muhamad fuad eabd albaqi [t 1388 ha], qam bi'iikhrajih watashih tajaribihi: muhibu aldiyn alkhatib [t 1389 hu], alnaashir: almaktabat alsalafiat - masr, altabeati: <<alsalafiat al'uwlaa>>, 1380 - 1390 h .
  • fath albaqi bisharh 'alfiat aleiraqii lizakaria al'ansari, tahqiqu: eabd allatif hamim - mahir alfahal, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: altabeat al'uwlaa, 1422hi / 2002m .
  • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam lileizi bin eabd alsalam (t 660hi), rajieh waealaq ealayhi: tah eabd alrawuwf saedu, alnaashir: maktabat alkuliyaat al'azhariat - alqahirati.
  • kshaf alqinae ean matn al'iiqnae limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, rajaeah wellq ealayhi: hilal musilihi mustafaa hilal - 'ustadh alfiqh waltawhid bial'azhar alsharif, maktabat alnasr alhadithat bialriyad, lsahbayha/ eabdallah wamuhamad alsaalih alraashidi, altabeati: bidun tarikh tabe [lakina arrkh dhalik d alturkii fi 1388 hi - 1968 m kama fi kitabih <<almadhhb alhanbali>> 2/ 510]
  • kifayat alnabiih fi sharh altanbih li'ahmad bin muhamad bin eali al'ansari, 'abu aleabaasi, najm aldiyn, almaeruf biaibn alrafea (t 710h), almuhaqaqi: majdi muhamad surur baslum, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa 2009 m .
  • kinz aldaqayiq li'abi albarakat eabd allh bn 'ahmad alnusfii (nhw 620 - 710 ha), almuhaqiqi: 'a. da. sayid bikidashi, alnaashir: dar albashayir al'iislamiati, dar alsaraji, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 m
  • majme alanhur fi sharh mltqaa alabhur lieabd alrahman bin muhamad bin sulayman, almaeruf bi <<damad 'afindi>> [t 1078 ha], aietanaa bialtashih waltartiba: 'ahmad bin euthman bin 'ahmad alqarah hisari, tabeu: dar altibaeat aleamirat biturkia eam 1328 ha, bitarkhis wizarat almaearif eam 1319 hu .
  • marqaat almafatih sharh mishkaat almasabih lieali bin (sultan) muhamad, 'abu alhasan nur aldiyn almula alharawiu alqariyu (t 1014h), alnaashir: dar alfikri, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1422hi - 2002m .
  • muejam allughat alearabiat almueasirat lilduktur 'ahmad mukhtar , altabeatu: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 m , ealam alkutub.
  • maerifat alsunan walathar lilbayhaqii (t 458h), tahqiqu: eabd almueti 'amin qileiji, alnaashiruna: jamieat aldirasat al'iislamia (kratshi - bakistanu), dar qatiba (dimashq -birut), dar alwaey (halab - dimashqa), dar alwafa' (almansurat - alqahirati), altabeatu: al'uwlaa, 1412hi - 1991m.
  • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj lilkhatib alshirbinii [t 977 hu], haqaqah weallq ealayhi: eali muhamad mueawad - eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415 hi - 1994 m .
  • maqasid alsharieat al'iislamiat liltaahir bin eashur, tahqiqu: muhamad alhabib aibn alkhawjati, tabeatun: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, qutru1425 hu - 2004 ma.
  • minhaj altaalibin waeumdat almufatin fi alfiqh li'abi zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii (t 676h), almuhaqiqi: eawad qasim 'ahmad eawad, alnaashir: dar alfikri, altabeati: al'uwlaa, 1425h/2005m .
  • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil lishams aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsi almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almalikii (t 954hi), alnaashir: dar alfikri, altabeati: althaalithati, 1412hi - 1992m .
  • nashur aleurf fi bina' baed al'ahkam ealaa aleurf muhamad 'amin 'afindaa alshahir biaibn eabidin [t 1252 ha] , (matbue dimn majmue rasayil aibn eabdin), alnaashir: dar saeadat, 'iistanbul, 1325 hi - 1907 m .
  • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj lishams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (t 1004h), alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeati: t 'akhirat - 1404h/1984m .
  • nihayat almattlab fi dirayat almadhhab lieabd almalik bin eabd allah bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (t 478h), haqaqah wasanae faharishu: 'a. da/ eabd aleazim mahmud alddyb, alnaashir: dar alminhaji, altabeati: al'uwlaa, 1428h-2007m .

• nihayat alwusul liaibn alsaaeati t 694 hu , tahqiq : saed alsilami risalat dukturah jamieat 'amm alquraa 1405 hu .