الحِمَايَةُ الشَّرعيَّةُ والقَانُونِيَّةُ مِن تِقنِيَةِ التَّزْيِيفِ العَمِيقِ ((Deep fake فِي الإعلاَنَاتِ الإِلِكْتُرُونِيَّةِ دِرَاسَةٌ فِقْهِيَّةٌ مُقَارَنَةٌ بِالقَانُونِ الوَضْعِيّ / Legitimate and legal Protection from the Deep Fake Technique in Electronic Advertising Jurisprudential Study Compared to Subjective Law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الشريعة والقانون بأسيوط

المستخلص

مع التَّطور التُّكنولوجي الذي يشهده العالم في جميع مناحي الحياة، والتَّطور السَّريع في تداول المعلومات، وانتشار وسائل التَّواصل الاجتماعي شهد عرض المنتجات عن طريق الإعلانات الإلكترونية تطورًا مذهلًا، ولكن مع هذا التَّطور المَحمود، تطورت كذلك أساليب التَّدليس والغش والتَّغرير تطورًا رهيبًا فبفضل تقنية الـ (Deep fake) حيث أصبح الأمر سهلًا إبراز المنتجات في صورةٍ مُزيفةٍ تُخالف حقيقة المُنتج، ممَّا قد يدفع المُشتري لشراء هذا المنتج على أساس هذه المواصفات المبالغ فيها، وإذ به يجد الأمر على خلاف ذلك.
 من أجل هذا وأكثر جاء هذا البحث ليبرز دور الفقه الإسلامي للتَّصدي لهذه الظَّاهرة؛ فالشَّريعة الغرَّاء ألزمت البائع بيان حقيقة السِّلعة دون غشٍ، أو تدليسٍ، أو تغريرٍ، ليس هذا فحسب؛ بل ألقت على عاتق البائع إمداد المُشتري بمواصفات السِّلعة بكلِّ صدقٍ وأمانةٍ، وتبيين العيوب التي توجد فيها، وهو الأمر نفسه الذي جاء به القانون المدني، وقانون حماية المستهلك رقم 181 لسنة 2018م.
 ثُمَّ طَلَبت من المشتري عدم التَّسرع، وأن يتروَّى، وأنَّه يجوز له أن يشترط فترة زمنية ليشاور نفسه قبل أن يندم على إقدامه على إبرام العقد.
ثُمَّ إذا ما وقع العقد، ولكن المشتري تفاجأ بأن السِّلعة بعد إطلاعه عليها ورؤيتها رؤية واقعية تخالف المواصفات التي جاءت في الإعلان، وأنَّه وقع ضحيَّة للتَّزييف، شرعت له الشَّريعة خيار الرُّؤية وأن له الحق في الرُّجوع عن العقد، ورد السِّلعة.
 
With the technological development that the world is witnessing in all walks of life, the rapid development in the circulation of information, and the spread of social media, the presentation of products through electronic advertising has witnessed an amazing development, but with this commendable development, the methods of fraud, cheating and deception have also developed terribly thanks to the Deepfake technology, as it has become easy to highlight products in a false image that contradicts the reality of the product, which may prompt the buyer to buy this product on the basis of these exaggerated specifications, and he finds it otherwise.
For this and more, this research came to highlight the role of Islamic jurisprudence to address this phenomenon. Illicit Sharia law obligated the seller to state the truth of the commodity without fraud, deception, or deceit, not only that, but it also placed the onus on the seller to provide the buyer with the specifications of the commodity with all honesty and honesty, and to clarify the defects in it, which is the same thing as the Civil Code and the Consumer Protection Law No. 181 of 2018.
She then asked the buyer not to rush, and to take it slow, and that he may stipulate a period of time to consult himself before he regrets concluding the contract.
Then, if the contract is signed, but the buyer is surprised that the commodity, after viewing it and seeing it, is a realistic vision that violates the specifications stated in the advertisement, and that he has been a victim of forgery, the Sharia legislated for him the option of seeing and that he has the right to withdraw from the contract, and return the commodity.

الكلمات الرئيسية


  • القرآن الكريم جلَّ من أنزله.

    التفسير

    1- تفسير الزمخشري، الناشر: دار الكتاب العربي  بيروت، الطبعة: الثالثة - 1407هــ

    2-لباب التأويل: للخازن، الناشر: دار الكتب العلمية  بيروت، الطبعة: الأولى، 1415هــ.

    الحديث الشريف، وشروحه.

    • سبل السلام: للصنعاني، الناشر: دار الحديث، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • سنن ابن ماجه، الناشر: دار إحياء الكتب العربية - فيصل عيسى البابي الحلبي.
    • سنن أبي داود: لأبي داود السِّجِسْتاني، الناشر: المكتبة العصرية، صيدا بيروت.
    • سنن الدارقطني، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م.
    • شرح النووي على مسلم، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة: الثانية، 1392هــ
    • شرح مشكل الآثار: للطحاوي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى - 1415 هـ، 1494 م.
    • صحيح البخاري، الناشر: دار طوق النجاة ، الطبعة: الأولى، 1422هــ.
    • صحيح مسلم، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت.
    • عمدة القاري: للعيني، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت.
    • فتح الباري: لابن حجر، الناشر: دار المعرفة - بيروت، 1379هــ.
    • المستدرك على الصحيحين: لأبي عبد الله الحاكم، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1411 1990م.
    • المستدرك على الصحيحين، لأبي عبد الله الحاكم، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1411 1990م.
    • مسند الإمام أحمد بن حنبل، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ- 2001 م.
    • المعلم بفوائد مسلم: للمازري، الناشر: الدار التونسية للنشر، ، الطبعة: الثانية، 1988م.

    كتب اللغة

    • تاج العروس: للزبيدي، الناشر: دار الهداية.
    • الصحاح: للجوهري، الناشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة: الرابعة 1407 هـ‍ - 1987 م.
    • العين : للخليل الفراهيدي، الناشر: دار ومكتبة الهلال.
    • المحكم والمحيط الأعظم: لابن سيده، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2000 م.
    • المصباح المنير : للفيومي الناشر: المكتبة العلمية  بيروت.
    • المعجم الوسيط: مجمع اللغة العربية بالقاهرة، الناشر: دار الدعوة.
    • المغرب: للمطرزي، الناشر: دار الكتاب العربي.

    كتب الفقه

    الفقه الحنفي

    • البحر الرائق: لابن نجيم ، الناشر: دار الكتاب الإسلامي، الطبعة: الثانية- بدون تاريخ.
    • بدائع الصنائع: للكاساني، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الثانية، 1406هــ - 1986م.
    • البناية: للعيني، الناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، 1420 هـ - 2000 م
    • تبيين الحقائق: للزيلعي ، الناشر: المطبعة الكبرى الأميرية- بولاق، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1313 هـ.
    • الجوهرة النيرة: للحدادي، الناشر: المطبعة الخيرية، الطبعة: الأولى، 1322هــ.
    • حاشية ابن عابدين، الناشر: دار الفكر-بيروت، الطبعة: الثانية، 1412هــ - 1992م.
    • درر الحكام في شرح مجلة الأحكام: لعلي حيدر ، الناشر: دار الجيل، الطبعة: الأولى، 1411هــ - 1991م.
    • رؤوس المسائل: للزمخشري، الناشر: دار البشائر الإسلامية للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت  لبنان، الطبعة: الأولى، 1407 هـ - 1987 م.
    • شرح مختصر الطحاوي للجصاص، الناشر: دار البشائر الإسلامية - ودار السراج، الطبعة: الأولى 1431 هـ - 2010 م.
    • العناية: للبابرتي، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة، وبدون تاريخ.
    • الفتاوى الهندية : للشيخ نظام وجماعة من علماء الهند، الناشر: دار الفكر ـ طبعة 1411هــ.
    • فتح القدير: للكمال ابن الهمام ، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • فتح باب العناية: لعلي القارئ ، الناشر: دار الأرقم، بيروت- لبنان.
    • كنز الدقائق: للنسفي الناشر: دار البشائر الإسلامية، دار السراج، الطبعة: الأولى، 1432هــ - 2011م
    • اللباب: للمنبجي، الناشر: دار القلم - الدار الشامية - سوريا - دمشق لبنان- بيروت، الطبعة: الثانية، 1414هــ - 1994م.
    • المبسـوط: للسرخسي ،الناشر: دار المعرفة بيروت، بدون طبعة ، تاريخ النشر: 1414هــ - 1993م
    • مجلة الأحكام العدلية، الناشر: نور محمد، كارخانه تجارتِ كتب، آرام باغ، كراتشي.
    • المحيط البرهاني: لابن مازة ، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م.
    • مختصر اختلاف العلماء: للطحاوي، الناشر: دار البشائر الإسلامية - بيروت، الطبعة: الثانية، 1417هــ.
    • مختصر القدوري، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1418هــ - 1997م.
    • النتف في الفتاوى للسغدي، الناشر: دار الفرقان - مؤسسة الرسالة - عمان الأردن- بيروت لبنان، الطبعة: الثانية، 1404 1984م
    • الهداية: للمرغيناني ، الناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت لبنان، بدون طبعة، وبدون تاريخ.

    الفقه المالكي

    • الإشراف: للقاضي، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة: الأولى، 1420هــ - 1999م.
    • بداية المجتهد : لابن رشد، الناشر: دار الحديث القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1425هــ - 2004 م
    • التاج والإكليل : للمواق، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1416هــ-1994م.
    • التبصرة: للخمي، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.
    • حاشية الدسوقي، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • حاشية الصاوي على الشرح الصغير، الناشر: دار المعارف، بدون طبعة وبدون تاريخ
    • الذخيرة: للقرافي، الناشر: دار الغرب الإسلامي- بيروت، الطبعة: الأولى، 1994م.
    • شرح حدود ابن عرفة: للرَّصاع، الناشر: المكتبة العلمية، الطبعة: الأولى، 1350هــ
    • المختصر الفقهي: لابن عرفة ، الناشر: مؤسسة خلف أحمد الخبتور للأعمال الخيرية، الطبعة: الأولى، 1435 هـ - 2014 م.
    • المعونة: للقاضي، الناشر: المكتبة التجارية، مصطفى أحمد الباز - مكة المكرمة.
    • المقدمات الممهدات: لابن رشد، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1408 هـ - 1988م.
    • منح الجليل: للشيخ عليش، الناشر: دار الفكر بيروت، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1409هــ/1989م.

    الفقه الشافعي

    • البيان: للعمراني، الناشر: دار المنهاج جدة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ- 2000 م
    • حاشية الجمل- فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب -: لسليمان بن عمر بن منصور العجيلي، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • السراج الوهاج: للغمراوي، الناشر: دار المعرفة ـ بيروت ـ لنبـان.
    • العزيز شرح الوجيز: للرافعي ، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997 م.
    • الغرر البهية: لزكريا الأنصاري ، الناشر: المطبعة الميمنية، بدون طبعة، وبدون تاريخ.
    • اللباب: للمحاملي، الناشر: دار البخارى، المدينة المنورة، المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1416هــ.
    • المجموع : للنووي، الناشر: دار الفكر بيروت , سنة 1997م.
    • مغني المحتاج: للشربيني, الناشر: دار الكتب العلمية, الطبعة: الأولى، 1415هــ - 1994م.
    • المهذب: للشيرازي ، الناشر: دار الكتب العلمية، بدون طبعة، بدون تاريخ.
    • النجم الوهاج: للدَّمِيري ، الناشر: دار المنهاج (جدة)، الطبعة: الأولى، 1425هــ - 2004م.
    • نهاية المحتاج: للرملي، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: الأخيرة - 1404هــ/1984م.
    • نهاية المطلب: للجويني، الناشر: دار المنهاج، الطبعة: الأولى، 1428هــ-2007م.
    • الوسيط: للغزالي، الناشر: دار السلام - القاهرة، الطبعة: الأولى، 1417هــ

    الفقه الحنبلي

    • الشرح الكبير على متن المقنع: لابن قدامة، الناشر: دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع.
    • العدة شرح العمدة، الناشر: دار الحديث، القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1424هــ 2003 م.
    • الكافي لابن قدامة، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م.
    • كشاف القناع: للبهوتي ، الناشر: دار الكتب العلمية.
    • المبدع: لابن مفلح, الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان , الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م.
    • المغني: لابن قدامة، الناشر: مكتبة القاهرة. بدون طبعة.
    • الممتع في شرح المقنع: لابن المُنَجَّى، مكتبة الأسدي - مكة المكرمة، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ - 2003 م.
    • المنور: للمقرئ الأَدَمي، الناشر: دار البشائر الإسلامية للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2003 م.
    • الهداية: للكلوذاني، الناشر: مؤسسة غراس للنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى، 1425 هـ / 2004 م.

     

    كتب الظاهرية

    • المحلى: لابن حزم، الناشر: دار الفكر بيروت، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ

    الكتب المعاصرة

    • أثر الفورية والتراخي في العقود المالية المعاصرة ، دراسة مقارنة بين الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، د/ منصور مصطفى منصور خلف الله، رسالة دكتوراة في قسم الفقه، كلية الشريعة والقانون بأسيوط..
    • استخدام تقنية التزييف العميق (Deepfake) في قذف الغير نموذجًا، د/ أحمد مصطفى معوض محمد محرم، بحث منشور بمجلة البحوث الفقهية والقانونية العدد التاسع والثلاثون إصدار أكتوبر ٢٠٢٢م ١٤٤٤هـ.
    • استخدامات الإعلانات الالكترونية في تحفيز سلوك المستهلك، دراسة مسحية على عينة من مستخدمي متجر " توب شوب للتسوق" عبر الفيسبوك في الجزائر، كريمة عساسي، مذكرة مكملة لنيل شهادة الماستر في علوم الإعلام والاتصال- جامعة محمد خيضر قطب شتمة - كلية العلوم الانسانية والاجتماعية - 2014/2015م.
    • الإشهار التضليلي الإلكتروني وتأثيره على سلوك المستهلك الإلكتروني، د. مریم طويل، مجلة الفقه القانوني والسياسي، المجلد 01، العدد 1.
    • الإعلان الالكتروني، د/فندوشي ربيعة ، الناشر: دار هومة للطباعة والنشر والتوزيع، الجزائر، 2011م.
    • الإعلان التجاري المفاهيم، والأهداف، د/ محمد عبد حسين، الناشر: دار الراية للنشر والتوزيع-عمان- الأردن 2015م
    • الإعلان التجاري دراسة فقهية، د/ شيخة بنت عبد العزيز بن مبرد، رسالة مقدمة لنيل درجة الماجستير في الفقه، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، العام الجامعي : 1426-1427 هـ
    • التضليل الاعلاني وأثره على المستهلك د/حسين كركان حسين الشحماني، بحث منشور بمجلة الباحث للدراسات والأبحاث القانونية والقضائية ، ديسمبر 2022م.
    • التغرير وأثره في عقود المعاوضات، د/ خالد عبد الله مسلم العجمي ، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بدمنهور العدد الثامن الإصدار الثالث المجلد الأول ٢٠٢٣م.
    • تكنولوجيا الاعلان الإلكتروني، الدكتور المهندس/ حسن علي العبابنة، الناشر: دار السواقي العلمية، المملكة الأردنية الهاشمية- عمان، الطبعة الأولى، 1446هــ، 2025م.
    • الحماية القانونية من مخاطر تطبيقات التزييف العميق الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، دراسة تحليلية مقارنة، د/ رضا إبراهيم عبد الله البيومي، مجلة روح القوانين- كلية الحقوق- جامعة طنطا.
    • الحماية المدنية الخاصة لرضاء المشتري في عقود البيع التي عن بعد ـ مع التطبيق على البيع عن طريق التلفزيون بوجه خاص : د / عبد العزيز المرسي حمود ـ بحث منشور بمجلة البحوث القانونية والاقتصادية ـ كلية الحقوق ـ جامعة المنوفية ـ العدد (23) ـ السنة الثانية عشر ـ أبريل 2003م ـ
    • الحماية المدنية للمستهلك في التجارة الالكترونية د/ موفق حماد، منشورات زين الحقوقية، الطبعة الأولى 2011م.
    • حماية المستهلك من الإعلان الإلكتروني المضلل دراسة مقارنة، علاء متعب أبو كيف، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية بالمنصورة، العدد 86، المجلد 13، لسنة 2023م.
    • خصوصية عيوب الإرادة في العقود الإلكترونية، أ/فاطمة دريسي، د/حمو فرحات، مجلة العلوم القانونية والسياسية، الجزء الثاني عشر، العدد الثاني، سبتمبر 2021م. بتصرف يسير.
    • دروس في نظرية الالتزام د/ محمد لبيب شنب (ص160) الناشر: دار النهضة العربية، 1976-1977م.
    • دليل التَّزييف العَمِيقِ، الهيئة السعودية للبيانات والذكاء الاصطناعي، منشور على الانترنت.
    • دور الإعلان في ترويج المبيعات، يمينة بوخنون، رسال مقدمة كجزء من متطلبات نيل الشهادة الماستر في العلوم التجارية جامعة محمد خيضر .
    • الذكاء الاصطناعي وأثره في الضمان في الفقه الإسلامي د/ عبد الرحيم محمد عبد الرحيم، مجلة الدراسات القانونية العدد الخامس والخمسون - الجزء الأول - مارس ٢٠٢٢م.
    • ضوابط تنظيم الاقتصاد الإسلامي، د / غازي عنايـة ، الناشر: دار النفائس ـ بدون تاريخ .
    • مصادر الالتزام دراسة مقارنة ، أد/محمد حسن عبد الرحمن، الناشر: دار الفكر ، طبعة الثانية.
    • المعاملات المالية أصالة ومعاصرة : دُبْيَانِ بن محمد الدُّبْيَانِ ، الناشر: مكتبة الملك فهد الوطنية، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الثانية، 1432هــ.
    • الموسوعة الفقهية الكويتية، الطبعة الثانية، دار السلاسل الكويت.
    • نفاذ وانحلال البيع م/ أنور طلبة, الناشر: دار الكتب القانونية , الملحة الكبرى مصر.
    • واقع الإعلان في الؤسسات الخدمية دراسة حالة مؤسسة إيلاف ترين ورقلة ، خبيش عاطف، جامعة قاصدي مرباح ورقلة، مذكرة مقدمة لاستكمال متطلبات شهادة ماستر أكاديمي 2012-2013م
    • الوجيز في شرح القانون المدني نظرية الالتزام (المصادر- الإثبات  الآثار  الأوصاف  الانتقال  القضاء), الناشر: دار النهضة العربية  32 ش عبد الخالق ثروت  القاهرة , سنة 1966م .
    • وسائـل حمايـة المستهلك فـي العقـود في الفقه الإسلامي والقانون المدني، د/ ممدوح رفاعي كمال الدين محمد، رسالة ماجستير بقسم القانون الخاص- بكلية الشريعة والقانون بأسيوط-1430هــ، 2009م .
    • وسائل حماية المستهلك من الإعلانات التجارية المضللة، دراسة مقارنة ، د/ أمال زيدان عبد اللاه، المجلد الثالث من العدد الثاني لحولية كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسكندرية.
    • الوسيط في شرح القانون المدني، السنهوري. الناشر: دار إحياء التراث العربي- بيروت -لبنان

    المواقع الالكترونية

    • مقال بعنوان: التزييف في الإعلانات من يقف خلف الكاميرا؟

    https://www.herbertsmithfreehills.com/notes/tmt/2024-02/deepfakes-in-advertising-whos-behind-the-camera

    • مقال بعنوان: التهديد المتصاعد للخداع العميق عبر نظم الذكاء الاصطناعي، المستقبل للدرسات والابحاث المتقدمة ، ۲۰۱۹.

    https://futureuae.com/ar-US/Mainpage/Item/5177/deepfake

    • فتوى دار الإفتاء المصرية بتاريخ 6/1/2022م على الموقع الرسمى لها

    https://www.dar

     

    References:

     

    • alquran alkarim jal man 'anzalahu.

    altafsir

    • tafsir alzumakhshiri, alnaashir: dar alkitaab alearabii - bayrut, altabeatu: althaalithat - 1407hi
    • lbab altaawili: lilkhazin, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1415h.

    alhadith alsharif, washuruhihi.

    • subul alsalami: lilsaneani, alnaashir: dar alhadithi, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • sunan abn majah, alnaashir: dar 'iihya' alkutub alearabiat - faysal eisaa albabi alhalbi.
    • sunan 'abi dawud: li'abi dawud alssijistany, alnaashiru: almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
    • snan aldaariqatani, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mi.
    • sharh alnawawiu ealaa muslimi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeata: althaaniatu, 1392h
    • sharah mushkil aluathar: liltahawi, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeata: al'uwlaa - 1415 ha, 1494 m.
    • shih albukharii, alnaashir: dar tawq alnajat , altabeatu: al'uwlaa, 1422h.
    • shih muslmin, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • eumdat alqariy: lileaynii, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • fath albari: liabn hajar, alnaashir: dar almaerifat - bayrut, 1379h.
    • alimustadrak ealaa alsahihayni: li'abi eabd allah alhakimi, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1411 - 1990m.
    • alimustadrak ealaa alsahihayni, li'abi eabd allah alhakimi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1411 - 1990m.
    • musnad al'iimam 'ahmad bin hanbal, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha- 2001 mi.
    • almuealim bifawayid muslimin: lilmazri, alnaashir: aldaar altuwnusiat lilnashri, , altabeatu: althaaniatu, 1988m.

     

    kutub allugha

    • taj alearus: lilzubidi, alnaashir: dar alhidayati.
    • alsahahi: liljawhari, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayruta, altabeatu: alraabieat 1407 ha‍ - 1987 mi.
    • alein : lilkhalil alfarahidi, alnaashir: dar wamaktabat alhilal.
    • almuhkam walmuhit al'aezamu: liabn sayidh, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2000 mi.
    • almisbah almunir : lilfiumii alnaashiru: almaktabat aleilmiat - bayrut.
    • almuejam alwasiti: majmae allughat alearabiat bialqahirati, alnaashir: dar aldaewati.
    • almaghribi: lilmutarazi, alnaashir: dar alkitaab alearabii.

    kutub alfiqh

    alfiqh alhanafii

    • albahr alraayiqi: liabn najim , alnaashir: dar alkitaab al'iislamii, altabeati: althaaniati- bidun tarikhi.
    • badayie alsanayiei: lilkasani, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: althaaniatu, 1406hi - 1986m.
    • albinayatu: lileaynii, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1420 hi - 2000 m
    • tabiiyn alhaqayiqa: lilziylei , alnaashiru: almatbaeat alkubraa al'amiriati- bwlaq, alqahirata, altabeatu: al'uwlaa, 1313 h.
    • aljawharat alnayrati: lilhadaadi, alnaashiru: almatbaeat alkhayriatu, altabeatu: al'uwlaa, 1322h.
    • hashiat abn eabdin, alnaashir: dar alfikiri-birut, altabeatu: althaaniati, 1412hi - 1992m.
    • darar alhukaam fi sharh majalat al'ahkami: lieali haydar , alnaashir: dar aljili, altabeati: al'uwlaa, 1411hi - 1991m.
    • ruuws almasayila: lilzumakhshiri, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1407 hi - 1987 mi.
    • sharh mukhtasar altahawi liljasasi, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat - wadar alsaraji, altabeata: al'uwlaa 1431 hi - 2010 mi.
    • aleinayatu: lilbabirti, alnaashir: dar alfikri, bidun tabeatin, wabidun tarikhi.
    • alfatawaa alhindiat : lilshaykh nizam wajamaeat min eulama' alhinda, alnaashir: dar alfikr tabeat 1411h.
    • fath alqudiri: lilkamal abn alhumaam , alnaashir: dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • fath bab aleinayati: laealia alqari , alnaashir: dar al'arqamu, bayrut- lubnan.
    • kinz aldaqayiqa: lilnisfii alnaashir: dar albashayir al'iislamiati, dar alsaraji, altabeati: al'uwlaa, 1432hi - 2011m
    • allababi: lilmanbaji, alnaashir: dar alqalam - aldaar alshaamiat - suria - dimashq - lubnan- bayrut, altabeata: althaaniatu, 1414hi - 1994m.
    • almabiswta: lilsarukhsii ,alnaashir: dar almaerifat - bayrut, bidun tabeat , tarikh alnashr: 1414h - 1993m
    • majalat al'ahkam aleadliati, alnaashir: nur muhamad, karkhanh tjart kutub, aram bagh, kratshi.
    • almuhit alburhani: liabn mazat , alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mi.
    • mukhtasar akhtilaf aleulama'i: liltahawi, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat - bayrut, altabeatu: althaaniatu, 1417h.
    • mukhtasar alqaduwri, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1418hi - 1997m.
    • alntif fi alfatawaa lilsaghadi, alnaashir: dar alfurqan - muasasat alrisalat - eamaan al'urdunu- bayrut lubnan, altabeatu: althaaniatu, 1404 - 1984m
    • alhidayatu: lilmirghinani , alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut - lubnan, bidun tabeatin, wabidun tarikhi.

    alfiqh almalky

    • al'iishrafu: lilqadi, alnaashir: dar abn hazma, altabeata: al'uwlaa, 1420hi - 1999m.
    • bidayat almujtahid : liabn rushda, alnaashir: dar alhadith - alqahiratu, bidun tabeati, tarikh alnashr: 1425h - 2004 m
    • altaaj wal'iiklil : lilmawaqi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1416hi-1994m.
    • altabasuratu: lilkhami, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, qatru, altabeatu: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • hashiat aldisuqi, alnaashir: dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir, alnaashir: dar almaearifi, bidun tabeat wabidun tarikh
    • aldhakhirati: lilqarafi, alnaashir: dar algharb al'iislamii- bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1994m.
    • sharh hudud abn earfata: llrrasae, alnaashir: almaktabat aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1350hi
    • almukhtasar alfiqhii: liabn earafat , alnaashir: muasasat khalf 'ahmad alkhabtur lil'aemal alkhayriati, altabeati: al'uwlaa, 1435 hi - 2014 mi.
    • almaeunatu: lilqadi, alnaashiru: almaktabat altijariatu, mustafaa 'ahmad albaz - makat almukaramatu.
    • almuqadimat almumahadati: liabn rushda, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1408 hi - 1988m.
    • manah aljalil: lilshaykh ealish, alnaashir: dar alfikr - bayrut, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1409h/1989m.

    alfiqh alshaafieii

    • albian: lileumrani, alnaashir: dar alminhaj - jidat, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha- 2000 m
    • hashiat aljumla- futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaab -: lisulayman bin eumar bin mansur aleajili, alnaashir: dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • alsiraj alwahaji: lilghamrawi, alnaashir: dar almaerifat bayrut linban.
    • aleaziz sharh alwujiz: lilraafieii , alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1417 hi - 1997 mi.
    • algharar albahiati: lizakaria al'ansarii , alnaashir: almatbaeat almimaniatu, bidun tabeatin, wabidun tarikhi.
    • allababi: lilmuhamili, alnaashir: dar albukharaa, almadinat almunawarati, almamlakat alearabiat alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa, 1416h.
    • almajmue : lilnawawii, alnaashir: dar alfikr - bayrut , sanat 1997m.
    • mughni almuhtaji: lilshirbini, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415hi - 1994m.
    • almuhadhabi: lilshiyrazii , alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • alnajm alwahaji: llddamiry , alnaashir: dar alminhaj (jdatu), altabeatu: al'uwlaa, 1425hi - 2004m.
    • nihayat almuhtaji: lilramli, alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeatu: al'akhirat - 1404h/1984m.
    • nihayat almatlabi: liljuayni, alnaashir: dar alminhaji, altabeati: al'uwlaa, 1428h-2007m.
    • alusit: lilghazalii, alnaashir: dar alsalam - alqahiratu, altabeatu: al'uwlaa, 1417hi

    alfiqh alhanbalii

    • alsharh alkabir ealaa matn almuqaniei: liabn qudamati, alnaashir: dar alkitaab alearabii lilnashr waltawziei.
    • aleadat sharh aleumdati, alnaashir: dar alhadithi, alqahirati, bidun tabeati, tarikh alnashr: 1424h 2003 mi.
    • alkafi liabn qudamati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 mi.
    • kshaf alqanaei: lilbahutii , alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
    • almubdie: liabn muflihi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan , altabeatu: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • almighni: liabn qudamati, alnaashir: maktabat alqahirati. bidun tabeatin.
    • almumtae fi sharh almuqaniei: liabn almunajja, maktabat al'asadi - makat almukaramatu, altabeatu: althaalithati, 1424 hi - 2003 mi.
    • alminwr: lilmaqri al'adamy, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2003 mi.
    • alhidayatu: lilkuludhani, alnaashir: muasasat ghras lilnashr waltawzie, altabeatu: al'uwlaa, 1425 hi / 2004 mi.

    kutub alzaahiria

    • almihlaa: liabn hazma, alnaashir: dar alfikr - bayruta, altabeatu: bidun tabeat wabidun tarikh

    alkutub almueasira

    • 'athar alfawriat waltarakhi fi aleuqud almaliat almueasirat , dirasat muqaranat bayn alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, d/ mansur mustafaa mansur khalf allah, risalat dukturat fi qism alfiqh, kuliyat alsharieat walqanun bi'asyuta..
    • astikhdam tiqniat altazyif aleamiq (Deepfake) fi qadhf alghayr nmwdhjan, du/ 'ahmad mustafaa mueawad muhamad muharama, bahath manshur bimajalat albuhuth alfiqhiat walqanuniat aleadad altaasie walthalathun 'iisdar 'uktubar 2022m 1444hi.
    • aistikhdamat al'iielanat alalkutruniat fi tahfiz suluk almustahliki, dirasatan mushiatan ealaa eayinat min mustakhdimi matjar " tub shub liltasuqi" eabr alfisbuk fi aljazayir, karimat easaasi, mudhakiratan mukamilatan linil shahadat almastir fi eulum al'iielam walaitisali- jamieat muhamad khaydar qutb shatmat - kuliyat aleulum alansaniat walaijtimaeiat - 2014/2015m.
    • al'iishhar altadlilii al'iiliktrunii watathiruh ealaa suluk almustahlik al'iilikturunii, du. murym tawil, majalat alfiqh alqanunii walsiyasi, almujalad 01, aleadad 1.
    • al'iielan alalktruniu, di/findushi rabieat , alnaashir: dar humat liltibaeat walnashr waltawziei, aljazayar, 2011m.
    • al'iielan altijariu almafahimu, wal'ahdafi, du/ muhamad eabd husayn, alnaashir: dar alraayat lilnashr waltawziei-eiman- al'urduni 2015m
    • al'iielan altijariu dirasat fiqhiatan, du/ shaykhat bint eabd aleaziz bin mubardi, risalat muqadimat linayl darajat almajistir fi alfiqh, jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, aleama aljamieii : 1426-1427 hu
    • altadlil alaeilaniu wa'atharuh ealaa almustahlik di/hsin karkan husayn alshahmani, bahath manshur bimajalat albahith lildirasat wal'abhath alqanuniat walqadayiyat , disambir 2022m.
    • altaghrir wa'atharuh fi euqud almueawadati, du/ khalid eabd allah muslim aleajami , majalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bidimanhur aleadad althaamin al'iisdar althaalith almujalad al'awal 2023m.
    • tiknulujia alaeilan al'iiliktrunii, alduktur almuhandasi/ hasan eali aleababinat, alnaashir: dar alsawaqi aleilmiati, almamlakat al'urduniyat alhashimiati- eaman, altabeat al'uwlaa, 1446h, 2025m.
    • alhimayat alqanuniat min makhatir tatbiqat altazyif aleamiq alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, dirasat tahliliat muqaranatan, da/ rida 'iibrahim eabd allah albywmi, majalat ruh alqawanini- kuliyat alhuquqi- jamieat tanta.
    • alhimayat almadaniat alkhasat lirida' almushtari fi euqud albaye alati ean bued mae altatbiq ealaa albaye ean tariq altilfizyun biwajh khasin : d / eabd aleaziz almursi hamuwd bahth manshur bimajalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat kuliyat alhuquq jamieat almanufiat aleadad (23) alsanat althaaniat eashar 'abril 2003m
    • alhimayat almadaniat lilmustahlik fi altijarat alalkitruniat da/ muafaq hamad, manshurat zayn alhuquqiati, altabeat al'uwlaa 2011m.
    • himayat almustahlik min al'iielan al'iiliktrunii almudalil dirasat muqaranati, eala' miteib 'abu kayf, majalat albuhuth alqanuniat waliaqtisadiat bialmansurat, aleadad 86, almujalad 13, lisanat 2023m.
    • khususiat euyub al'iiradat fi aleuqud al'iiliktrwniati, 'a/fatimat drisi, da/hamu farahata, majalat aleulum alqanuniat walsiyasiati, aljuz' althaani eashra, aleadad althaani, sibtambar 2021m. bitasaruf yasir.
    • drus fi nazariat alialtizam du/ muhamad labib shanab (sa160) alnaashir: dar alnahdat alearabiati, 1976-1977m.
    • dalil alttazyyf aleamiqi, alhayyat alsaeudiat lilbayanat waldhaka' aliaistinaeiu, manshur ealaa alantirnti.
    • dur al'iielan fi tarwij almabieati, yaminat bukhnun, risal muqadimat kajuz' min mutatalabat nil alshahadat almastir fi aleulum altijariat jamieat muhamad khaydar .
    • aldhaka' alaistinaeiu wa'atharuh fi aldaman fi alfiqh al'iislamii da/ eabd alrahim muhamad eabd alrahim, majalat aldirasat alqanuniat aleadad alkhamis walkhamsun - aljuz' al'awal - mars 2022m.
    • dawabit tanzim alaiqtisad al'iislamii, d / ghazi eanayt , alnaashir: dar alnafayis bidun tarikh .
    • masadir alailtizam dirasat muqaranat , 'ad/muhamad hasan eabd alrahman, alnaashir: dar alfikr , tabeat althaaniati.
    • almueamalat almaliat 'asalatan wamueasarat : dubyan bin muhamad alddubyan , alnaashir: maktabat almalik fahd alwataniati, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiat, altabeatu: althaaniatu, 1432h.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, altabeat althaaniatu, dar alsalasil - alkuayti.
    • nfadh wanhilal albaye mi/ 'anwar talabata, alnaashir: dar alkutub alqanuniat , almulihat alkubraa - masr.
    • waqie al'iielan fi alwsasat alkhadamiat dirasat halat muasasat 'iilaf trin wariqlat , khabish eatif, jamieat qasidiun mirbah wariqlatan, mudhakiratan muqadimatan liaistikmal mutatalibat shahadat mastar 'akadimi 2012-2013m
    • alwajiz fi sharh alqanun almadanii - nazariat alailtizam (almasadiri- al'iithbat - aluathar - al'awsaf - alaintiqal - alqada'u), alnaashir: dar alnahdat alearabiat - 32 sh eabd alkhaliq tharwat - alqahirat , sanat 1966m .
    • wasayil himayit almustahlik fay aleaqwd fi alfiqh al'iislamii walqanun almadanii, du/ mamduh rifaeay kamal aldiyn muhamad, risalat majistir biqism alqanun alkhasa- bikuliyat alsharieat walqanun bi'usyuta-1430h, 2009m .
    • wasayil himayat almustahlik min al'iielanat altijariat almudalilati, dirasat muqaranat , du/ 'amal zaydan eabd allaahi, almujalad althaalith min aleadad althaani lihawliat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bial'iiskandariati.
    • alwasit fi sharh alqanun almadanii, alsinhuri. alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabi- bayrut -lubnan

    almawaqie alilkutrunia

    • maqal bieunwani: altazyif fi al'iielanat - man yaqif khalf alkamira?

    https://www.herbertsmithfreehills.com/notes/tmt/2024-02/deepfakes-in-advertising-whos-behind-the-camera

    • maqal bieunwani: altahdid almutasaeid lilkhidae aleamiq eabr nuzm aldhaka' aliastinaeia, almustaqbal lildarasat walabhath almutaqadimat , 2019.

    https://futureuae.com/ar-US/Mainpage/Item/5177/deepfake

    • fatwaa dar al'iifta' almisriat bitarikh 6/1/2022m ealaa almawqie alrusmaa laha –

    https://www.dar