حقيقة حدّ الحرابة وحكمه / The Truth Of The Punishment Of Bandit And Its Ruling

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الفقه بكلية الشريعة جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية

المستخلص

تعددت تعريفات الفقهاء للحد، ولعل أصحها أنه: " عقوبة مقدرة شرعًا في معصية؛ لتمنع من الوقوع في مثلها"
الحرابة اصطلاحًا هي: خروج ملتزم مكلف لأخذ مال، أو لقتل، أو إرعاب مكابرةً؛ اعتمادًا على الشوكة، مع البعد عن الغوث.

المراد بحدّ الحرابة مركبًا: العقوبة المقدرة شرعًا على خروج ملتزم مكلف لأخذ مال، أو القتل، أو إرعاب مكابرةً؛ اعتمادًا على الشوكة، مع البعد عن الغوث.

الألفاظ ذات الصلة بالحرابة هي: البغي، والسرقة، والنهب، والغصب، وبينها وبين الحرابة أوجه اتفاق، وتباين تمَّ بيانها.
أركان الحرابة: المحارِب، والمحارَب، والمحارَب به، والمحارَب فيه، والمحارَب له.
أنواع الحرابة كثيرة، ولها اعتبارات متعددة؛ باعتبار النظر إلى المحارِب، والمحارَب، وباعتبار النظر إلى الوسيلة، والغاية، والنظر إلى المكان، والعقوبة.
الحرابة جريمة عظيمة، وهي من كبائر الذنوب، بدلالة الكتاب والسنة.
الأصل أن العقوبة على جريمة الحرابة هي من قبيل الحد؛ وذلك إذا توافرت جميع الشروط، وقد ذكر الفقهاء صورًا يجب فيها التعزير، وصورةً يجب فيها القصاص.
اتفق الفقهاء على أنَّ الواجب على المحاربين: الحد؛ وهو القتل، أو الصلب، أو قطع الأيدي والأرجل من خلاف، أو النفي، وقد دلَّ على ذلك الكتاب والسنة.

 
Abstract:

the Jurists have given many definitions of the punishment , and perhaps the most correct of them is: “A punishment prescribed by Sharia for a sin; to prevent falling into the same”
bandits terminological means: the going out of a committed person who is responsible to take money, or to kill, or to terrorize in defiance; relying on power, while staying away from help

What is meant by the punishment of bandits  complexity  :  is the punishment prescribed by Sharia for the going out of a committed person who is responsible to take money, or to kill, or to terrorize in defiance; relying on power, while staying away from help

The terms related to bandit are: rebellion, theft, looting, and usurpation, and there are points of agreement and difference between them and bandits that have been explained
The basics of banditry: the warrior, the warrior of , the one being fought against, the one being fought for, and the one being fought by
The types of banditry are many, and they have multiple considerations; considering the warrior, the one being fought against, and considering the means, the goal, the place, and the punishment
Banditry is a great crime, and it is one of the major sins, according to the holy Quran and Sunna
The principle is that the punishment for the crime of banditry is a type of punishment ; if all the conditions are met, and the jurists have mentioned images in which excuses is required, and an image in which retaliation is required
The jurists have agreed that what is obligatory for bandits is: the punishment ; which is killing, or crucifixion, or cutting off the hands and feet from opposite sides, or exile, and this has been indicated by the holy Quran and Sunna

الكلمات الرئيسية


  • الاختيار لتعليل المختار، لعبد الله بن محمود بن مودود الموصلي الحنفي، تحقيق: عبداللطيف محمد عبد الرحمن، دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان، الطبعة الثالثة 1426 هـ - 2005 م.
  • إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، للشيخ محمد ناصر الدين الألباني، بإشراف: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي – بيروت، الطبعة الثانية 1405هــ -1985م.
  • أسنى المطالب في شرح روض الطالب، لزكريا الأنصاري، تحقيق: د. محمد محمد تامر، دار الكتب العلمية – بيروت، الطبعة الأولى 1422 ه - 2000.
  • إعلام الموقعين عن رب العالمين، لابن القيم الجوزية، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، دار الجيل-بيروت 1973هـ.
  • الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل، لشرف الدين موسى بن أحمد بن موسى أبو النجا الحجاوي ، تحقيق: عبد اللطيف محمد موسى السبكي، دار المعرفة - بيروت.
  • الأم، لمحمد بن إدريس الشافعي أبو عبد الله، دار المعرفة – بيروت، الطبعة الثانية 1393هـ.
  • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، لعلي بن سليمان المرداوي أبو الحسن، تحقيق: محمد حامد الفقي، دار إحياء التراث العربي - بيروت.
  • البحر الرائق شرح كنز الدقائق، لزين الدين ابن نجيم الحنفي، دار المعرفة - بيروت، الطبعة الثانية.
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، لعلاء الدين الكاساني، دار الكتاب العربي - بيروت، الطبعة الثانية 1982 م.
  • تاج العروس من جواهر القاموس، لمحمد مرتضى الحسيني الزبيدي، تحقيق: مجموعة من المحققين، دار الهداية.
  • التاج والإكليل لمختصر خليل، لمحمد بن يوسف بن أبي القاسم العبدري أبو عبد الله، دار الفكر - بيروت، الطبعة الثانية 1398 ه.
  • تبصرة الحكام في أصول الأقضية ومناهج الأحكام، لبرهان الدين أبي الوفاء إبراهيم ابن الإمام شمس الدين أبي عبد الله محمد بن فرحون العمري، تحقيق: الشيخ جمال مرعشلي، دار الكتب العلمية -بيروت 1422هــ- 2001م.
  • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، لفخر الدين عثمان بن علي الزيلعي الحنفي، دار الكتب الإسلامي - القاهرة 1313هــ.
  • تحفة الفقهاء، لعلاء الدين السمرقندي، دار الكتب العلمية – بيروت، الطبعة الأولى 1405 ه– 1984م.
  • تفسير القرطبي (الجامع لأحكام القرآن) لأبي عبدالله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، دار الشعب-القاهرة.
  • تلخيص الحبير في أحاديث الرافعي الكبير، لأحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني، تحقيق: السيد عبدالله هاشم اليماني المدني، المدينة المنورة، 1384 - 1964.
  • تهذيب اللغة، لمحمد بن أحمد الأزهري، تحقيق: محمد عوض مرعب، دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة الأولى 2001م.
  • جريمة الحرابة والفرق بينها وبين البغي والسرقة، بحث منشور في مجلة العدل – العدد الثاني للشيخ عبد الإله الفريان.
  • جريمة الحرابة وعقوبتها في الفقه الإسلامي، للشيخ صالح بن عبد الرحمن الأطرم.
  • جمهرة اللغة، لمحمد بن الحسن بن دريد أبو بكر، تحقيق: رمزي منير بعلبكي، دار العلم – بيروت، الطبعة: الأولى 1987م.
  • حاشية البجيرمي على شرح منهج الطلاب (التجريد لنفع العبيد)، لسليمان بن عمر بن محمد البجيرمي، المكتبة الإسلامية - ديار بكر – تركيا.
  • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، لمحمد عرفه الدسوقي، تحقيق: محمد عليش، دار الفكر – بيروت.
  • حاشية الشيخ سليمان الجمل على شرح المنهج، لسليمان الجمل، دار الفكر – بيروت.
  • دليل الطالب على مذهب الإمام المبجل أحمد بن حنبل، لمرعي بن يوسف الكرمي، المكتب الإسلامي – بيروت، الطبعة الثانية 1389هـ.
  • روضة الطالبين وعمدة المفتين، للنووي، المكتب الإسلامي – بيروت، الطبعة الثانية 1405 ه.
  • سنن أبي داود، لسليمان بن الأشعث أبو داود السجستاني الأزدي، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، دار الفكر - بيروت.
  • سنن البيهقي الكبرى، لأحمد بن الحسين بن علي بن موسى أبو بكر البيهقي، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، مكتبة دار الباز - مكة المكرمة، 1414هـ – 1994م.
  • شرح الزركشي على مختصر الخرقي، لشمس الدين أبي عبد الله محمد بن عبد الله الزركشي المصري الحنبلي، تحقيق: عبد المنعم خليل إبراهيم، دار الكتب العلمية – لبنان / بيروت، الطبعة الأولى 1423هــ - 2002م.
  • الشرح الكبير، لأحمد الدردير أبو البركات، تحقيق: محمد عليش، دار الفكر - بيروت.
  • شرح مختصر خليل، لأبي عبد الله محمد بن عبد الله الخرشي، دار الفكر – بيروت.
  • شرح منتهى الإرادات المسمى دقائق أولي النهى لشرح المنتهى، لمنصور بن يونس بن إدريس البهوتي، عالم الكتب - بيروت، الطبعة الثانية 1996م.
  • صحيح البخاري ( الجامع الصحيح المختصر )، للإمام محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي، تحقيق: د. مصطفى ديب البغا، دار ابن كثير , اليمامة - بيروت، الطبعة الثالثة 1407م – 1987م.
  • صحيح سنن أبي داود، للشيخ محمد ناصر الدين الألباني، مكتبة المعارف للنشر والتوزيع - الرياض، الطبعة الأولى 1419 هـ.
  • صحيح مسلم، للإمام مسلم بن الحجاج أبو الحسين القشيري النيسابوري، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي - بيروت.
  • العناية شرح الهداية، لمحمد بن محمد البابرتي.
  • غريب الحديث، لأبي الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد بن علي بن الجوزي، تحقيق: الدكتور عبد المعطي أمين القلعجي، دار الكتب العلمية - بيروت - لبنان، الطبعة الأولى 1405هـ – 1985م.
  • فتح القدير، لكمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي، دار الفكر - بيروت، الطبعة الثانية.
  • فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب، لزكريا بن محمد بن أحمد بن زكريا الأنصاري أبو يحيى، دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة الأولى 1418 ه.
  • الفروع وتصحيح الفروع، لمحمد بن مفلح المقدسي أبو عبد الله، تحقيق: أبو الزهراء حازم القاضي، دار الكتب العلمية - بيروت الطبعة الأولى 1418 هــ.
  • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، لأحمد بن غنيم بن سالم النفراوي المالكي، دار الفكر - بيروت، 1415هـ.
  • القاموس المحيط، لمحمد بن يعقوب الفيروز آبادي، مؤسسة الرسالة – بيروت.
  • كشاف القناع عن متن الإقناع، لمنصور بن يونس بن إدريس البهوتي، تحقيق: هلال مصيلحي مصطفى هلال، دار الفكر - بيروت 1402 هــ.
  • لسان العرب، لمحمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري،دار صادر - بيروت، الطبعة الأولى.
  • المبدع في شرح المقنع، لإبراهيم بن محمد بن عبد الله بن مفلح الحنبلي، المكتب الإسلامي - بيروت، 1400هــ.
  • المبسوط، لمحمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسي، دار المعرفة – بيروت، 1414 هــ - 1993 م.
  • مختار الصحاح، لمحمد بن أبي بكر بن عبدالقادر الرازي، تحقيق: محمود خاطر، مكتبة لبنان ناشرون - بيروت، 1415هـ – 1995م.
  • مختصر الخرقي في مسائل الإمام أحمد، لأبي القاسم الخرقي، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي – بيروت، الطبعة الثالثة 1403هـ.
  • مختصر خليل في فقه إمام دار الهجرة، لخليل بن إسحاق بن موسى المالكي، تحقيق: أحمد علي حركات، دار الفكر - بيروت، 1415 ه.
  • المستدرك على الصحيحين، لمحمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاكم النيسابوري، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة الأولى 1411هــ- 1990م.
  • مسند الإمام أحمد بن حنبل، لأحمد بن حنبل أبو عبدالله الشيباني، مؤسسة قرطبة – مصر.
  • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، لأحمد بن محمد بن علي المقري الفيومي، المكتبة العلمية – بيروت.
  • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى، لمصطفى السيوطي الرحيباني، المكتب الإسلامي - دمشق، 1243 ه - 1961م.
  • مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، لمحمد الخطيب الشربيني، دار الفكر - بيروت.
  • المغني، لعبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي أبو محمد، دار الفكر - بيروت، الطبعة الأولى 1405 هــ.
  • مقاييس اللغة، لأبي الحسين أحمد بن فارس بن زكريا، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، دار الجيل - بيروت - لبنان، الطبعة الثانية 1420هــ- 1999م.
  • منح الجليل شرح على مختصر سيد خليل، لمحمد عليش، دار الفكر - بيروت 1409هــ - 1989م.
  • مواهب الجليل لشرح مختصر خليل، لمحمد بن عبد الرحمن المغربي، دار الفكر – بيروت، الطبعة الثانية 1398 ه.
  • الموسوعة الفقهية الكويتية، إصدار وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية لدولة الكويت، مطابع دار الصفوة - مصر، الطبعة الأولى، دار السلاسل - الكويت، الطبعة الثانية.
  • موطأ الإمام مالك، لمالك بن أنس الأصبحي، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي-مصر.
  • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، لشمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة ابن شهاب الدين الرملي الشهير بالشافعي الصغير، دار الفكر للطباعة - بيروت 1404هــ - 1984م.

 

References:

 

  • aliaikhtiar litaelil almukhtari, lieabd allah bin mahmud bin mawdud almawsilii alhanafii, tahqiqu: eabdallatif muhamad eabd alrahman, dar alkutub aleilmiat - bayrut / lubnan, altabeat althaalithat 1426 hi - 2005 ma.
  • 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, lilshaykh muhamad nasir aldiyn al'albani, bi'iishrafi: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamii - bayrut, altabeat althaaniat 1405h -1985m.
  • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib, lizakaria al'ansari, tahqiqu: du. muhamad muhamad tamir, dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeat al'uwlaa 1422 h - 2000.
  • 'iielam almuqiein ean rabi alealamina, liaibn alqiam aljawziati, tahqiqa: tah eabd alrawuwf saedu, dar aljila-birut 1973hi.
  • al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal, lisharaf aldiyn musaa bin 'ahmad bin musaa 'abu alnaja alhajaawi , tahqiqu: eabd allatif muhamad musaa alsabki, dar almaerifat - bayrut.
  • al'um, limuhamad bin 'iidris alshaafieii 'abu eabd allah, dar almaerifat - bayrut, altabeat althaaniat 1393h.
  • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, lieali bin sulayman almirdawi 'abu alhasan, tahqiqu: muhamad hamid alfaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
  • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, lizayn aldiyn aibn najim alhanafii, dar almaerifat - bayrut, altabeat althaaniatu.
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lieala' aldiyn alkasani, dar alkitaab alearabii - bayrut, altabeat althaaniat 1982 ma.
  • taj alearus min jawahir alqamusa, limuhamad murtadaa alhusayni alzubaydi, tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina, dar alhidayati.
  • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil, limuhamad bin yusif bin 'abi alqasim aleabdari 'abu eabd allahi, dar alfikr - bayrut, altabeat althaaniat 1398 hu.
  • tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami, liburhan aldiyn 'abi alwafa' 'iibrahim aibn al'iimam shams aldiyn 'abi eabd allah muhamad bin farhun aleamri, tahqiqa: alshaykh jamal maraeashli, dar alkutub aleilmiat -birut 1422h- 2001m.
  • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, lifakhr aldiyn euthman bin ealiin alziylei alhanafii, dar alkutub al'iislamii - alqahirat 1313h.
  • tahifat alfuqaha'u, lieala' aldiyn alsamirqandi, dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeat al'uwlaa 1405 ha- 1984m.
  • tafsir alqurtubii (aljamie li'ahkam alqurani) li'abi eabdallah muhamad bin 'ahmad al'ansari alqurtubiu, dar alshaeb-alqahirati.
  • talkhis alhabir fi 'ahadith alraafieii alkabiri, li'ahmad bin eali bin hajar 'abu alfadl aleasqalani, tahqiqu: alsayid eabdallah hashim alyamani almadani, almadinat almunawarati, 1384 - 1964.
  • tahadhib allughati, limuhamad bin 'ahmad al'azhari, tahqiqu: muhamad eawad mureib, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeat al'uwlaa 2001m.
  • jarimat alhirabat walfarq baynaha wabayn albaghy walsariqati, bahath manshur fi majalat aleadl - aleadad althaani lilshaykh eabd al'iilah alfiryan.
  • jarimat alhirabat waeuqubatiha fi alfiqh al'iislamii, lilshaykh salih bin eabd alrahman al'atram.
  • jmharat allughati, limuhamad bin alhasan bin durayd 'abu bakr, tahqiqu: ramziun munir baelabaki, dar aleilam - bayrut, altabeatu: al'uwlaa 1987m.
  • hashiat albijiarmi ealaa sharh manhaj altulaab (altajrid linafe aleubaydi), lisulayman bin eumar bin muhamad albijirmi, almaktabat al'iislamiat - diar bakr - turkia.
  • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad earafah aldisuwqi, tahqiqu: muhamad ealish, dar alfikr - bayrut.
  • hashiat alshaykh sulayman aljamal ealaa sharh almanhaji, lisulayman aljumla, dar alfikr - bayrut.
  • dalil altaalib ealaa madhhab al'iimam almubajil 'ahmad bin hanbal, limarei bin yusif alkarmi, almaktab al'iislamii - bayrut, altabeat althaaniat 1389h.
  • rudat altaalibin waeumdat almuftina, lilnawawii, almaktab al'iislamiu - bayrut, altabeat althaaniat 1405 hu.
  • sunan 'abi dawud, lisulayman bin al'asheath 'abu dawud alsijistaniu al'azdi, tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamidi, dar alfikr - bayrut.
  • sunan albayhaqi alkubraa, li'ahmad bin alhusayn bin eali bin musaa 'abu bakr albayhaqi, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eataa, maktabat dar albaz - makat almukaramati, 1414h - 1994m.
  • sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi, lishams aldiyn 'abi eabd allah muhamad bin eabd allah alzarkashi almisrii alhanbali, tahqiqu: eabd almuneim khalil 'iibrahim, dar alkutub aleilmiat - lubnan / bayrut, altabeat al'uwlaa 1423hi - 2002m.
  • alsharh alkabiri, li'ahmad aldardir 'abu albarkat, tahqiqu: muhamad ealish, dar alfikr - bayrut.
  • sharh mukhtasar khalil, li'abi eabd allh muhamad bin eabd allah alkharshi, dar alfikr - bayrut.
  • sharah muntahaa al'iiradat almusamaa daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa, limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, ealim alkutub - bayrut, altabeat althaaniat 1996m.
  • shih albukharii ( aljamie alsahih almukhtasar ), lil'iimam muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhari aljaeafi, tahqiqu: du. mustafaa dib albugha, dar aibn kathir , alyamamat - bayrut, altabeat althaalithat 1407m - 1987m.
  • shih sunan 'abi dawud, lilshaykh muhamad nasir aldiyn al'albani, maktabat almaearif lilnashr waltawzie - alrayad, altabeat al'uwlaa 1419 h.
  • shih muslimun, lil'iimam muslim bin alhajaaj 'abu alhusayn alqushayri alnaysaburi, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
  • aleinayat sharh alhidayati, limuhamad bin muhamad albabirti.
  • gharib alhadith, li'abi alfaraj eabd alrahman bin eali bin muhamad bin eali bin aljuzi, tahqiqu: alduktur eabd almueti 'amin alqaleaji, dar alkutub aleilmiat - bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa 1405h - 1985m.
  • fath alqudir, likamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiywasi, dar alfikr - bayrut, altabeat althaaniatu.
  • fatah alwahaab bisharh manhaj altulaabi, lizakaria bin muhamad bin 'ahmad bin zakariaa al'ansarii 'abu yahyaa, dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeat al'uwlaa 1418 hu.
  • alfurue watashih alfuruei, limuhamad bin muflih almaqdisi 'abu eabd allah, tahqiqu: 'abu alzahra' hazim alqadi, dar alkutub aleilmiat - bayrut altabeat al'uwlaa 1418 ha.
  • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, li'ahmad bin ghunaym bin salim alnafrawii almaliki, dar alfikr - bayrut, 1415hi.
  • alqamus almuhita, limuhamad bin yaequb alfayruz abadi, muasasat alrisalat - bayrut.
  • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, limansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, tahqiqu: hilal musilihi mustafaa hilal, dar alfikr - bayrut 1402 h.
  • lisan alearbi, limuhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisri,dar sadir - bayrut, altabeat al'uwlaa.
  • almubdie fi sharh almuqanaea, li'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muflih alhanbalii, almaktab al'iislamii - bayrut, 1400h.
  • almabsuta, limuhamad bn 'ahmad bin 'abi sahl alsarakhsii, dar almaerifat - bayrut, 1414 ha - 1993 mi.
  • mukhtar alsahahi, limuhamad bin 'abi bakr bin eabdalqadir alraazi, tahqiqu: mahmud khatiru, maktabat lubnan nashirun - bayrut, 1415h - 1995m.
  • mukhtasar alkharqiu fi masayil al'iimam 'ahmad, li'abi alqasim alkharqi, tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamii - bayrut, altabeat althaalithat 1403hi.
  • mukhtasar khalil fi fiqh 'iimam dar alhijrati, likhalil bin 'iishaq bin musaa almaliki, tahqiqu: 'ahmad eali harakati, dar alfikr - bayrut, 1415 hu.
  • alimustadrak ealaa alsahihayni, limuhamad bin eabdallah 'abu eabdallah alhakim alnnysaburi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eataa, dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeat al'uwlaa 1411h- 1990m.
  • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal, li'ahmad bin hanbal 'abu eabdallah alshiybani, muasasat qurtibat - masr.
  • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir lilraafiei, li'ahmad bin muhamad bin ealiin almaqrii alfiuwmi, almaktabat aleilmiat - bayrut.
  • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa, limustafaa alsuyutii alrahibani, almaktab al'iislamii - dimashqa, 1243 h - 1961m.
  • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, limuhamad alkhatib alshirbini, dar alfikr - bayrut.
  • almighni, lieabd allah bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii 'abu muhamad, dar alfikr - bayrut, altabeat al'uwlaa 1405 ha.
  • maqayis allughati, li'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zakaria, tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, dar aljil - bayrut - lubnan, altabeat althaaniat 1420h- 1999m.
  • manah aljalil sharh ealaa mukhtasar sayid khalil, limuhamad ealish, dar alfikr - bayrut 1409hi - 1989m.
  • mawahib aljalil lisharh mukhtasar khalil, limuhamad bin eabd alrahman almaghribi, dar alfikr - bayrut, altabeat althaaniat 1398 hu.
  • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, 'iisdar wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat lidawlat alkuayti, matabie dar alsafwat - masir, altabeat al'uwlaa, dar alsalasil - alkuaytu, altabeat althaaniatu.
  • muata al'iimam malki, limalik bin 'anas al'asbihi, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearbii-misir.
  • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, lishams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat abn shihab aldiyn alramlii alshahir bialshaafieii alsaghiri, dar alfikr liltibaeat - bayrut 1404hi - 1984m.