التجارب الطبية على الإنسان بين الحظر والإباحة (دراسـة مقارنـة في الفقه الإسلامي) / Medical Experiments On Humans Between Prohibition And Permissibility: A Comparative Study In Islamic Jurisprudence

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر - جامعة القصيم

المستخلص

حمدا لله وصلاة وسلاما على رسوله صلى الله عليه وسلم ، وبعد
فهذا البحث : التجارب الطبية على الإنسان بين الحظر والإباحة ( دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي ) يدور حول التعريف بالتجارب الطبية ، وبيان أنواعها ، والتعريف بكل نوع ، وبيان حكم التجارب الطبية العلاجية على الحي المعصوم ، وحكم التجارب الطبية غير العلاجية على الحي المعصوم والحي غير المعصوم ، والضوابط والشروط التي يقيد بها الحكم ، وحكم التجارب الطبية غير العلاجية على الأموات ، وحكم الاستفادة من الأجنة المجهضة ، والأجنة المستنبتة الزائدة عن الحاجة .
وسوف يتبع الباحث المنهج الاستقرائي حيث يستقرئ المسائل المتعلقة بالموضوع من كتب الفقه ، وما كتبه العلماء المعاصرون في مواقع الإنترنت وغيرها ، ويقوم بجمعها وتصنيفها ، ثم يتبع المنهج الاستدلالي في بيان أقوال الفقهاء في حكم تلك المسائل وأدلتها ، ويذكر الراجح من أقوال الفقهاء وسبب ترجيحه ، ويبرز في الخاتمة نتائج البحث ويذيله بفهرس للمصادر والمراجع ، وبالله التوفيق .
 
Abstract:
Praise be to God, and prayers and peace be upon His Messenger, may God bless him and grant him peace, and after
This research: Medical experiments on humans between prohibition and permissibility (a comparative study in Islamic jurisprudence) It revolves around defining medical experiments, explaining their types, defining each type, and explaining the ruling on therapeutic medical experiments on the infallible living, the ruling on non-therapeutic medical experiments on the infallible living and the non-fallible living, and their controls and characteristics. The conditions under which this is done include the restrictive ruling, the ruling on non-therapeutic medical experiments on the dead, and the ruling on benefiting from aborted fetuses and implanted embryos that are redundant.
The researcher will follow the inductive approach, whereby he extrapolates the issues related to the subject from books of jurisprudence, and what contemporary scholars have written on Internet sites and elsewhere, and collects and classifies them. Then he follows the deductive approach in explaining the sayings of the jurists regarding the ruling on those issues and their evidence, and mentioning the most correct of the sayings of the jurists and the reason for its preference, and highlighting The conclusion includes the results of the research and is appended with an index of sources and references. May God grant us success.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً : القرآن الكريم وعلومه :

    1 أحكام القرآن : أحمد بن علي الرازي الجصاص . دار الكتب العلمية - بيروت

    2 أحكام القرآن : ابن العربي : محمد بن عبد الله. دار الكتب العلمية - بيروت.

    3 - أحكام القرآن : محمد بن أحمد القرطبي . دار الكتب المصرية القاهرة .

    4 - تفسير البيضاوي : عبد الله بن عمر البيضاوي . دار إحياء التراث العربي بيروت

    5 - تفسير الطبري : محمد بن جرير الطبري . مؤسسة الرسالة .

    ثانيا : كتب الحديث وشروحه :

    1 - إتحاف المهرة : ابن حجر ، أحمد بن علي . مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف المدينة المنورة .

    2 - الإحسان في تقريب صحيح ابن حبان : محمد بن حبان بن أحمد . مؤسسة الرسالة - بيروت .

    3 - بلوغ المرام من أدلة الأحكام . ابن حجر ، أحمد بن علي . دار القبس ، الرياض .

    4 - تحفة الأحوذي : محمد عبد الرحمن المباركفورى . دار الكتب العلمية بيروت

    5 - التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير : ابن حجر ، أحمد بن علي . دار الكتب العلمية

    6 - التيسير بشرح الجامع الصغير : عبد الرؤوف بن علي المناوي . مكتبة الإمام الشافعي - الرياض

    7 - الجامع الصحيح سنن الترمذي : محمد بن عيسى الترمذي . دار الغرب الإسلامي بيروت.

    8 - سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها : محمد ناصر الدين، بن الحاج نوح الألباني .مكتبة المعارف ، الرياض

    9 - سنن أبي داود : سليمان بن الأشعث السِّجِسْتاني . المكتبة العصرية، صيدا .

    10 - سنن الدارقطني . علي بن عمر الدارقطني . مؤسسة الرسالة - بيروت .

    11 - السنن الكبرى : البيهقي ، أحمد بن الحسين . دار الكتب العلمية، بيروت .

    12- السنن الكبرى : النسائي ، أحمد بن شعيب . مؤسسة الرسالة - بيروت .

    13- سنن ابن ماجه : محمد بن يزيد القزويني . دار إحياء الكتب العربية .

    14 - شرح صحيح البخارى : ابن بطال ، علي بن خلف . مكتبة الرشد - الرياض

    15 - شرح الطيبي على مشكاة المصابيح : الحسين بن عبد الله الطيبي . مكتبة نزار مصطفى الباز - مكة المكرمة .

    16 - شرح النووي على مسلم : يحيى بن شرف النووي . دار إحياء التراث العربي .

    17- صحيح البخاري : محمد بن إسماعيل البخارى . الناشر: دار طوق النجاة .

    18 - صحيح مسلم : مسلم بن الحجاج النيسابوري . دار إحياء التراث بيروت .

    19 - عمدة القاري شرح صحيح البخاري : العيني ، محمود بن أحمد . دار إحياء التراث العربي بيروت.

    20 - فتح الباري شرح صحيح البخارى : ابن حجر ، أحمد بن علي . دار المعرفة بيروت

    21 - الموطأ : مالك بن أنس . مؤسسة زايد بن سلطان آل نهيان - أبو ظبي

    ثالثا : كتب أصول الفقه والقواعد الفقهية :

    1 - الإحكام في أصول الأحكام : الآمدي ، علي بن أبي علي . المكتب الإسلامي، بيروت

    2 - الأشباه والنظائر : السيوطي ، عبد الرحمن بن أبي بكر . دار الكتب العلمية .

    3 - الأشباه والنظائر : ابن نجيم ، زين الدين بن إبراهيم . دار الكتب العلمية، بيروت .

    4 - أصول السرخسي : محمد بن أحمد السرخسي . دار المعرفة بيروت

    5 - قواعد الأحكام في مصالح الأنام : عز الدين ابن عبد السلام . مكتبة الكليات الأزهرية القاهرة

    6 - المستصفى : أبو حامد محمد بن محمد الغزالي . دار الكتب العلمية

    7 - الموافقات : الشاطبي ، إبراهيم بن موسى بن محمد . دار ابن عفان .

    رابعا : كتب الفقه :

    ( أ ) الفقه الحنفى :

    1 - البحر الرائق شرح كنز الدقائق : ابن نجيم ، زين الدين بن إبراهيم . دار الكتاب الإسلامي.

    2 - بدائع الصنائع : الكاساني ، علاء الدين، أبو بكر بن مسعود . دار الكتب العلمية

    3 - البناية شرح الهداية : العينى ، محمود بن أحمد . دار الكتب العلمية بيروت

    4 - تبيين الحقائق : الزيلعي ، عثمان بن علي. المطبعة الكبرى الأميرية بولاق

    5 - الدر المختار شرح تنوير الأبصار وجامع البحار : الحصكفي ، محمد بن علي . دار الكتب العلمية

    6 - رد المحتار على الدر المختار : ابن عابدين، محمد أمين بن عمر . دار الفكر-بيروت

    7 - الفائق شرح كنز الدقائق : ابن نجيم ، عمر بن إبراهيم . دار الكتب العلمية

    8 - المبسوط : السرخسي ، محمد بن أحمد . دار المعرفة بيروت

     (ب) الفقه المالكي :

    1 - بداية المجتهد ونهاية المقتصد : ابن رشد الحفيد ، محمد بن أحمد . دار الحديث - القاهرة

    2 - البيان والتحصيل : محمد بن أحمد بن رشد القرطبي . دار الغرب الإسلامي، بيروت

    3 - حاشية الدسوقي على الشرح الكبير : محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي . دار الفكر

    4 - حاشية الصاوي على الشرح الصغير : أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي . دار المعارف

    5 - الشرح الكبير على مختصر خليل : أحمد الدردير . مطبوع مع حاشية الدسوقي عليه . دار الفكر

    6 - شرح مختصر خليل للخرشي : محمد بن عبد الله الخرشي . دار الفكر للطباعة بيروت

    7- الفواكه الدواني : النفراوي ، أحمد بن غانم . دار الفكر بيروت .

    8 - المقدمات الممهدات : القرطبي ، محمد بن أحمد بن رشد . دار الغرب الإسلامي بيروت

    9 - منح الجليل شرح مختصر خليل : محمد بن أحمد بن محمد عليش . دار الفكر - بيروت

    ( ت ) الفقه الشافعي :

    1 - أسنى المطالب في شرح روض الطالب : زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري . دار الكتاب الإسلامي

    2 - تحفة المحتاج في شرح المنهاج : ابن حجر ، أحمد بن محمد . المكتبة التجارية الكبرى بمصر .

    3 - حاشية البجيرمي على شرح المنهج : سليمان بن محمد بن عمر البُجَيْرَمِيّ . مطبعة الحلبي

    4 - حاشية الجمل على شرح المنهج : سليمان بن عمر ، المعروف بالجمل . دار الفكر

    5 - روضة الطالبين وعمدة المفتين : النووي ، يحيى بن شرف. المكتب الإسلامي، بيروت.

    6 - كفاية النبيه في شرح التنبيه : ابن الرفعة : أحمد بن محمد الأنصاري . دار الكتب العلمية

    7 - المجموع : النووي ، يحيى بن شرف . دار الفكر بيروت .

    8 - النجم الوهاج في شرح المنهاج : محمد بن موسى الدَّمِيري .دار المنهاج جدة.

    9 - نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج : الرملي ، محمد بن أبي العباس أحمد . دار الفكر، بيروت

    ( ث) الفقه الحنبلي :

    1 - تصحيح الفروع : علي بن سليمان المرداوي . مطبوع مع الفروع . مؤسسة الرسالة

    2 - شرح الزركشي : محمد بن عبد الله الزركشي . دار العبيكان .

    3 - الشرح الكبير على متن المقنع : عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي . دار الكتاب العربي .

    4 - شرح منتهى الإرادات : البهوتي ، منصور بن يونس . عالم الكتب .

    5 - الفروع : محمد بن مفلح بن محمد . مؤسسة الرسالة .

    6 - الكافي في فقه الإمام أحمد : عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي . دار الكتب العلمية

    7 - كشاف القناع عن متن الإقناع : البهوتي ، منصور بن يونس . دار الكتب العلمية

    8 - المبدع في شرح المقنع : ابن مفلح ، إبراهيم بن محمد. دار الكتب العلمية، بيروت .

    9 - المغني : ابن قدامة المقدسي ، عبد الله بن أحمد . مكتبة القاهرة

    ( ج) الفقه الظاهري :

    المحلى بالآثار : ابن حزم ، على بن أحمد بن سعيد. دار الفكر بيروت .

    ( ح ) الفقه الزيدي :

    1 - البحر الزخار الجامع لمذاهب علماء الأمصار : أحمد بن يحيى . دار الكتاب الإسلامي

    2 شرح الأزهار : عبد الله بن مفتاح . مكتبة غمضان صنعاء .

    ( خ ) الفقه الإمامي :

    1 الروضة البهية : العاملي . دار العالم الإسلامي بيروت .

    2 شرائع الإسلام : الحلي . نشر انتشارات استقلال طهران . طبعة أمير قم .

    3 - الينابيع الفقهية : علي أصغر مرواريد . مؤسسة فقه الشيعة - بيروت .

    ( د ) الفقه الإباضي :

    شرح النيل وشفاء العليل : محمد بن يوسف أطفيش . نشر مكتبة الإرشاد .

    خامسا : كتب اللغة والمصطلحات :

    1 - تاج العروس : الزَّبيدي ، محمّد بن محمّد - دار الهداية .

    2 - الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية : الجوهري ، إسماعيل بن حماد. دار العلم للملايين بيروت .

    3 - غريب الحديث : ابن الجوزي ، عبد الرحمن بن علي . دار الكتب العلمية

    4 - القاموس المحيط : الفيروز آبادي ، محمد بن يعقوب. مؤسسة الرسالة بيروت .

    5 - لسان العرب : ابن منظور ، محمد بن مكرم . دار صادر بيروت .

    6 - مجمل اللغة : أحمد بن فارس بن زكرياء . مؤسسة الرسالة بيروت .

    7 - المحكم والمحيط الأعظم : ابن سيده المرسي ، علي بن إسماعيل . دار الكتب العلمية .

    8 - المصباح المنير في غريب الشرح الكبير : أحمد بن محمد بن علي المقري الفيومي . المكتبة العلمية - بيروت

    9 - النهاية في غريب الأثر : ابن محمد الجزري . المكتبة العلمية بيروت.

    سادسا : الكتب الحديثة والمجلات :

    1 - أحكام الجراحة الطبية والآثار المترتبة عليها : محمد بن محمد المختار الشنقيطي . مكتبة الصحابة، جدة

    2 - التجارب العلمية والطـبية على جـسـم الإنسان في ضوء قواعد المسؤولية المدنية . دراسة مقـارنة . رسالة دكتوراه علـوم في الحـقـوق . الباحث / بركات عماد الدين إشراف أ.د/ حمليل صالح .

    3 - التكييف الفقهي لإجراء التجارب الطبية على الإنسان الحي د / إيمان عبدالرحمن المشموم

    4 - فتاوى الطب والمرضى : ابن باز وآخرون . طبع: رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء.

    5 - مركز التميز البحثي في فقه القضايا المعاصرة بجامعة الإمام : الموسوعة الميسرة في فقه القضايا المعاصرة القضايا المعاصرة في الفقه الطبي .

    6 - المسؤولية القانونية المترتبة عن التجارب الطبية على جسم الإنسان : د.عبد الحكيم بوجاني .

    7 - بحثان ضمن مجلة مجمع الفقه الإسلامي العدد السابع الجزء الثالث

    1 - حكم التداوي في الإسلام . د / علي محمد يوسف المحمدي .

    2 - العلاج الطبي . مبحث التداوي . إذن المريض وعلاج الحالات الميؤوس منها . د / محمد علي البار.

    8 - ثلاثة أبحاث ضمن مجلة مجمع الفقه الإسلامي العدد السادس الجزء الثالث

    1 - الاستفادة من الأجنة المجهضة أو الزائدة عن الحاجة في التجارب العلمية وزراعة الأعضاء . د / عمر سليمان الأشقر .

    2 - حقيقة الجنين وحكم الانتفاع به في زراعة الأعضاء والتجارب العلمية. د / محمد نعيم ياسين .

    3 - حكم الاستفادة من الأجنة المجهضة أو الزائدة عن الحاجة . د / عبد السلام داود العبادي.

    سابعا : مواقع الإنترنت :

    1 - موقع حماة الحق : المسؤولية الجنائية عن التجارب الطبية .مقال . أ.د / بسمة باسم . https://t.ly/rlL7U .

    2 - موقع صحيفة القبس https://t.ly/mIuPy

    3 - موقع الموسوعة الميسرة في فقه القضايا المعاصرة https://t.ly/mTxla

    4 - موقع الموسوعة الميسرة في فقه القضايا المعاصرة https://t.ly/kAX0M

    5 - موقع اليوم السابع . فتوى دار الإفتاء المصرية . https://t.ly/2vvzP .

     

    References:

     

    1: alquran alkarim waeulumuh :

    • 1 - 'ahkam alquran : 'ahmad bin eali alraazi aljasas . dar alkutub aleilmiat - bayrut
    • 2 - 'ahkam alquran : abn alearabii : muhamad bin eabd allahi. dar alkutub aleilmiat - bayrut.
    • 3 - 'ahkam alquran : muhamad bin 'ahmad alqurtibiu . dar alkutub almisriat - alqahira .
    • 4 - tafsir albaydawii : eabd allah bin eumar albaydawi . dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut
    • 5 - tafsir altabarii : muhamad bin jarir altabarii . muasasat alrisala .

    2: kutub alhadith washuruhuh :

    • 1 - 'iithaf almuharat : aibn hajar , 'ahmad bin ealiin . majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharif - almadinat almunawara .
    • 2 - al'iihsan fi taqrib sahih aibn hibaan : muhamad bin hibaan bin 'ahmad . muasasat alrisalat - bayrut .
    • 3 - bulugh almaram min 'adilat al'ahkam . abn hajar , 'ahmad bin ealiin . dar alqabs , alriyad .
    • 4 - tuhfat al'ahwadhii : muhamad eabd alrahman almubarikifuraa . dar alkutub aleilmiat - bayrut
    • 5 - altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabir : abn hajar , 'ahmad bin ealiin . dar alkutub aleilmia
    • 6 - altaysir bisharh aljamie alsaghir : eabd alrawuwf bin ealiin alminawi . maktabat al'iimam alshaafieii - alriyad
    • 7 - aljamie alsahih sunan altirmidhii : muhamad bin eisaa altirmidhiu . dar algharb al'iislamii - bayrut.
    • 8 - silsilat al'ahadith alsahihat washay' min fiqhiha wafawayidiha : muhamad nasir aldiyn, bin alhaj nuh al'albaniu .maktabat almaearif , alriyad
    • 9 - sunan 'abi dawud : sulayman bin al'asheath alssijistany . almaktabat aleasriati, sayda .
    • 10 - sunan aldaaraqutni . eali bin eumar aldaariqutni . muasasat alrisalat - bayrut .
    • 11 - alsunan alkubraa : albayhaqiu , 'ahmad bn alhusayn . dar alkutub aleilmiati, bayrut .
    • 12- alsunan alkubraa : alnasayiyu , 'ahmad bin shueayb . muasasat alrisalat - bayrut .
    • 13- sunan abn majah : muhamad bn yazid alqazwini . dar 'iihya' alkutub alearabia .
    • 14 - sharh sahih albukharaa : abn bataal , ealiu bin khalaf . maktabat alrushd - alriyad
    • 15 - sharh altayibi ealaa mishkaat almasabih : alhusayn bin eabd allah altaybii . maktabat nizar mustafaa albaz - makat almukarama .
    • 16 - sharh alnawawii ealaa muslim : yahyaa bn sharaf alnawawiu . dar 'iihya' alturath alearabii .
    • 17- sahih albukharii : muhamad bin 'iismaeil albukharaa . alnaashir: dar tawq alnaja .
    • 18 - sahih muslim : muslim bin alhajaaj alniysaburiu . dar 'iihya' alturath - bayrut .
    • 19 - eumdat alqariyi sharh sahih albukharii : aleayniu , mahmud bin 'ahmad . dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • 20 - fath albari sharh sahih albukharaa : aibn hajar , 'ahmad bin ealiin . dar almaerifat - bayrut
    • 21 - almuataa : malik bin 'anas . muasasat zayid bin sultan al nahyan - 'abu zabi

    3: kutub 'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • 1 - al'iihkam fi 'usul al'ahkam : alamdi , eali bin 'abi eali . almaktab al'iislamiu, bayrut
    • 2 - al'ashbah walnazayir : alsuyutiu , eabd alrahman bn 'abi bakr . dar alkutub aleilmia .
    • 3 - al'ashbah walnazayir : abn najim , zayn aldiyn bn 'iibrahim . dar alkutub aleilmiati, bayrut .
    • 4 - 'usul alsarukhsi : muhamad bin 'ahmad alsarukhsi . dar almaerifat - bayrut
    • 5 - qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam : eizu aldiyn aibn eabd alsalam . maktabat alkuliyaat al'azhariat - alqahira
    • 6 - almustasafaa : 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazali . dar alkutub aleilmia
    • 7 - almuafaqat : alshaatibiu , 'iibrahim bin musaa bin muhamad . dar abn eafaan .

     

    4: kutub alfiqh :

    alfiqh alhanafi:

    • 1 - albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq : abn najim , zayn aldiyn bn 'iibrahim . dar alkitaab al'iislamii.
    • 2 - badayie alsanayie : alkasaniu , eala' aldiyn, 'abu bakr bn maseud . dar alkutub aleilmia
    • 3 - albinayat sharh alhidayat : aleaynaa , mahmud bin 'ahmad . dar alkutub aleilmiat - bayrut
    • 4 - tabyin alhaqayiq : alziyleiu , euthman bin eulay. almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq
    • 5 - aldur almukhtar sharh tanwir al'absar wajamie albahaar : alhaskafiu , muhamad bn ealiin . dar alkutub aleilmia
    • 6 - radu almuhtar ealaa alduri almukhtar : aibn eabdin, muhamad 'amin bin eumar . dar alfikri-birut
    • 7 - alfayiq sharh kanz aldaqayiq : abn najaym , eumar bn 'iibrahim . dar alkutub aleilmia
    • 8 - almabsut : alsarukhsiu , muhamad bin 'ahmad . dar almaerifat - bayrut

    alfiqh almaliki:

    • 1 - bidayat almujtahid wanihayat almuqtasad : aibn rushd alhafid , muhamad bin 'ahmad . dar alhadith - alqahira
    • 2 - albayan waltahsil : muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii . dar algharb al'iislamii, bayrut
    • 3 - hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabir : muhamad bin 'ahmad bin earafat aldasuqii . dar alfikr
    • 4 - hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir : 'ahmad bin muhamad alkhuluti, alshahir bialsaawi . dar almaearif
    • 5 - alsharh alkabir ealaa mukhtasar khalil : 'ahmad aldardir . matbue mae hashiat aldasuqi ealayh . dar alfikr
    • 6 - sharh mukhtasar khalil lilkharshii : muhamad bin eabd allah alkharshii . dar alfikr liltibaeat - bayrut
    • 7- alfawakih aldawaniu : alnafarawiu , 'ahmad bin ghanim . dar alfikr - bayrut .
    • 8 - almuqadimat almumahidat : alqurtibiu , muhamad bin 'ahmad bin rushd . dar algharb al'iislamii - bayrut
    • 9 - manah aljalil sharh mukhtasar khalil : muhamad bin 'ahmad bin muhamad eulaysh . dar alfikr – bayrut

    alfiqh alshaafiei :

    • 1 - 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib : zakaria bin muhamad bin zakariaa al'ansarii . dar alkitaab al'iislamii
    • 2 - tuhfat almuhtaj fi sharh alminhaj : abn hajar , 'ahmad bin muhamad . almaktabat altijariat alkubraa bimisr .
    • 3 - hashiat albijirmi ealaa sharh almanhaj : sulayman bin muhamad bin eumar albujayrami . matbaeat alhalabii
    • 4 - hashiat aljamal ealaa sharh almanhaj : sulayman bin eumar , almaeruf bialjamal . dar alfikr
    • 5 - rawdat altaalibin waeumdat almufatin : alnawawii , yahyaa bin sharaf. almaktab al'iislamii, bayrut.
    • 6 - kifayat alnabih fi sharh altanbih : abn alrafeat : 'ahmad bin muhamad al'ansarii . dar alkutub aleilmia
    • 7 - almajmue : alnawawiu , yahyaa bin sharaf . dar alfikr - bayrut .
    • 8 - alnajm alwahaj fi sharh alminhaj : muhamad bin musaa alddamiry .dar alminhaj - jada.
    • 9 - nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj : alramlii , muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad . dar alfikri, bayrut

    alfiqh alhanbali:

    • 1 - tashih alfurue : eali bin sulayman almardawi . matbue mae alfurue . muasasat alrisala
    • 2 - sharh alzarkashii : muhamad bin eabd allh alzarkashii . dar aleabikan .
    • 3 - alsharh alkabir ealaa matn almuqanae : eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii . dar alkitaab alearabii .
    • 4 - sharah muntahaa al'iiradat : albuhutii , mansur bin yunis . ealim alkutub .
    • 5 - alfurue : muhamad bin muflah bin muhamad . muasasat alrisala .
    • 6 - alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmad : eabd allh bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii . dar alkutub aleilmia
    • 7 - kashaaf alqinae ean matn al'iiqnae : albuhutii , mansur bin yunis . dar alkutub aleilmia
    • 8 - almubdie fi sharh almuqanae : abn muflih , 'iibrahim bin muhamadi. dar alkutub aleilmiati, bayrut .
    • 9 - almughaniy : abn qudamat almaqdasii , eabd allah bin 'ahmad . maktabat alqahira

    alfiqh alzaahirii :

    • almuhalaa bialathar : abn hazm , ealaa bin 'ahmad bin saeida. dar alfikr - bayrut .

    alfiqh alzaydi:

    • 1 - albahr alzukhar aljamie limadhahib eulama' al'amsar : 'ahmad bin yahyaa . dar alkitaab al'iislamii
    • 2 - sharh al'azhar : eabd allh bn maftah . maktabat ghamadan - sanea' .

    alfiqh al'iimami:

    • 1 - alrawdat albahiat : aleamiliu . dar alealam al'iislamii - bayrut .
    • 2 - sharayie al'iislam : alhilii . nashr aintisharat aistiqlal tahran . tabeat 'amir - qim .
    • 3 - alyanabie alfiqhiat : eali 'asghar mirwarid . muasasat fiqh alshiyeat - bayrut .

    alfiqh al'iibadi:

    • sharah alniyl washifa' alealil : muhamad bin yusif 'atfish . nashr maktabat al'iirshad .

    5: kutub allugha walmustalahat:

    • 1 - taj alearus : alzzabydy , mhmmd bin mhmmd - dar alhidaya .
    • 2 - alsihah taj allughat wasihah alearabiat : aljawhariu , 'iismaeil bin hamad. dar aleilm lilmalayin - bayrut .
    • 3 - ghurayb alhadith : abn aljawzii , eabd alrahman bn ealiin . dar alkutub aleilmia
    • 4 - alqamus almuhit : alfayruz abadi , muhamad bin yaequba. muasasat alrisalat - bayrut .
    • 5 - lisan alearab : abn manzur , muhamad bin makram . dar sadir - bayrut .
    • 6 - mujmal allughat : 'ahmad bin faris bin zakaria' . muasasat alrisalat - bayrut .
    • 7 - almuhakam walmuhit al'aezam : abn sayidih almursiu , ealiin bn 'iismaeil . dar alkutub aleilmia .
    • 8 - almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir : 'ahmad bin muhamad bin eali almaqrii alfayuwmi . almaktabat aleilmiat - bayrut
    • 9 - alnihayat fi gharayb al'athar : abn muhamad aljazarii . almaktabat aleilmiat - bayrut.

    6: alkutub alhaditha walmajalaat :

    • 1 - 'ahkam aljirahat altibiyat waluathar almutaratibat ealayha : muhamad bin muhamad almukhtar alshanqitiu . maktabat alsahabati, jida
    • 2 - altajarib aleilmiat waltabiat ealaa jisim al'iinsan fi daw' qawaeid almaswuwliat almadania . dirasat miqarna . risalat dukturah ealwm fi alhaquwq . albahith / barakat eimad aldiyn - 'iishraf 'a.da/ hamlil salih .
    • 3 - altakyif alfiqhiu li'iijra' altajarib altibiyat ealaa al'iinsan alhayi d / 'iiman eabdalrahman almashmum
    • 4 - fatawaa altiba walmardaa : abn baz wakhrun . tabea: riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta'i.
    • 5 - markaz altamayuz albahthii fi fiqh alqadaya almueasirat bijamieat al'iimam : almawsueat almuyasarat fi fiqh alqadaya almueasirat - alqadaya almueasirat fi alfiqh altibiyi .
    • 6 - almaswuwliat alqanuniat almutaratibat ean altajarib altibiyat ealaa jism al'iinsan : da.eabd alhakim bujani .
    • 7 - bahathan dimn majalat majmae alfiqh al'iislamii aleadad alsaabie aljuz' althaalith
    • 1 - hukm altadawi fi al'iislam . d / eali muhamad yusif almuhamadii .
    • 2 - aleilaj altibiyu . mabhath altadawi . 'iidhan almarid waeilaj alhalat almaywuws minha . d / muhamad eali albar.
    • 8 - thalathat 'abhath dimn majalat majmae alfiqh al'iislamii aleadad alsaadis aljuz' althaalith
    • 1 - aliaistifadat min al'ajinat almujhadat 'aw alzaayidat ean alhajat fi altajarib aleilmiat waziraeat al'aeda' . d / eumar sulayman al'ashqar .
    • 2 - haqiqat aljinin wahukm alaintifae bih fi ziraeat al'aeda' waltajarib aleilmiati. d / muhamad naeim yasin .
    • 3 - hukm alaistifadat min al'ajinat almujhadat 'aw alzaayidat ean alhaja . d / eabd alsalam dawud aleabaadii.

    7: mawaqie al'iintarnit:

    • 1 - mawqie hamat alhaqi : almaswuwliat aljinayiyat ean altajarib altibiya .maqal . 'a.du / basmat biaism .

    https://t.ly/rlL7U .

    • 2 - mawqie sahifat alqabs

    https://t.ly/mIuPy

    • 3 - mawqie almawsueat almuyasarat fi fiqh alqadaya almueasirat

    https://t.ly/mTxla

    • 4 - mawqie almawsueat almuyasarat fi fiqh alqadaya almueasirat

    https://t.ly/kAX0M

    • 5 - mawqie alyawm alsaabie . fatwaa dar al'iifta' almisria .

    https://t.ly/2vvzP .