الجوانب القانونية لإنشاء وإدارة المواقع الإلكترونية الإرهابية "دراسة تحليلية للركنين المادي والمعنوي" / Legal Aspects of Establishing and Managing Terrorist Online Platforms: A Comparative Analysis of Actus Reus and Mens Rea

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة حائل - كلية الشريعة والقانون

المستخلص

يتناول هذا البحث موضوع جريمة إنشاء وإدارة المواقع الإلكترونية ذات الطابع الإرهابي، حيث أصبحت تشكل تهديدًا حقيقيًّا للأمن الوطني في ظل تطور التقنية الرقمية وانتشار الإنترنت. يهدف البحث إلى تحليل الأبعاد القانونية لهذه الجريمة من خلال تحليل الركنين: المادي والمعنوي لها، مع التركيز على الأنظمة السعودية، مثل نظام مكافحة الجرائم المعلوماتية ونظام مكافحة الإرهاب، لتحديد مدى فعاليتها في التصدي لهذه التهديدات.
اعتمدت الدراسة على المنهج التأصيلي التحليلي، حيث تم تحليل النصوص القانونية ذات الصلة واستعراض القضايا المرتبطة بجريمة الإرهاب الإلكتروني. يهدف هذا النهج إلى الكشف عن الفجوات القانونية وتقديم رؤى لتحسين الأطر التنظيمية لمكافحة هذا النوع من الجرائم.
توصلت الدراسة إلى نتائج أهمها أنه يجب أن يكون هناك نية جنائية فيما يتعلق بعلم الجاني بأن الموقع أو حساب البريد الإلكتروني يستخدم في أنشطة إرهابية وفي الوقت نفسه لديه نية تحقيق هذا الهدف، سواء كانت هذه النية تستند إلى أسباب شخصية أو اعتبارات أيديولوجية. كما برزت التحديات القانونية المرتبطة بإثبات القصد الجنائي نتيجة استخدام تقنيات التشفير وإخفاء الهوية من قبل الجناة.
يجب أن يكون هناك نية جنائية فيما يتعلق بعلم الجاني بأن الموقع أو حساب البريد الإلكتروني يستخدم في أنشطة إرهابية وفي الوقت نفسه لديه نية تحقيق هذا الهدف، سواء كانت هذه النية تستند إلى أسباب شخصية أو اعتبارات أيديولوجية.
قدمت الدراسة عدة توصيات، من أبرزها ضرورة تحديث القوانين المحلية لتتوافق مع التطورات التكنولوجية الحديثة، وتعزيز التعاون الدولي في مجال مكافحة الإرهاب الإلكتروني. كما أوصت بتأهيل الكوادر الأمنية للتعامل مع الجرائم الإلكترونية، وتوعية المجتمع حول مخاطر هذه الأنشطة، بالإضافة إلى الاستثمار في تطوير أدوات وتقنيات حديثة لرصد وتحليل المحتوى الرقمي المشبوه، بما يسهم في الحد من الأنشطة الإرهابية وتحقيق الأمن الرقمي بشكل أكثر فعالية.
 
This research addresses the crime of creating and managing websites with terrorist content, which has become a real threat to national security in light of the advancement of digital technology and the widespread use of the internet. The study aims to analyze the legal dimensions of this crime by examining its material and moral elements, focusing on Saudi regulations such as the Anti-Cybercrime Law and the Counter-Terrorism Law, to determine their effectiveness in addressing these threats.
The study adopts an analytical doctrinal methodology by analyzing relevant legal texts and reviewing cases related to the crime of cyber terrorism. This approach seeks to identify legal gaps and provide insights for improving regulatory frameworks to combat this type of crime.
The study concludes, among other findings, that there must be criminal intent regarding the offender's knowledge that the website or email account is used for terrorist activities, coupled with an intention to achieve this goal, whether this intent is driven by personal motives or ideological considerations. The study also highlights the legal challenges associated with proving criminal intent due to the use of encryption technologies and anonymity tools by offenders.
The research emphasizes that criminal intent must involve the offender's knowledge that the website or email account is being used for terrorist activities, along with a deliberate intention to achieve this objective, whether such intent arises from personal motivations or ideological beliefs.
The study offers several recommendations, most notably the need to update domestic laws to align with modern technological advancements and to enhance international cooperation in combating cyber terrorism. Additionally, it recommends training security personnel to address cybercrimes, raising public awareness of the risks associated with these activities, and investing in the development of modern tools and technologies for monitoring and analyzing suspicious digital content. These measures aim to curb terrorist activities and achieve more effective digital security.

الكلمات الرئيسية


  • - الاتجاهات الحديثة في تقنيات الكشف عن المتفجرات، سلطان بن جابر، مجلة البحوث الأمنية، كلية الملك فهد الأمنية مركز الدراسات والبحوث، ع 84، المجلد 32، ص 21:118.

    - أثر العلم في تكوين القصد الجنائي، إبراهيم عيد نايل، دار النهضة العربية: القاهرة، 1992.

    - الأحكام الفقهية للتعاملات الإلكترونية، عبد الرحمن السند، دار الوراق للنشر والتوزيع: الرياض، 2004.

    - أحكام قانون مكافحة جرائم تقنية المعلومات، أحمد محمود موافي، مصر، دار الأهرام للنشر والتوزيع، 2022.

    - الإرهاب الإلكتروني في القانون الدولي، عبد الجليل إسماعيل زيني، منشورات الحلبي الحقوقية، 2020.

    - الإرهاب الإلكتروني: دراسة قانونية - أمنية نفسية، مصطفى محمد موسى، دار الكتب والوثائق المصرية: القاهرة، ط 1، 2009م.

    - الإرهاب الإلكتروني، عبد القادر الشيخلي. بحث مقدم إلى المؤتمر الإسلامي العالمي، الموافق 3 6 جمادى الأولى 1436 هـ الموافق 22 25 فبراير 2015.

    - الإرهاب الإلكتروني عبر الإنترنت في التشريع الأردني، دراسة مقارنة، فهد يوسف سالم الكساسبة، مجلة العلوم القانونية والسياسية، الجمعية العلمية للبحوث والدراسات الاستراتيجية، س 5، ع 1، كانون أول 2015

    - الإرهاب عبر الإنترنت الرقمي وإشكاليات المواجهة القانونية، زينب أحمد عوينا، رسالة ماجستير، كلية الحقوق: جامعة النهرين، 2018.

    - الإرهاب والإنترنت جرائم ممنهجة، يوسف بن أحمد الرميح، 2020.

    - أسباب الإرهاب والعنف والتطرف، دراسة تحليلية، أسماء الحسين، بيروت، الدار الجامعية، 2004.

    - الاستمرارية والوقتية في الجرائم العمدية تحليل عملي على ضوء الفقه وقضاء النقض، عبد الحكم فوده، دار المطبوعات الجامعية: الإسكندرية، 1996.

    - الإعلام الجديد والإرهاب الإلكتروني، محمد قيراط، مجلة الحكمة للدراسات، 2017، العدد 9 (1/16)..

    - تعريف الجريمة الإرهابية، الأهمية والإشكالية بين عمومية الخطر وخصوصية القصد، عبد التواب معوض الشوربجي، دار النهضة العربية، 2004.

    - جرائم الإرهاب الإلكتروني، دراسة تأصيلية تحليلية للتشريع السعودي، إسلام محروس ناجي، مجلة القانون والاقتصاد، ملحق العدد الثالث والتسعين، كلية الحقوق: جامعة القاهرة، ع 2، المجلد 93، 2020.

     - الجرائم الإرهابية في القانون المصري وفقًا للمعايير الدولية، أحمد فتحي سرور، الهيئة المصرية العامة للكتاب: القاهرة، ط 1، 2018.

    - جرائم الإرهاب في نظام مكافحة جرائم المعلوماتية الصادر بالمرسوم الملكي رقم (17) بتاريخ 8/3/1428 هـ، خالد محمد مصطفى، مجلة البحوث الأمنية، كلية الملك فهد الأمنية، مركز الدراسات والبحوث، العدد 65، المجلد 25، 2016.

    - جرائم الإنترنت والحاسب الآلي ووسائل مكافحتها، منير محمد الجنبيهي، دار الفكر الجامعي: الإسكندرية، 2005.

    - جرائم التعريض للخطر العام: دراسة مقارنة، أحمد شوقي أبو خطوة، دار النهضة العربية، 1999.

    - جرائم الحاسوب والإنترنت، محمد أمين الشوابكة، دار الثقافة والنشر والتوزيع: الأردن، 2004.

    - الجرائم الناشئة عن استخدام الإنترنت، عمر بن يونس، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق، جامعة عين شمس، 2004.

    - جريمة الإرهاب، دراسة مقارنة، محمد عبد اللطيف عبد العال، دار النهضة العربية: القاهرة، 1994.

    - الجريمة الإرهابية، حيدر علي نوري، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق، جامعة النهرين، بغداد، العراق، ٢٠١٠م.

    - جريمة الترويج الإلكتروني للجماعات الإرهابية في التشريع الأردني، دراسة مقارنة، عاصم عادل محمد العضايلة، مجلة الميزان للدراسات الإسلامية والقانونية. جامعة العلوم الإسلامية العالمية، ع 1، مجلد 18، 2021، ص (317-340).

    - الجهود الدولية والإقليمية والوطنية لمكافحة الإرهاب، فايز سالم النشوان، شركة الدليل للطباعة والنشر: القاهرة، 2013.

    - دراسة عن الإرهاب الإلكتروني، أحمد علي مراد، مجلة المفتش العام يصدرها مركز البحوث والدراسات في مكتب المفتش العام لوزارة الداخلية العراقية، العدد: صفر، السنة الأولى، 2010.

    - الدليل الرقمي، عمر بن يونس، دار النهضة العربية: القاهرة، 2007.

    - شرح القواعد العامة للإجراءات الجنائية، عبد الرؤوف مهدي، دار النهضة العربية: القاهرة، 2006.

    - قرار مجمع الفقه الإسلامي التابع لرابطة العالم الإسلامي، الدورة السادسة عشرة: مكة المكرمة، 2002.

    - القصد الجنائي: دراسة تطبيقية على الجرائم المتعلقة بالإنترنت، ربيع محمود الصغير، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق: جامعة عين شمس، 2015.

    - كابوس الإرهاب، إبراهيم نافع، القاهرة، مركز الأهرام للترجمة والنشر، 1997.

    - مختار الصحاح، المكتبة العصرية - الدار النموذجية، بيروت، 1999م. 

    - المساعدة كصورة من صور الاشتراك في الجريمة: دراسة مقارنة بين القانون والفقه الإسلامي، جمال عبد الرحمن زايد، دار النهضة العربية: القاهرة، 2012.

    - المساعدة كوسيلة للمساهمة التبعية في الجريمة: دراسة مقارنة، محمد رشاد أبو عرام، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق: جامعة القاهرة، 2003.

    - المسؤولية الجنائية عن إنشاء موقع إلكتروني لنشر أساليب تصنيع متفجرات الجرائم الإرهابية: دراسة مقارنة، نهاد فاروق عباس؛ أمجاد بنت سعد آل شويل، مجلة الفكر الشرطي، ع 111، المجلد 30، ص 191-255.

    - المفهوم القانوني للإرهاب، محمود داود يعقوب، دراسة تحليلية تأصيلية مقارنة، منشورات زين الحقوقية، طرابلس، تونس، ٢٠١٢م.

    - مكافحة الإرهاب الإلكتروني بين القانون الدولي والتشريعات الوطنية، محمد صلاح عبد اللاه ربيع، المجلة القانونية، كلية الحقوق جامعة القاهرة فرع الخرطوم، ع 1، المجلد 10، ص 374- 293.

    - المواجهة الجنائية للإرهاب الإلكتروني: دراسة مقارنة، راشد خليفة الغفلي، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق، جامعة عين شمس، 2021.

    - المواجهة الجنائية لتمويل الإرهاب: دراسة مقارنة، أحمد نظام توفيق المجالي، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق: جامعة القاهرة، 2021.

    - المواجهة الجنائية لجرائم تقنية المعلومات في التشريع المصري في ضوء أحكام القانون 175 لسنة 2018 مقارنا بالمواثيق الدولية والتشريعات المقارنة، رامي متولي القاضي، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق: جامعة المنصورة، ع 75، 2021.

    - موسوعة المري في الجرائم الاقتصادية، بهاء المري، الكتاب الثالث، دار الأهرام للإصدارات القانونية، مصر، ط 4، 2022.

    - موضع الضرر في البنيان القانوني للجريمة: دراسة تحليلية تأصيلية، عبد المنعم محمد رضوان، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق جامعة القاهرة، 1993.

    - النتيجة الإجرامية وآثارها على المسؤولية الجنائية، ممدوح أحمد أبو حمادة، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق: جامعة عين شمس، 2006.

    - النتيجة وعناصر الجريمة، محمد مصطفى، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة عين شمس، ع 2، المجلد 7، ص (307-325).

    - الوسيط في قانون العقوبات: القسم العام، أحمد فتحي سرور، دار النهضة العربية: القاهرة، 2015.

    - الوجيز في القانون الجنائي العام، رحماني منصور، دار العلوم للنشر والتوزيع، عنابة، الجزائر، ٢٠١٦ م.

    References in English:

     

    - Awan, Imran. Cyber-Extremism: Isis and the Power of Social Media. Social Science & Humanities Open, 5(3). 2017.

    - Boston Marathon suspect downloaded bomb plans, U.S. says. (2013, April 25). CBC News.

    https://www.cbc.ca/news/world/boston-marathon-suspect-downloaded-bomb-plans-u-s-says-1.1304650.

    - Brenner, S. W. Cybercrime and the Law: The Challenge of Internet Terrorism. Oxford University Press. 2007.

    - Brown, Emily. Virtual Communities: An Analysis of Facebook Groups. Internet Publishing House, 2016.

    - Chen, T. M., Jarvis, L., & Macdonald, S. Cyberterrorism: Understanding, Assessment, and Response. Springer. 2014.

    - Colarik, A. M. Cyber Warfare and Cyber Terrorism. IGI Global. 2007.

    - Combs, W. Internet Basics: The World Wide Web and Its Tools. Global Publishing House. 2003.

    - Conway, M. (2017). Determining the Role of the Internet in Violent Extremism and Terrorism: Six Suggestions for Progressing Research. Studies in Conflict & Terrorism, 40(1).

    - European Union Agency for Law Enforcement Cooperation (Europol). (2021). Online Extremism and Terrorism: The Role of Internet Referral Units.

    - Gordon, L. A., & Loeb, M. P. Economic Impact of Cybercrime: The Challenges of Legal and Regulatory Frameworks. Cambridge University Press. 2006.

    - Klosowski, T. Advanced Cyber Warfare: The Impact of Cyber Weapons on Modern Security. Routledge. 2015.

    - Nielsen, J. Designing Web Usability: The Practice of Simplicity. New Riders Publishing. 2000.

    - Seib, P., & Janbek, D. M. Terrorism Online: Politics, Law and Technology. Palgrave Macmillan. 2009.

    - Smith, John. Instant Messaging and Its Impact on Social Media. Academic Press. 2015.

    and Tear Gas: The Power and Fragility of Networked Protest. Yale University Press, 2017.

    - United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2012). The use of the Internet for terrorist purposes. New York: United Nations.

    - United Nations Office of Counter-Terrorism. (2019). Technical Guide to the Implementation of Security Council Resolution 1373 (2001) and Other Relevant Resolutions. United Nations.

    - Weimann, G. Cyberterrorism: The Internet as a Weapon of Mass Destruction. Journal of International Security Affairs. 2004.

    - Weimann, Gabriel. Terror in Cyberspace: The Next Generation. Columbia University Press. 2016.

    - Weimann, Gabriel. Terror on the Internet: The New Arena, the New Challenges. United States Institute of Peace Press, 2006.

    - Williams, Robert. Social Relationships in the Digital Age: A Case Study. Journal of Digital Sociology. Vol. 10, No. 2, 2017.

    - Zuckerberg, Mark. "Facebook and Its Evolution: A Case Study," Journal of Digital Communication, Vol. 22, No. 4, 2012.

    Al-Ra'i, A., Al-Ansari, M., and Al-Omran, N. 2023. "Promoting Terrorist Groups through Modern Media and Digital Platforms." International Journal of Electronic Governance 15 (2): 118–134.

    Council of Europe. (2001). Convention on Cybercrime (Budapest Convention). Council of Europe.

    -Denning, D. E. Cyber Terrorism and Information Warfare: Threats and Responses. Pearson Education. 2000.

    -Dredge, Stuart. The YouTube Effect: How a Global Platform Changed the Way We Consume Video. The Guardian, 22 July 2010.

    -Jones, Sarah. Visual Communication in the Digital Age. Thought Publishing. 2014.

    -Tapscott, D. Grown Up Digital: How the Net Generation is Changing Your World. New York: McGraw-Hill. 2009.

     

    References:

     

    • alaitijahat alhaditha fi tiqniaat alkashf ean almutafajirati, sultan bin jabir, majalat albuhuth al'amniati, kuliyat almalik fahd al'amniat markaz aldirasat walbuhutha, e 84, almujalad 32, s 21:118.
    • 'athar alealam fi takwin alqasd aljanayiyi, 'iibrahim eid nayal, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 1992.
    • al'ahkam alfiqhiat liltaeamulat al'iilikturuniati, eabd alrahman alsindi, dar alwaraaq lilnashr waltawzie: alrayad, 2004.
    • 'ahkam qanun mukafahat jarayim tiqniat almaelumati, 'ahmad mahmud muafi, masr, dar al'ahram lilnashr waltawziei, 2022.
    • al'iirhab al'iiliktrunii fi alqanun alduwali, eabd aljalil 'iismaeil zini, manshurat alhalabii alhuquqiati, 2020.
    • al'iirhab al'iiliktrunii: dirasat qanuniat - 'amniat - nafsiatun, mustafaa muhamad musaa, dar alkutub walwathayiq almisriati: alqahirati, t 1, 2009m.
    • al'iirhab al'iiliktruni, eabd alqadir alshaykhali. bahath muqadam 'iilaa almutamar al'iislamii alealamii, almuafiq 3 - 6 jamadaa al'uwlaa 1436 hu almuafiq 22 - 25 fibrayir 2015.
    • al'iirhab al'iiliktrunii eabr al'iintirnit fi altashrie al'urduniyi, dirasat muqaranatin, fahd yusif salim alkasasbat, majalat aleulum alqanuniat walsiyasiati, aljameiat aleilmiat lilbuhuth waldirasat alastiratijiati, s 5, e 1, kanun 'awal 2015
    • al'iirhab eabr al'iintirnit alraqmii wa'iishkaliaat almuajahat alqanuniati, zaynab 'ahmad euayna, risalat majistir, kuliyat alhuquqi: jamieat alnahrayni, 2018.
    • al'iirhab wal'iintarnit jarayim mumanhajati, yusif bn 'ahmad alrumayhi, 2020.
    • 'asbab al'iirhab waleunf waltatarufi, dirasat tahliliatun, 'asma' alhusayn, bayrut, aldaar aljamieiati, 2004.
    • alaistimrariat walwaqtiat fi aljarayim aleamdiat tahlil eamaliun ealaa daw' alfiqh waqada' alnaqdu, eabd alhakam fudhu, dar almatbueat aljamieiati: al'iiskandariat, 1996.
    • al'iielam aljadid wal'iirhab al'iilikturuni, muhamad qirati, majalat alhikmat lildirasati, 2017, aleadad 9 (1/16)..
    • taerif aljarimat al'iirhabiati, al'ahamiyat wal'iishkaliat bayn eumumiat alkhatar wakhususiat alqasdi, eabd altawaab mueawad alshuwrbji, dar alnahdat alearabiati, 2004.
    • jarayim al'iirhab al'iiliktrunii, dirasat tasiliat tahliliat liltashrie alsueudii, 'iislam mahrus naji, majalat alqanun walaiqtisadi, mulhaq aleadad althaalith waltiseina, kuliyat alhuquqi: jamieat alqahirati, e 2, almujalad 93, 2020.
    • aljarayim al'iirhabiat fi alqanun almisrii wfqan lilmaeayir alduwliati, 'ahmad fathi srur, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi: alqahirati, t 1, 2018.
    • jarayim al'iirhab fi nizam mukafahat jarayim almaelumatiat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (17) bitarikh 8/3/1428 ha, khalid muhamad mustafaa, majalat albuhuth al'amniati, kuliyat almalik fahd al'amniati, markaz aldirasat walbuhutha, aleadad 65, almujalad 25, 2016.
    • jarayim al'iintarnit walhasib alali wawasayil mukafahataha, munir muhamad aljunbihi, dar alfikr aljamieii: al'iiskandiriati, 2005.
    • jarayim altaerid lilkhatar aleami: dirasat muqaranati, 'ahmad shawqi 'abu khutwata, dar alnahdat alearabiati, 1999.
    • jarayim alhasub wal'iintirnta, muhamad 'amin alshawabikat, dar althaqafat walnashr waltawziei: al'urduni, 2004.
    • aljarayim alnaashiat ean aistikhdam al'iintirnti, eumar bin yunis, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shams, 2004.
    • jarimat al'iirhabi, dirasat muqaranati, muhamad eabd allatif eabd aleal, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 1994.
    • aljarimat al'iirhabiati, haydar eali nuri, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alnahrayni, baghdad, aleiraq, 2010m.
    • jarimat altarwij al'iilikturunii liljamaeat al'iirhabiat fi altashrie al'urduniyi, dirasat muqaranati, easim eadil muhamad aleadaylt, majalat almizan lildirasat al'iislamiat walqanuniati. jamieat aleulum al'iislamiat alealamiati, e 1, mujalad 18, 2021, s (317-340).
    • aljuhud alduwaliat wal'iiqlimiat walwataniat limukafahat al'iirhabi, fayiz salim alnashwan, sharikat aldalil liltibaeat walnashri: alqahirati, 2013.
    • dirasat ean al'iirhab al'iiliktruni, 'ahmad eali muradi, majalat almufatish aleami yusdiruha markaz albuhuth waldirasat fi maktab almufatish aleami liwizarat aldaakhiliat aleiraqiati, aleadadu: sifr, alsanat al'uwlaa, 2010.
    • aldalil alraqmii, eumar bin yunus, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 2007.
    • sharh alqawaeid aleamat lil'iijra'at aljinayiyati, eabd alrawuwf mahdi, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 2006.
    • qarar majmae alfiqh al'iislamii altaabie lirabitat alealam al'iislamii, aldawrat alsaadisat eashratan: makat almukaramati, 2002.
    • alqasd aljinayiya: dirasat tatbiqiat ealaa aljarayim almutaealiqat bial'iintirnti, rabie mahmud alsaghira, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi: jamieat eayn shams, 2015.
    • kabus al'iirhabi, 'iibrahim nafiei, alqahirata, markaz al'ahram liltarjamat walnashri, 1997.
    • mukhtar alsahahi, almaktabat aleasriat - aldaar alnamudhajiatu, birut, 1999m.
    • almusaeadat kasurat min suar alaishtirak fi aljarimati: dirasat muqaranat bayn alqanun walfiqh al'iislamii, jamal eabd alrahman zayid, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 2012.
    • almusaeadat kawasilat lilmusahamat altabaeiat fi aljarimati: dirasat muqaranati, muhamad rashad 'abu eiram, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi: jamieat alqahirati, 2003.
    • almaswuwliat aljinayiyat ean 'iinsha' mawqie 'iiliktruniin linashr 'asalib tasnie mutafajirat aljarayim al'iirhabiati: dirasat muqaranati, nihad faruq eabaas; 'amjad bint saed al shuil, majalat alfikr alshurti, e 111, almujalad 30, s 191-255.
    • almafhum alqanuniu lil'iirhab, mahmud dawud yaequba, dirasat tahliliat tasiliat muqaranati, manshurat zayn alhuquqiati, tarabuls, tunis, 2012m.
    • mukafahat al'iirhab al'iiliktrunii bayn alqanun alduwalii waltashrieat alwataniati, muhamad salah eabd allaah rabie, almajalat alqanuniati, kuliyat alhuquq jamieat alqahirat fare alkhartum, e 1, almujalad 10, s 374- 293.
    • almuajahat aljinayiyat lil'iirhab al'iiliktrunii: dirasat muqaranati, rashid khalifat alghafli, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shams, 2021.
    • almuajahat aljinayiyat litamwil al'iirhabi: dirasat muqaranati, 'ahmad nizam tawfiq almajali, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi: jamieat alqahirati, 2021.
    • almuajahat aljinayiyat lijarayim tiqniat almaelumat fi altashrie almisrii fi daw' 'ahkam alqanun 175 lisanat 2018 muqaranan bialmawathiq alduwliat waltashrieat almuqaranat, rami mutualiy alqadi, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquqi: jamieat almansurat, e 75, 2021.
    • musueat almirii fi aljarayim aliaqtisadiati, baha' almariy, alkutaab althaalithu, dar al'ahram lil'iisdarat alqanuniati, masr, t 4, 2022.
    • mawdie aldarar fi albunyan alqanunii liljarimati: dirasat tahliliat tasiliati, eabd almuneim muhamad ridwan, risalat dukturah, kuliyat alhuquq jamieat alqahirati, 1993.
    • alnatijat al'iijramiat watharuha ealaa almaswuwliat aljinayiyati, mamduh 'ahmad 'abu hamadat, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi: jamieat eayn shams, 2006.
    • alnatijat waeanasir aljarimati, muhamad mustafaa, majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat eayn shams, e 2, almujalad 7, s (307-325).
    • alwsit fi qanun aleuqubati: alqism aleama, 'ahmad fathi sururu, dar alnahdat alearabiati: alqahirati, 2015.
    • alujiz fi alqanun aljinayiyi aleama, rahmani mansur, dar aleulum lilnashr waltawziei, eanaabatu, aljazayar, 2016 mi.