الوعد بإبرام عقد في المستقبل دراسة فقهية تأصيلية في نظام المعاملات المدنية السعودي / The Promise Of Concluding A Contract In The Future Is A Fundamental Jurisprudential Study In The Saudi Civil Transactions System

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

الأستاذ المساعد في قسم الفقه المقارن بالمعهد العالي للقضاء

المستخلص

يقدم هذا البحث دراسة تأصيلية لموضوع "الوعد بإبرام عقد في المستقبل" في نظام المعاملات المدنية السعودي، حيث يتناول تحولا جوهريا في النظام القضائي السعودي من عدم إلزامية الوعد قضاءً إلى جعله ملزما بشروط محددة.
يبدأ البحث بتأصيل مفهوم الوعد في اللغة وفي القانون المدني وفي الفقه الإسلامي، موضحا أن الوعد بإبرام عقد في المستقبل هو تعهد تمهيدي عند القانونيين ومحله التزام الأطراف بإبرام عقد في المستقبل، وأن للوعد ثلاثة إطلاقات رئيسة عند الفقهاء: الإطلاق العام الذي يشمل كل التزام مستقبلي، والإطلاق بمعنى الهبة والضمان، والإطلاق بمعنى إيجاب المرء على نفسه. ويوضح البحث أن الفقهاء فرقوا بين العقد والوعد من حيث الصيغة والآثار.
ينتقل البحث بعد ذلك إلى دراسة المادة الثالثة والأربعين من نظام المعاملات المدنية السعودي، التي أحدثت تحولا في النظام السعودي بجعل الوعد ملزما بشروط محددة، ويحلل البحث هذه الشروط بدقة، وهي: تعيين المسائل الجوهرية في العقد المراد إبرامه، وتحديد المدة التي يجب إبرامه فيها، وتوفر الشروط الشكلية التي تتطلبها النصوص النظامية.
يكشف البحث عن إشكاليات مهمة في تطبيق هذه المادة، منها: غموض تحديد المسائل الجوهرية، وعدم وضوح صيغة الوعد، وتداخل أحكام الوعد الملزم مع خيار الشرط، كما يناقش البحث التحديات العملية في التوفيق بين المبادئ القضائية السابقة والأحكام الجديدة في الوعد.
يقدم البحث حلولا عملية لهذه الإشكاليات، منها: اقتراح إصدار لائحة تنفيذية تحدد شكلا خاصا للوعد الملزم، وإنشاء منصة إلكترونية لتوثيق الوعود الملزمة، وتطوير نماذج موحدة تعالج الإشكاليات.
يخلص البحث إلى أن معنى الوعد القانوني في النظام السعودي الجديد هو معنى اصطلاحي مستحدث يختلف عن المفهوم الفقهي للوعد، ويؤكد على أهمية تطوير الآليات التنفيذية والقضائية لضمان التطبيق الفعال لأحكام الوعد الملزم، مع الحرص على التوازن بين متطلبات التطور الاقتصادي والتجاري وبين الأصول الشرعية المستقرة في النظام القضائي السعودي.
تكمن أهمية هذا البحث في كونه يعالج تحولا مهما في النظام القانوني السعودي، ويقدم تحليلا شاملا للإشكاليات العملية والحلول المقترحة، مما يجعله مرجعا مهما للقضاة والمحامين والباحثين المهتمين بتطور النظام القانوني السعودي.
 
Abstract:
This research presents a foundational study of "Binding Promise" in the Saudi Civil Transactions Law, examining a fundamental shift in the Saudi judicial system from non-binding promises to making them binding under specific conditions.
The research begins by establishing the concept of promise in language, civil law, and Islamic jurisprudence, explaining that the promise to enter into a future contract is considered a preliminary contract in legal terms, where parties commit to entering into a future contract. In Islamic jurisprudence, promises have three main interpretations: the general interpretation encompassing all future commitments, the interpretation relating to gifts and guarantees, and the interpretation concerning self-imposed obligations. The research clarifies that jurists differentiated between contracts and promises in terms of form and effects, with contract forms being constitutive while promise forms indicate futurity.
The study then examines Article 43 of the Saudi Civil Transactions Law, which introduced a transformation in the Saudi system by making promises binding under specific conditions. The research meticulously analyzes these conditions: specifying essential matters in the intended contract, determining the period within which it must be concluded, and meeting the formal requirements mandated by regulatory texts.
The research reveals significant implementation challenges, including: ambiguity in defining essential matters, lack of clarity in promise formulation, and overlap between binding promise provisions and option conditions. It also discusses practical challenges in reconciling previous judicial principles of non-binding promises with new provisions making them binding. Practical solutions are proposed, including: recommending executive regulations that specify a special form for binding promises, establishing an electronic platform for documenting binding promises, and developing standardized templates addressing issues of essential matters, duration, and claim timing.
The research concludes that the legal meaning of promise in the new Saudi system is a novel technical term differing from the traditional jurisprudential concept. It emphasizes the importance of developing executive and judicial mechanisms to ensure effective implementation of binding promise provisions, while maintaining balance between economic and commercial development requirements and established Sharia principles in the Saudi judicial system. The significance of this research lies in its treatment of an important transformation in the Saudi legal system, providing comprehensive analysis of practical issues and proposed solutions, making it a valuable reference for judges, lawyers, and researchers interested in the evolution of the Saudi legal system.

الكلمات الرئيسية


  1. كتب اللغة:

    • تاج العروس من جواهر القاموس: تأليف محمد مرتضى الزبيدي (ت 1205هــ)، تحقيق مجموعة من المحققين، دار الهداية، الكويت.
    • الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربية): تأليف إسماعيل بن حماد الجوهري (ت 393هــ)، تحقيق أحمد عبد الغفور عطار، دار العلم للملايين، بيروت، الطبعة الرابعة، 1407هــ/1987م.
    • مقاييس اللغة: تأليف أحمد بن فارس (ت 395هــ)، تحقيق عبد السلام محمد هارون، دار الفكر، بيروت، 1399هــ/1979م.

    كتب الفقهاء:

    • الأذكار: تأليف يحيى بن شرف النووي (ت 676هــ)، دار الفكر، بيروت.
    • الأشباه والنظائر: تأليف زين الدين بن إبراهيم بن نجيم (ت 970هــ)، دار الكتب العلمية، بيروت، 1419هــ/1999م.
    • تشنيف المسامع بجمع الجوامع: تأليف محمد بن بهادر الزركشي (ت 794هــ)، تحقيق سيد عبد العزيز وعبد الله ربيع، مؤسسة قرطبة، 1418هــ/1998م.
    • التماس السعد في الوفاء بالوعد: تأليف شمس الدين أبو الخير محمد بن عبد الرحمن السخاوي (831-902هــ)، تحقيق د. علي حسين علي عبد الحميد، المكتب الإسلامي، بيروت، الطبعة الأولى، 1424هــ/2003م.
    • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد: تأليف يوسف بن عبد البر (ت 463هــ)، تحقيق مصطفى العلوي ومحمد البكري، وزارة الأوقاف المغربية، 1387هــ.
    • حاشية رد المحتار على الدر المختار (حاشية ابن عابدين): تأليف محمد أمين بن عمر عابدين (ت 1252هــ)، دار الفكر، بيروت، 1412هــ/1992م.
    • غمز عيون البصائر شرح كتاب الأشباه والنظائر: تأليف أحمد بن محمد الحموي (ت 1098هــ)، دار الكتب العلمية، بيروت، 1405هــ/1985م.
    • فتح الباري شرح صحيح البخاري: تأليف أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت 852هــ)، دار المعرفة، بيروت، 1379هــ.
    • الفروق (أنوار البروق في أنواع الفروق): تأليف أحمد بن إدريس القرافي (ت 684هــ)، عالم الكتب، بيروت.
    1. كشاف القناع عن متن الإقناع: تأليف منصور بن يونس البهوتي (ت 1051هــ)، دار الكتب العلمية، بيروت.
    2. المبدع في شرح المقنع: تأليف إبراهيم بن محمد بن مفلح (ت 884هــ)، دار الكتب العلمية، بيروت، 1418هــ/1997م.
    3. المبسوط: تأليف محمد بن أحمد السرخسي (ت 483هــ)، دار المعرفة، بيروت.
    4. مجالس العرفان ومواهب الرحمن: تأليف محمد العزيز جعيط، المطبعة الرسمية التونسية، تونس، 1955م.
    5. المحلى: تأليف علي بن أحمد بن حزم (ت 456هــ)، دار الفكر، بيروت.
    6. المنثور في القواعد الفقهية: تأليف محمد بن بهادر الزركشي (ت 794هــ)، وزارة الأوقاف الكويتية، 1405هــ.

    المراجع القانونية:

    1. أصول الالتزام: تأليف علي حسن الذنون، مطبعة المعارف، بغداد، 1970م.
    2. النظرية العامة للالتزام: تأليف إسماعيل غانم، مكتبة عبدالله وهبة، القاهرة، 1966م.
    3. الوسيط في شرح القانون المدني: تأليف عبد الرزاق السنهوري، دار إحياء التراث العربي، بيروت.
    4. الوعد بالتعاقد في ظل الاتجاهات الحديثة في قانون العقود: تأليف محمد حسن قاسم، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2001م.

     

     

     

    References:

     

    kutub allugha:

    • taj alearus min jawahir alqamusa: talif muhamad murtadaa alzubaydi (t 1205h), tahqiq majmueat min almuhaqiqina, dar alhidayti, alkuaytu.
    • alsihah (taj allughat wasihah alearabiati): talif 'iismaeil bin hamaad aljawharii (t 393h), tahqiq 'ahmad eabd alghafur eatara, dar aleilm lilmalayini, bayrut, altabeat alraabieati, 1407h/1987m.
    • maqayis allughati: talif 'ahmad bin faris (t 395hi), tahqiq eabd alsalam muhamad harun, dar alfikri, birut, 1399h/1979m.

    kutub alfuqaha'i:

    • al'adhkari: talif yahyaa bn sharaf alnawawiu (t 676ha), dar alfikri, bayrut.
    • al'ashbah walnazayiri: talif zayn aldiyn bin 'iibrahim bin najim (t 970ha), dar alkutub aleilmiati, birut, 1419h/1999m.
    • tashnif almasamie bijame aljawamiei: talif muhamad bin bhadir alzarkashiu (t 794h), tahqiq sayid eabd aleaziz waeabd allah rabie, muasasat qurtibat, 1418h/1998m.
    • altimas alsaed fi alwafa' bialwaedi: talif shams aldiyn 'abu alkhayr muhamad bin eabd alrahman alsakhawi (831-902h), tahqiq da. eali husayn eali eabd alhamid, almaktab al'iislamiu, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1424h/2003m.
    • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi: talif yusif bin eabd albiri (t 463hi), tahqiq mustafaa alealawi wamuhamad albakri, wizarat al'awqaf almaghribiati, 1387h.
    • hashiat radi almuhtar ealaa alduri almukhtar (hashiat aibn eabdin): talif muhamad 'amin bin eumar eabidin (t 1252h), dar alfikri, birut, 1412h/1992m.
    • ghamz euyun albasayir sharh kitab al'ashbah walnazayiri: talif 'ahmad bin muhamad alhamawii (t 1098ha), dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1405h/1985m.
    • fath albari sharh sahih albukhari: talif 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii (t 852hi), dar almaerifati, bayrut, 1379h.
    • alfuruq ('anwar alburuq fi 'anwae alfuruqu): talif 'ahmad bin 'iidris alqarafii (t 684h), ealim alkutab, bayrut.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei: talif mansur bin yunus albuhutii (t 1051h), dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • almubdie fi sharh almuqanaea: talif 'iibrahim bin muhamad bin muflih (t 884hi), dar alkutub aleilmiati, birut, 1418h/1997m.
    • almabsuta: talif muhamad bin 'ahmad alsarukhsii (t 483h), dar almaerifati, bayrut.
    • majalis aleirfan wamawahib alrahman: talif muhamad aleaziz jaeit, almatbaeat alrasmiat altuwnisiat, tunis, 1955m.
    • almuhalaa: talif ealii bin 'ahmad bin hazm (t 456hi), dar alfikri, bayrut.
    • almanthur fi alqawaeid alfiqhiati: talif muhamad bin bhadir alzarkashiu (t 794h), wizarat al'awqaf alkuaytiata, 1405h.

    almarajie alqanunia:

    • 'usul alialtizami: talif eali hasan aldhununa, matbaeat almaearifi, baghdad, 1970m.
    • alnazariat aleamat lilaltizamu: talif 'iismaeil ghanim, maktabat eabdallah wahbat, alqahirat, 1966m.
    • alwsit fi sharh alqanun almadanii: talif eabd alrazaaq alsinhuri, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
    • alwaed bialtaeaqud fi zili alaitijahat alhadithat fi qanun aleuqudi: talif muhamad hasan qasima, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariat, 2001m.