شُرُوط الدَّعوى المدنيَّة في النظام السعودي والفقه الإسلامي دراسة مقارنة / Conditions of Civil Suits In the Saudi Law and Islamic Jurisprudence A Comparative Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

دكتوراه في تخصص الأنظمة ، جامعة الملك خالد

المستخلص

تناول هذا البحث تعريف شروط الدعوى المدنية في النظام السعودي والفقه الإسلامي وجرت المقارنة بين التعريفين واتضح التوافق بينهما، ثم انتقل الحديث إلى مشروعية شروط الدعوى المدنية من خلال استقراء المصادر النظامية التي أضفت المشروعية على شروط الدعوى المدنية، وهذه المصادر النظامية يمكن إجمالها في النظام إضافة إلى الأمر السامي، والأمر الملكي، والمرسوم الملكي، واللائحة التنفيذية، وقد أفرزت هذه المصادر بأنواعها المختلفة العديد من الشروط التي أضيفت بوصفها قيودا مُنظِّمة سماع الدعوى المدنية، واتفق الفقهاء على جواز تقييد الدعوى المدنية ببعض الشروط؛ بل ذهبت بعض الأقوال الفقهية إلى أبعد من ذلك من خلال جواز تقييد الولاية القضائية للقاضي بنوع معين من الدعاوى، أو بزمن معين واتضح التطابق بين النظام السعودي والفقه الإسلامي في مشروعية شروط الدعوى المدنية.
ثم تناول البحث استقراء شروط الدعوى المدنية، من خلال اشتراط أن تكون الدعوى بتعبيرات حازمة، وأن تكون محررة، وبلسان المدعي، وفي مجلس القضاء، وأن تخلو من التناقض، وأن تتوافق مع العرف والعقل، وأن تكون ملزمة، وألا تكون مقلوبة، وأن تخلو من الكيدية والصورية، وألاّ تكون من تلك الدعاوى التي يُمنع سماعها نظاماً، وإذا كان سماعها مقيداً بالإذن فيلزم حصول الإذن من الجهة المختصة، وألا يوجد اتفاق بعرض الدعوى على التحكيم دون القضاء، وألا يكون قد سبق الفصل فيها. واتضح التوافق بين الفقه الإسلامي والنظام السعودي في مشروعية هذه الشروط.
 
This research examines the definition of conditions of civil suits in the Saudi system and Islamic jurisprudence. A comparison was made between the two definitions, revealing their compatibility. The discussion then shifted to the legitimacy of the conditions of civil suits through an examination of the legal sources that confer legitimacy on the conditions of civil suits. These legal sources can be summarized in the law, in addition to the royal order, royal decree, royal decree, and executive regulations. These various sources have produced numerous conditions that have been added as regulatory restrictions for hearing civil suits. Jurists have agreed on the permissibility of restricting civil suits to certain conditions. Some juristic opinions have even gone further, permitting the restriction of the judge's jurisdiction to a specific type of suit or to a specific timeframe. The congruence between the Saudi system and Islamic jurisprudence regarding the legitimacy of the conditions of civil suits has become clear. The research then examined the conditions for a civil lawsuit, stipulating that the lawsuit be clearly stated, written, in writing, by the plaintiff, and in a courtroom. It must be free of contradictions, consistent with custom and reason, binding, non-inverted, free of maliciousness and formality, and not be among those lawsuits prohibited by law. If its hearing is restricted by permission, permission must be obtained from the competent authority. There must be no agreement to refer the lawsuit to arbitration rather than a court hearing, and it must not have previously been adjudicated. The compatibility between Islamic jurisprudence and the Saudi system regarding the legitimacy of these conditions is evident.

الكلمات الرئيسية


  1. القرآن الكريم.
    1. الإجراءات القضائية في المشكلات الزوجية، د. حمد بن عبدالعزيز الخضيري، الطبعة (بدون)، مركز باحثات لدراسات المرأة، 1432هــ.
    2. أدب القاضي، أبي الحسن علي بن محمد بن حبيب الماوردي، الطبعة بدون، مطبعة الإرشاد، بغداد، العراق، 1391هــ، تحقيق محيي هلال سرحان.
    3. أدب القضاء، للقاضي شهاب الدين أبي إسحاق إبراهيم بن عبدالله الحموي المعروف بابن أبي الدم، الطبعة (بدون)، مطبعة الإرشاد، بغداد، 1404هــ، 1984م، تحقيق ودراسة بقلم الدكتور، محيي هلال السرحان.
    4. الأشباه والنظائر في قواعد وفروع فقه الشافعية، جلال الدين عبدالرحمن السيوطي، الطبعة الثانية، مكتبة نزار مصطفى الباز، مكة، الرياض، 1418هــ، إعداد: مركز الدراسات والبحوث بمكتبة نزار الباز.
    5. الأشباه والنظائر، زين الدين بن إبراهيم (ابن نجيم الحنفي)، الطبعة الأولى، دار الفكر، دمشق، 1403هــ، تحقيق: محمد مطيع الحافظ.
    6. أصول استماع الدعوى الحقوقية، علي حيدر، الطبعة (بدون)، مطبعة الترقي، دمشق، 1342هــ، 1923م، ترجمها إلى العربية/فائز الخوري.
    7. الأصول القضائية في المرافعات الشرعية، علي قراعة، الطبعة الثانية، مصر، 1344هــ، 1925م.
    8. الأصول الكلية في التقاضي، أ.د. سيد أحمد محمود، الطبعة (بدون)، شركة ناس، 2015م.
    9. الأمر الملكي رقم: [أ/218]، وتاريخ: 25/3/1441هــ، والمعمم على كافة الجهات الحكومية بموجب خطاب رئيس الديوان الملكي رقم: [20140]، وتاريخ 25/3/1441هــ.
    • الإنهاءات الثبوتية بالمحاكم الشرعية بالمملكة العربية السعودية، د. ناصر بن إبراهيم المحيميد، الطبعة الأولى، مكتبة أبها الحديثة، أبها، 1427هــ.
    • الأنوار لأعمال الأبرار، يوسف بن إبراهيم الأردبيلي، الطبعة الأولى، دار الضياء، الكويت، 1427هــ، تحقيق الشيخ/خلف المطلق، د. حسين عبدالله العلي.
    • تبصرة الحكام في أصول الأقضية ومناهج الأحكام، محمد بن فرحون المالكي، الطبعة الأولى، دار القدس، 1430هــ.
    • تحفة الحكام في نكت العقود والأحكام، محمد بن محمد بن عاصم الأندلسي، الطبعة الأولى، دار الآفاق العربية، القاهرة، 2011م، تحقيق: محمد عبدالسلام محمد.
    • التوضيحات المرعية لنظام المرافعات الشرعية بالمملكة العربية السعودية، د. نبيل بن عبدالرحمن بن سعد الجبرين، الطبعة الأولى، دار التدمرية، الرياض، 1438هــ.
    • جواهر العقود ومعين القضاة والموقعين والشهود، محمد بن أحمد المنهاجي، الطبعة الثانية، المكتبة الإسكندرية، مكان وسنة النشر (بدون).
    • درر الحكام شرح مجلة الأحكام، علي حيدر، طبعة خاصة، دار عالم الكتب، الرياض، 1423هــ، تعريب المحامي، فهمي الحسيني.
    • الدعوى القضائية بين الشريعة والأنظمة الوضعية، سليمان أحمد العليوي، الطبعة الأولى، مكتبة التوبة، الرياض، 1433هــ.
    • الدعوى الكيدية وحق المدعى عليه في مطالبة المدعي بالتعويض طبقاً للقرارات والأنظمة بالمملكة العربية السعودية، أشرف أحمد هلال، الطبعة الأولى، دار تاج الدين آل غالب، جدة، 1435هــ.
    • السلطة التنظيمية في المملكة العربية السعودية، د. محمد بن عبدالله بن محمد المرزوقي، الطبعة الأولى، مكتبة العبيكان، الرياض، 1425هــ - 2004م.
    • سلطة ولي الأمر في تقييد سلطة القاضي، د. محمد بن عبدالله بن محمد المرزوقي، الطبعة الأولى، مكتبة العبيكان، الرياض.
    • شرح الخرشي على مختصر خليل، الطبعة الثانية، المطبعة الكبرى الأميرية، بولاق، مصر، 1317هــ.
    • الشرح الصغير على أقرب المسالك إلى مذهب الإمام مالك أحمد بن محمد الدردير، الطبعة (بدون)، دار المعارف، القاهرة، 1986م، اعتنى به د. مصطفى كمال وصفي.
    • شرح قانون أصول المحاكمات الشرعية ونظام القضاء الشرعي، د. عبدالناصر أبو البصل، الطبعة الأولى، دار الثقافة، الأردن، 2005م.
    • شرح نظام المرافعات الشرعية وفق آخر التعديلات، د. إبراهيم بن حسين الموجان، الطبعة الأولى، دار النشر (بدون)، مكة المكرمة، 1436هــ.
    • صحيح البخاري، الطبعة الثانية، دار السلام، الرياض، 1419هــ.
    • صحيح مسلم، الطبعة الثانية، دار السلام، الرياض، 1421هــ، تحقيق: وزارة الشؤون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد.
    • صنوان القضاء وعنوان الإفتاء، عماد الدين محمد بن محمد بن إسماعيل بن الخطيب الأشفورقاني، الطبعة الثانية، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، الكويت، 1431هــ، تحقيق: مجاهد الإسلام القاسمي.
    • طرق القضاء في الشريعة الإسلامية، أحمد إبراهيم بك، واصل علاء الدين أحمد إبراهيم، الطبعة (بدون)، المكتبة الأزهرية، القاهرة، 2011م.
    • الفروق، أحمد بن إدريس القرافي، الطبعة الأولى، دار السلام، القاهرة، 1421هــ، تحقيق مركز الدراسات الفقهية والاقتصادية، أ.د. محمد أحمد، أ.د. علي جمعة.
    • الفواكه البدرية في أطراف القضايا الحكمية، أبي اليسر بدر الدين محمد بن محمد الحنفي المشهور بابن الغرس، الطبعة الأولى، دار الإداوة للنشر، الرياض، 1437هــ، تحقيق: عبدالله بن سعد الطخيس.
    • القاموس الفقهي لغة واصطلاحاً، سعدي أبو جيب، الطبعة الأولى، دار الفكر، دمشق، سورية، 1402هـ، 1982م.
    • قرار مجلس الوزراء السعودي رقم: [292]، وتاريخ: 16/5/1438هــ، المعمم به على المحاكم من معالي وزير العدل بالمملكة العربية السعودية بالتعميم رقم: [13/ت/7656]، في 4/5/1440هــ.
    • القضاء الإداري الإسلامي قضاء المظالم في الإسلام، أ.د. ناصر بن محمد بن مشري الغامدي، الطبعة الأولى، دار طيبة الخضراء، مكة المكرمة، 1438هــ، 2017م.
    • القواعد الإجرائية في المرافعات الشرعية، د. عبدالله الدرعان، الطبعة الأولى، مكتبة التوبة، الرياض، 1429هــ.
    • القوانين الفقهية، ابن جزي، الطبعة ودار وسنة النشر (بدون).
    • الكبائر، للإمام محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي، الطبعة الثانية، مكتبة الفرقان، الإمارات العربية المتحدة، عجمان، 1424هــ، قرأه وقدَّم له وعلّق عليه وخرّج أحاديثه/ أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان.
    • كشاف القناع عن الإقناع، منصور بن يونس البهوتي، الطبعة الأولى، وزارة العدل، المملكة العربية السعودية، 1421هــ، تحقيق: لجنة متخصصة من وزارة العدل السعودية.
    • كفاية النبيه شرح التنبيه في فقه الإمام الشافعي، أحمد بن محمد بن الرفعة، الطبعة الأولى، دار الكتب العلمية، لبنان، 2009م، دراسة وتحقيق وتعليق أ.د. مجدي محمد سرور.
    • كنز الدقائق في الفقه الحنفي، عبدالله بن أحمد النسفي، الطبعة الأولى، دار السراج ودار البشائر، 1432هــ، تحقيق: أ.د. سائد بكداش.
    • اللائحة التنفيذية لنظام التنفيذ الصادرة بقرار من معالي وزير العدل بالمملكة العربية السعودية، بالقرار رقم: [526]، وتاريخ 20/2/1439هــ.
    • مبادئ الخصومة المدنية دراسة تأصيلية لقواعد الخصومة في قانون المرافعات، د. وجدي راغب، الطبعة الأولى، دار الفكر العربي، مكان النشر (بدون)، 1978م.
    • مبادئ المرافعات الشرعية في ضوء نظام المرافعات الشرعية السعودي الجديد لعام 1435هــ، والنظم المرتبطة به وأحدث التطبيقات القضائية، د. محمود علي عبدالسلام وافي، الطبعة الأولى، مكتبة الرشد، الرياض، 1435هــ.
    • المبادئ والقرارات الصادرة من الهيئة القضائية العليا والهيئة الدائمة والعامة بمجلس القضاء الأعلى والمحكمة العليا من عام 1391هــ إلى عام 1437هــ، مركز البحوث بوزارة العدل بالمملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى، مركز البحوث بوزارة العدل، الرياض، 1438هــ، 2017م.
    • المبسوط في أصول المرافعات الشرعية، د. عبدالله الدرعان، الطبعة الأولى، مكتبة التوبة، الرياض، 1430هــ.
    • مجلة الأحكام الشرعية على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، للقاضي أحمد بن عبدالله القاري، الطبعة الأولى، مكتبة ديوان المحاميين، الرياض، 1433هــ.
    • مجلة الأحكام العدلية، سيف الدين، السيد خليل، أحمد جودت، أحمد خالد، السيد أحمد حملي، السيد أحمد خلوصي، عمر حلمي، عبدالستار، الطبعة (بدون)، المطبعة الأدبية، بيروت، 1302هــ.
    • مختصر كتاب مباحث المرافعات الشرعية، محمد زيد الإبياني بك، الطبعة ودار النشر ومكانها وسنة النشر (بدون).
    • مدخل الراغب في معرفة المذاهب ومعه حاشية خلاصة الطالب في تخريج مسائل مدخل الراغب، محمد بن عقيل الشافعي، الطبعة الأولى، دار الإمام الرازي، القاهرة، 1440هــ - 2018م، حقّق نصّه، وخرّج مسائله ووضع حاشيته: عمرو يوسف مصطفى الجندي.
    • المدخل لدراسة الأنظمة، د. عبدالرزاق الفحل، أ.د. محمد عمران، أ.د. أنور الهواري، أ.د. أحمد عشوش، د. محمد عبدالحميد، د. محمود المظفر، الطبعة الثانية، دار النشر بدون، 1414هــ، 1993م.
    • المدخل لدراسة النظم، د. عبدالرزاق حسن فرج، د. عبدالعزيز السيد أبو غنيمة، د. محمد عمر مدني، الطبعة الأولى، دار ومكان النشر (بدون)، 1398هــ، 1399هــ.
    • المرافعات المدنية والتجارية، د. أحمد أبو الوفا، الطبعة (بدون)، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية، 2007م.
    • المرسوم الملكي رقم: [م/66]، وتاريخ 15/7/1443هــ الموقع الرسمي لهيئة الخبراء بمجلس الوزراء بالمملكة العربية السعودية على الرابط الإلكتروني: [boe.sa].
    • مزيل الداء عن أصول القضاء، عبدالله بن مطلق الفهيد، الطبعة الأولى، مطبعة السنّة المحمدية، القاهرة، 1372هــ.
    • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى، مصطفى السيوطي الرحيباني، الطبعة الأولى، المكتب الإسلامي بدمشق، 1381هــ.
    • معاني المصطلحات القانونية، وليد محمد شيره، الطبعة (بدون)، دار النشر (بدون)، 1427هــ.
    • معجم القانون، مجمع اللغة العربية، الطبعة (بدون)، الهيئة العامة لشؤون المطابع الأميرية، جمهورية مصر العربية، 1420هــ 1999م.
    • معين الحكام فيما يتردد بين الخصمين من الأحكام، لعلاء الدين الطرابلسي، الطبعة الأولى، دار القدس، مكان النشر (بدون)، 1430هــ.
    • مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، شمس الدين محمد بن الخطيب الشربيني، الطبعة الأولى، دار المعرفة، بيروت، 1418هــ، اعتنى به محمد خليل عيتاني.
    • المغني، ابن قدامة المقدسي، الطبعة الخامسة، دار عالم الكتب، الرياض، 1426هــ، تحقيق د. عبدالله بن عبدالمحسن التركي، د. عبدالفتاح محمد الحلو.
    • منتخب الأحكام، محمد بن عبدالله بن أبي زمنين، الطبعة (بدون)، المكتبة المكية، مكان النشر (بدون)، سنة النشر (بدون)، تحقيق د. عبدالله عطية الغامدي.
    • نظام الأوراق التجارية الصادر بالمرسوم الملكي رقم: [37]، وتاريخ: 11/10/1383هــ.
    • نظام التحكيم الصادر بالمرسوم الملكي رقم: [م/34]، وتاريخ 24/5/1433هــ، الموقع الإلكتروني لهيئة الخبراء بمجلس الوزراء بالمملكة العربية السعودية على الرابط التالي: [boe.sa].
    • نظام العمل السعودي الصادر بالمرسوم الملكي رقم: [م/14] وتاريخ: 22/2/1440هـــ، الموقع الإلكتروني لهيئة الخبراء بمجلس الوزراء بالمملكة العربية السعودية على الرابط التالي: [boe.sa].
    • نظام القضاء بالمملكة العربية السعودية الصادر بموجب المرسوم الملكي رقم: (م/78) وتاريخ 19/9/1428هــ، المنشور في جريدة أم القرى في العدد رقم: [4170] وتاريخ 30/9/1428هــ، المركز الوطني للوثائق والمحفوظات، الطبعة الأولى، 1430هــ.
    • نظام القضاء والمرافعات في الشريعة الإسلامية، أ.د. عبدالله محمد الشامي، الطبعة الأولى، المكتبة العصرية، صيدا، بيروت، 1433هــ.
    • نظام المحاماة السعودي الصادر بالمرسوم الملكي رقم: [م/38]، وتاريخ 28/7/1422هــ.
    • نظام المعاملات المدنية، الصادر بالمرسوم الملكي رقم: [م/191]، وتاريخ [29/11/1444هــ]، الموقع الإلكتروني لهيئة الخبراء بمجلس الوزراء بالمملكة العربية السعودية، الرابط الإلكتروني: [boe.gov.sa].
    • هداية الراغب لشرح عمدة الطالب، عثمان أحمد النجدي الحنبلي، الطبعة الأولى، الدار العالمية، القاهرة، 1435هــ، تحقيق: حسنين محمد مخلوف.

     

    References:

     

    - alquran alkarim.

    • al'iijra'at alqadayiya fi almushkilat alzawjia, du. hamd bin eabdialeaziz alkhudayri, altabea (bidun), markaz bahithat lidirasat almar'ati, 1432h.
    • 'adab alqadi, 'abi alhasan eali bin muhamad bin habib almawirdii, altabeat bidun, matbaeat al'iirshadi, baghdad, aleiraqi, 1391h, tahqiq muhyi hilal sarhan.
    • 'adab alqada'i, lilqadi shihab aldiyn 'abi 'iishaq 'iibrahim bin eabdallah alhamawi almaeruf biaibn 'abi aldami, altabea (bdun), matbaeat al'iirshadi, baghdad, 1404h, 1984m, tahqiq wadirasat biqalam alduktur, muhyi hilal alsarhan.
    • al'ashbah walnazayir fi qawaeid wafurue fiqh alshaafieiati, jalal aldiyn eabdalrahman alsuyuti, altabeat althaaniatu, maktabat nizar mustafaa albazi, makat, alrayad, 1418h, 'iiedadi: markaz aldirasat walbuhuth bimaktabat nizar albaz.
    • al'ashbah walnazayira, zayn aldiyn bin 'iibrahim (abn najim alhanafii), altabeat al'uwlaa, dar alfikri, dimashqa, 1403hu, tahqiqu: muhamad mutie alhafizi.
    • 'usul astimae aldaewaa alhuquqiati, eali haydar, altabea (bidun), matbaeat altarqi, dimashqa, 1342h, 1923m, tarjamaha 'iilaa alearabiat/fayiz alkhuri.
    • al'usul alqadayiyat fi almurafaeat alshareiati, ealiu qaraeata, altabeat althaaniati, masr, 1344hi, 1925m.
    • al'usul alkuliyat fi altaqadi, 'u.da. sayid 'ahmad mahmud, altabea (bidun), sharikat nasi, 2015m.
    • al'amr almalakiu raqma: ['a/218], watarikhu: 25/3/1441h, walmueamam ealaa kafat aljihat alhukumiat bimujib khitab rayiys aldiywan almalakii raqma: [20140], watarikh 25/3/1441h.
    • al'iinha'at althubutiat bialmahakim alshareiat bialmamlakat alearabiat alsueudiati, du. nasir bin 'iibrahim almuhaymidi, altabeat al'uwlaa, maktabat 'abha alhadithatu, 'abha, 1427h.
    • al'anwar li'aemal al'abrari, yusif bin 'iibrahim al'ardabili, altabeat al'uwlaa, dar aldiya'i, alkuayti, 1427hi, tahqiq alshaykhi/khlif almutlaqi, da. husayn eabdallah aleali.
    • tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami, muhamad bin farhun almaliki, altabeat al'uwlaa, dar alquds, 1430h.
    • tuhifat alhukaam fi nakat aleuqud wal'ahkami, muhamad bin muhamad bin easim al'andalsi, altabeat al'uwlaa, dar alafaq alearabiat, alqahirati, 2011m, tahqiqu: muhamad eabdalsalam muhamadu.
    • altawdihat almareiat linizam almurafaeat alshareiat bialmamlakat alearabiat alsueudiati, du. nabil bin eabdalrahman bin saed aljabrin, altabeat al'uwlaa, dar altadmuriati, alrayad, 1438h.
    • jawahir aleuqud wamuein alqudat walmawaqiein walshuhudu, muhamad bin 'ahmad alminhaji, altabeat althaaniatu, almaktabat al'iiskandiriati, makan wasinat alnashr (bdun).
    • darar alhukaam sharh majalat al'ahkami, eali haydar, tabeatan khasatan, dar ealam alkutub, alrayad, 1423h, taerib almuhami, fahmi alhusayni.
    • aldaewaa alqadayiyat bayn alsharieat wal'anzimat alwadeiati, sulayman 'ahmad alealywi, altabeat al'uwlaa, maktabat altawbati, alrayad, 1433h.
    • aldaewaa alkaydiat wahaqu almudaeaa ealayh fi mutalabat almudaei bialtaewid tbqaan lilqararat wal'anzimat bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, 'ashraf 'ahmad hilal, altabeat al'uwlaa, dar taj aldiyn al ghalb, jidat, 1435h.
    • alsultat altanzimiat fi almamlakat alearabiat alsaeudiat, du. muhamad bin eabdallah bin muhamad almarzuqi, altabeat al'uwlaa, maktabat aleabikan, alrayad, 1425hi - 2004m.
    • sultat walii al'amr fi taqyid sultat alqadi, d. muhamad bin eabdallah bin muhamad almarzuqi, altabeat al'uwlaa, maktabat aleibikan, alriyad.
    • sharah alkharshiu ealaa mukhtasar khalil, altabeat althaaniata, almatbaeat alkubraa al'amiriati, bulaq, masr, 1317h.
    • alsharh alsaghir ealaa 'aqrab almasalik 'iilaa madhhab al'iimam malik 'ahmad bin muhamad aldirdir, altabea (bdun), dar almaearifi, alqahirati, 1986m, aietanaa bih da. mustafaa kamal wasfi.
    • sharah qanun 'usul almuhakamat alshareiat wanizam alqada' alshareii, da. eabdalnaasir 'abu albasal, altabeat al'uwlaa, dar althaqafati, al'urduni, 2005m.
    • sharh nizam almurafaeat alshareiat wifq akhir altaedilati, du. 'iibrahim bin husayn almawjan, altabeat al'uwlaa, dar alnashr (bdun), makat almukaramati, 1436h.
    • shih albukharii, altabeat althaaniatu, dar alsalami, alrayad, 1419h.
    • shih muslma, altabeat althaaniatu, dar alsalami, alrayad, 1421ha, tahqiqu: wizarat alshuwuwn al'iislamiat wal'awqaf waldaewat wal'iirshadi.
    • sanwan alqada' waeunwan al'iifta'i, eimad aldiyn muhamad bin muhamad bin 'iismaeil bin alkhatib al'ashfurqani, altabeat althaaniatu, wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, alkuayti, 1431hu, tahqiqu: mujahid al'iislam alqasimi.
    • turuq alqada' fi alsharieat al'iislamiati, 'ahmad 'iibrahim bika, wasal eala' aldiyn 'ahmad 'iibrahim, altabea (biduni), almaktabat al'azhariata, alqahirati, 2011m.
    • alfuruqu, 'ahmad bin 'iidris alqarafi, altabeat al'uwlaa, dar alsalami, alqahirati, 1421h, tahqiq markaz aldirasat alfiqhiat walaiqtisadiati, 'a.d. muhamad 'ahmad, 'a.di. eali jumea.
    • alfawakih albadariat fi 'atraf alqadaya alhikmiati, 'abi alyusr badr aldiyn muhamad bin muhamad alhanafii almashhur biaibn algharsa, altabeat al'uwlaa, dar al'iidawat lilnashri, alrayad, 1437h, tahqiqu: eabdallah bin saed altakhays.
    • alqamus alfiqhii lughat wastlahaan, saedi 'abu jayb, altabeat al'uwlaa, dar alfikri, dimashqa, suriat, 1402hi, 1982m.
    • qarar majlis alwuzara' alsueudii raqama: [292], watarikhu: 16/5/1438h, almueamam bih ealaa almahakim min maeali wazir aleadl bialmamlakat alearabiat alsaeudiat bialtaemim raqama: [13/t/7656], fi 4/5/1440h.
    • alqada' al'iidariu al'iislamiu qada' almazalim fi al'iislami, 'a.da. nasir bin muhamad bin mishri alghamidii, altabeat al'uwlaa, dar tiibat alkhadra'i, makat almukaramati, 1438h, 2017m.
    • alqawaeid al'iijrayiyat fi almurafaeat alshareiati, da. eabdallah aldirean, altabeat al'uwlaa, maktabat altawbati, alrayad, 1429h.
    • alqawanin alfiqhiatu, abn jazi, altabeat wadar wasanat alnashr (bdun).
    • alkabayir, lil'iimam muhamad bin 'ahmad bin euthman aldhahabi, altabeat althaaniatu, maktabat alfirqan, al'iimarat alearabiat almutahidatu, eajman, 1424h, qara'ah wqddam lah wellq ealayh wkhrrj 'ahadithahu/ 'abu eubaydat mashhur bin hasan al silman.
    • kshaf alqinae ean al'iiqnaei, mansur bin yunis albuhuti, altabeat al'uwlaa, wizarat aleadli, almamlakat alearabiat alsueudiat, 1421h, tahqiqu: lajnat mutakhasisat min wizarat aleadl alsaeudiati.
    • kifayat alnabih sharah altanbih fi fiqh al'iimam alshaafieayi, 'ahmad bin muhamad bin alrafeati, altabeat al'uwlaa, dar alkutub aleilmiati, lubnan, 2009m, dirasat watahqiq wataeliq 'a.da. majdi muhamad srur.
    • kanz aldaqayiq fi alfiqh alhanafii, eabdallah bin 'ahmad alnusafi, altabeat al'uwlaa, dar alsiraj wadar albashayir, 1432h, tahqiqu: 'a.da. sayid bikadashi.
    • allaayihat altanfidhiat linizam altanfidh alsaadirat biqarar min maeali wazir aleadl bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, bialqarar raqama: [526], watarikh 20/2/1439h.
    • mabadi alkhusumat almadaniat dirasat tasiliat liqawaeid alkhusumat fi qanun almurafaeati, da. wajdi raghib, altabeat al'uwlaa, dar alfikr alearabii, makan alnashr (bdun), 1978m.
    • mabadi almurafaeat alshareiat fi daw' nizam almurafaeat alshareiat alsaeudii aljadid lieam 1435h, walnuzum almurtabitat bih wa'ahdath altatbiqat alqadayiyati, du. mahmud eali eabdalsalam wafi, altabeat al'uwlaa, maktabat alrushdi, alrayad, 1435h.
    • almabadi walqararat alsaadirat min alhayyat alqadayiyat aleulya walhayyat aldaayimat waleamat bimajlis alqada' al'aelaa walmahkamat aleulya min eam 1391h 'iilaa eam 1437h, markaz albuhuth biwizarat aleadl bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeat al'uwlaa, markaz albuhuth biwizarat aleadla, alrayad, 1438h, 2017m.
    • almabsut fi 'usul almurafaeat alshareiati, da. eabdallah aldirean, altabeat al'uwlaa, maktabat altawbati, alrayad, 1430h.
    • majalat al'ahkam alshareiat ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, lilqadi 'ahmad bin eabdallah alqariy, altabeat al'uwlaa, maktabat diwan almuhamiayni, alrayad, 1433h.
    • majalat al'ahkam aleadliati, sayf aldiyn, alsayid khalil, 'ahmad jawdti, 'ahmad khalid, alsayid 'ahmad hamli, alsayid 'ahmad khulusi, eumar hilmi, eabdalstar, altabea (bdun), almatbaeat al'adabiati, bayrut, 1302h.
    • mukhtasar kitab mabahith almurafaeat alshareiati, muhamad zayd al'iibyanii bika, altabeat wadar alnashr wamakanuha wasunat alnashr (bdun).
    • madkhal alraaghib fi maerifat almadhahib wamaeah hashiat khulasat altaalib fi takhrij masayil madkhal alraaghib, muhamad bin eaqil alshaafieii, altabeat al'uwlaa, dar al'iimam alraazi, alqahirati, 1440hi - 2018m, hqqq nssh, wkhrrj masayilah wawade hashiatihi: eamru yusif mustafaa aljundi.
    • almadkhal lidirasat al'anzimati, da. eabdalrazaaq alfahla, 'a.da. muhamad eamran, 'a.da. 'anwar alhawari, 'a.da. 'ahmad eushush, du. muhamad eabdalhamid, du. mahmud almuzafari, altabeat althaaniatu, dar alnashr bidun, 1414h, 1993m.
    • almadkhal lidirasat alnazam, da. eabdalrazaaq hasan faraja, da. eabdialeaziz alsayid 'abu ghanimat, du. muhamad eumar madni, altabeat al'uwlaa, dar wamakan alnashr (bdun), 1398h, 1399h.
    • almurafaeat almadaniat waltijariati, du. 'ahmad 'abu alwafa, altabea (bidun), dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandiriati, 2007m.
    • almarsum almalakii raqma: [m/66], watarikh 15/7/1443hi almawqie alrasmiu lihayyat alkhubara' bimajlis alwuzara' bialmamlakat alearabiat alsaeudiat ealaa alraabit al'iiliktruni: [laws.boe.sa].
    • mzil aldaa' ean 'usul alqada'i, eabdallah bin mutlaq alfahid, altabeat al'uwlaa, matbaeat alsnnt almuhamadiati, alqahirat, 1372h.
    • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa, mustafaa alsuyutii alrahibani, altabeat al'uwlaa, almaktab al'iislamiu bidimashqa, 1381h.
    • maeani almustalahat alqanuniati, walid muhamad shirhi, altabea (bidunu), dar alnashr (bdun), 1427h.
    • muejam alqanuna, majmae allughat alearabiati, altabea (biduna), alhayyat aleamat lishuuwn almatabie al'amiriati, jumhuriat misr alearabiati, 1420hi 1999m.
    • miein alhukaam fima yataradad bayn alkhasmayn min al'ahkami, lieala' aldiyn altarabulsi, altabeat al'uwlaa, dar alqudsu, makan alnashr (bdun), 1430h.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, shams aldiyn muhamad bin alkhatib alshirbini, altabeat al'uwlaa, dar almaerifati, bayrut, 1418hi, aietanaa bih muhamad khalil eitani.
    • almighni, aibn qudamat almaqdisi, altabeat alkhamisatu, dar ealam alkutubu, alrayad, 1426h, tahqiq du. eabdallah bin eabdalmuhsin alturkiu, da. eabdalfataah muhamad alhalu.
    • muntakhab al'ahkami, muhamad bin eabdalllh bin 'abi zamnini, altabea (bduni), almaktabat almakiyati, makan alnashr (bdun), sanat alnashr (bdun), tahqiq da. eabdallah eatiat alghamidi.
    • nizam al'awraq altijariat alsaadir bialmarsum almalakii raqama: [37], watarikhu: 11/10/1383h.
    • nizam altahkim alsaadir bialmarsum almalakii raqama: [ma/34], watarikh 24/5/1433h, almawqie al'iiliktruniu lihayyat alkhubara' bimajlis alwuzara' bialmamlakat alearabiat alsaeudiat ealaa alraabit altaali: [laws.boe.sa].
    • nizam aleamal alsueudii alsaadir bialmarsum almalakii raqama: [m/14] watarikhu: 22/2/1440h, almawqie al'iiliktruniu lihayyat alkhubara' bimajlis alwuzara' bialmamlakat alearabiat alsaeudiat ealaa alraabit altaali: [laws.boe.sa].
    • nizam alqada' bialmamlakat alearabiat alsueudiat alsaadir bimujib almarsum almalakii raqama: (m/78) watarikh 19/9/1428h, almanshur fi jaridat 'umi alquraa fi aleadad raqama: [4170] watarikh 30/9/1428h, almarkaz alwatanii lilwathayiq walmahfuzati, altabeat al'uwlaa, 1430h.
    • nizam alqada' walmurafaeat fi alsharieat al'iislamiati, 'a.d. eabdallah muhamad alshaamy, altabeat al'uwlaa, almaktabat aleasriatu, sayda, bayrut, 1433h.
    • nizam almuhamat alsueudiu alsaadir bialmarsum almalakii raqama: [m/38], watarikh 28/7/1422h.
    • nizam almueamalat almadaniati, alsaadir bialmarsum almalakii raqama: [ma/191], watarikh [29/11/1444h], almawqie al'iiliktruniu lihayyat alkhubara' bimajlis alwuzara' bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, alraabit al'iiliktruni: [laws.boe.gov.sa].
    • hidayat alraaghib lisharh eumdat altaalibi, euthman 'ahmad alnajdi alhanbali, altabeat al'uwlaa, aldaar alealamiatu, alqahiratu, 1435h, tahqiqu: hasanayn muhamad makhluf.