مسؤولية الإدارة عن أعمالها المادية في ضوء أحكام القضاء الإداري السعودي / The Administration's Liability For Its Material Acts In Light Of Saudi Administrative Judiciary Rulings

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم القانون، كلية الشريعة والقانون، جامعة جازان، جازان، المملكة العربية السعودية

المستخلص

 تُعَدُّ دعوى المسؤولية الإدارية واحدة من أهم مواضيع الفقه والقضاء الإداري؛ حيث إن التوسع في الأعمال والأنشطة التي تقوم بها الإدارة قد أصبح مَدخَلًا لكثيرٍ مِن الأضرار المُوجِبة للتعويض؛ فالإدارة -لتسيير أعمالها بانتظام- تعمل من خلال وسائل متعددة وآليات مختلفة، ومِن هذه الوسائل والآليات القرار الإداري والعَقد الإداري، إلا أن الإدارة -عند قيامها بهذه المهام- قد تُضطَر أحيانًا إلى القيام بكثيرٍ مِن الأعمال المادية التي قد تكون مقصودة أو غير مقصودة، والإدراة حين تُضطَر إلى ذلك فهي لا تهدف -بالطبع- من وراء هذه الإعمال إلى إحداث أي آثار قانونية.
 وهذه الإشكالية تكمُن في تحديد المسؤول عن نتيجة هذا الخطأ المترتِب على الأعمال المادية التي قد أَلحقتْ ضررًا بالغير؛ فالخطأ الذي تترتب عليه المسؤولية يدور -غالبًا- بين جهة الإدارة ككيانٍ معنوي، وهو ما يُسمَّى -في هذه الحالة- بالخطأ المِرفقي، وبين هؤلاء الأشخاص العاملين لدى هذه الإدارة، وهو ما يُسمَّى بالخطأ الشخصي.
 ويقتصر هذا البحث على تحليل موقف القضاء الإداري السعودي من جانبين، أولهما: معرفة الإطار العام للأخطاء المِرفقية المادية، وآخرهما: منهج القضاء الإداري للتفرقة بين الخطأ المِرفقي والخطأ الشخصي، وآليات إسناد المسؤولية القانونية بناءً على هذه الأخطاء.
 وقد توصَّل البحث إلى أن القضاء الإداري في المملكة العربية السعودية -تحديدًا- قد تطوَّر بشكل ملحوظ وكبير في تقديره لمعايير التمييز بين هذه الأخطاء المِرفقية وصورها من ناحية، والأخطاء الشخصية وحدودها مِن ناحية أخرى، كما أن القضاء الإداري -في الوقت ذاته- قد توسَّع -بعض الشيء- في نطاق إسناد المسؤولية عن هذه الأخطاء إلى الإدارة، وذلك بعد أن كان يُسندها إلى العاملين بهذه الإدارة باعتبارها تُعَدُّ من الأخطاء الشخصية.
 
Abstract:
Administrative liability lawsuits are among the most significant topics in administrative jurisprudence and judiciary. The expansion of administrative activities has led to more damages requiring compensation. To perform its duties effectively and efficiently, the administration employs various tools and mechanisms, such as administrative decisions and contracts. Nonetheless, during its operations, the administration often engages in various material acts, both deliberate and accidental, without intending legal consequences.
The challenge is identifying the party responsible for faults from material acts causing harm to others, classified as either institutional faults, attributed to the administrative body, or personal faults, linked to employees. This study focuses on analyzing the position of the Saudi administrative judiciary from two perspectives: first, understanding the general framework of material institutional faults, and second, examining the judiciary’s approach to distinguishing between institutional faults and personal faults, as well as the mechanisms for assuming liability accordingly.
The research concludes that the Saudi administrative judiciary has significantly evolved in adopting various standards to differentiate between institutional faults and their forms on one hand, and personal faults and their limits on the other. Furthermore, the administrative judiciary has somewhat expanded the scope of liability to include the administrative body itself, rather than solely attributing it to employees' personal faults.

الكلمات الرئيسية


  1. أولًا: المعاجم

    1. ابن منظور، لسان العرب، المجلد الأول، دار صادر، بيروت الطبعة الثانية،1994م

    ثانيًا: المراجع المتخصصة

    1. أحمد بوكرزازة، المسؤولية المدنية للقاصر، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق، جامعة قسنطينة، 2014م
    2. أنور أحمد رسلان، مسئولية الدولة غير التعاقدية، دار النهضة العربية، القاهرة، 1980م
    3. أيوب منصور الجربوع، اختصاص ديوان المظالم بوصفه جهة قضاء إداري، دراسة تحليلية مقارنة بين نظامي ديوان المظالم 1402هــ و 1428هــ، مجلة العدل، مجلد 13، العدد 51، 2011م
    4. تركي بن عبد العزيز، نشأة وتطور النظام الإداري في المملكة العربية السعودية، بحث منشور في مجلة روح القانون، العدد السابع والتسعون، 2022م
    5. جابر جاد نصار، مسؤولية الدولة عن أعمالها غير التعاقدية -قضاء التعويض-، دار النهضة العربية، القاهرة، 1995م
    6. جورجي شفيق، مسؤولية الدولة عن أعمال سلطتها - قضاء التعويض-، دار النهضة العربية، القاهرة ، 2002م
    7. خالد خليل الظاهر، القضاء الإداري -دعوى التعويض- ، ديوان المظالم في المملكة العربية السعودية، مكتبة القانون والاقتصاد، الرياض،1430هــ
    8. رأفــت فودة، دروس فـــي قضـــاء المســـؤولية الإدارية، دار النهضــة العربية، القاهرة،1994م
    9. رمزي الشاعر، قضاء التعويض، مسؤولية الدولة عن أعمالها غير التعاقدية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2008م
    10. سعاد الشرقاوي، المسؤولية الإدارية، دار المعارف، مصر، 1972م
    11. سليمان الطماوي، القضاء الإداري- قضاء التعويض-، دار الفكر العربي، القاهرة، 1996
    12. سليمان الطماوي، القضاء الإداري، قضاء التعويض وطرق الطعن في الأحكام، دار الفكر العربي، القاهرة، 1977م
    13. عائشة خلف النقبي، الخطأ المِرفقي الموجب للمسؤولية الإدارية على ضوء أحكام القضائَينِ الفرنسي والإماراتي، رسالة ماجستير، جامعة الإمارات العربية المتحدة، 2020م
    14. عبد العزيز عبدالمنعم خليفة، دعوى التعويض الإداري في فقه وقضاء مجلس الدولة، المركز القومي للإصدارات القانونية، الإسكندرية،2010م
    15. عبد القادر العرعاري، مصادر الالتزام، الكتاب الثاني، المسؤولية المدنية، ط،4، دار الأمان، الرباط، 2011م
    16. عبد الرزاق السنهوري، الوسيط في شرح القانون المدني -مصادر الالتزام-، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1998م
    17. عبد الغني بسيوني، القضاء الإداري، الدار الجامعية للطباعة والنشر، بغداد، 1999م
    18. عزيزة حامد الشريف، مسؤولية السلطة العامة وموظفيها (قضاء التعويض)، دار النهضة العربية، القاهرة،1990م
    19. عطاء الله بوحميدة، الوجيز في القضاء الإداري، دار هومة، الجزائر، ط3، 2014م
    20. علي خطار شطناوي، مسؤولية الإدارة العامة عن أعمالها الضارة، دار وائل للنشر، عمان، ط1، 2008م
    21. عمار عوابدي، نظرية المسؤولية الإدارية، دراسة تأصيلية تحليلية ومقارنة، ديوان المطبوعات الجامعية، الجزائر، 1998م
    22. كامل عبد السميع محمود، مسؤولية الإدارة عن أعمالها المادية غير المشروعة، دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، القاهرة، ط1، 2002م
    23. ماجد راغب الحلو، الدعاوى الإدارية، منشأة المعارف، الإسكندرية، 2004م
    24. ماجد راغب الحلو، القضاء الإداري، الطبعة الأولى، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية، 1977م
    25. محسن خليل، قضاء الإلغاء والتعويض، مطبعة التوني، الإسكندرية، 1992م
    26. محمد الشافعي أبو راس، القضاء الإداري، مكتبة النصر، الزقازيق، 1979م
    27. محمد المنصوري، الجديد في الأخطاء المرفقية، منشأة المعارف، الإسكندرية، 2019م
    28. محمد أنس جعفر، التعويض في المسئولية الإدارية، مركز البحوث جامعة الملك سعود، الرياض، 1408 هـ
    29. محمد أنور حمادة، المسؤولية الإدارية والقضاء الكامل، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، 2006م
    30. محمد بكر حسين، مسؤولية الإدارة عن أعمال موظفيها، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية،2007م
    31. محمد بن براك الفوزان، مسئولية الدولة عن أعمالها غير المشروعة، مكتبة القانون والاقتصاد، الرياض ،1430هــ
    32. محمد رفعت عبد الوهاب، القضاء الإداري، دار النهضة العربية، القاهرة،1994م
    33. محمد عبد اللطيف، قانون القضاء الإداري، دار النهضة العربية، القاهرة، 2004م
    34. محمد فؤاد عبد الباسط القرار الإداري دار الفكر الجامعي، الإسكندرية
    35. محمد فؤاد عبد الباسط ، أعمال السلطة الإدارية - القرار الإداري العقد الإداري-،مكتبة الهداية، الإسكندرية، 1989م
    36. نداء محمد أبو الهوى، مسؤولية الإدارة بالتعويض عن القرارات الإدارية غير المشروعة، رسالة ماجستير، جامعة الشرق الأوسط، الأردن، 2010م
    37. هاني علي الطهراوي، القضاء الإداري السعودي - دعوى التعويض-، مكتبة ديوان المحاماة، الرياض
    38. يحيى أحمد موافي، المسؤولية عن الأشياء في ضوء الفقه والقضاء دراسة مقارنة-، مكتبة أطلس، القاهرة، 1992م

    رابعًا: الأحكام القضائية

    1. فتاوى ورسائل سماحة الشيخ محمد بن إبراهيم آل الشيخ، جمع وترتيب وتحقيق محمد بن عبد الرحمن قاسم، مطبعة الحكومة، مكة المكرمة، الطبعة الأولى، مجلد 11
    2. مجموعة المبادئ الشرعية والنظامية التي قررتها لجنة تدقيق القضايا عام 1400هــ
    3. المبادئ والأحكام القضائية لديوان المظالم لمَا قبل عام 1402هــ
    4. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم للأعوام 1402- 1436هــ، المجلد العاشر و المجلد الحادي عشر
    5. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1430هــ، المجلد السادس
    6. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1431هــ، المجلد السادس
    7. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1432هــ، المجلد الخامس
    8. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1433هــ، المجلد الرابع
    9. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1439هــ، المجلد الثالث
    10. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1440هــ، المجلد الخامس
    11. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1442هــ، المجلد الثالث
    12. مجموعة الأحكام الإدارية لديوان المظالم لعام 1443هــ، المجلد الثاني والمجلد الثالث

    خامسًا: الأنظمة

    1. نظام شُعَب مجلس الوزراء الصادر بتاريخ ١٢/ ٧/ ١٣٧٣هـ
    2. المرسوم الملكي رقم (م/ ٧٨) وتاريخ ١٩/ ٩/ ١٤٢٨ه
    3. نظام ديوان المظالم الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/78 بتاريخ 19 / 9 / 1428هــ
    4. نظام المعاملات المدنية الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/191) وتاريخ 29/11/1444هــ

     

    References:

     

    1: almaeajim

    • abn manzur, lisan alearabi, almujalad al'uwwla, dar sadir, bayrut altabeat althaaniatu,1994m

    2: almarajie almutakhasisa

    • 'ahmad bukarzazat, almaswuwliat almadaniat lilqasir, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat qisntinat, 2014m
    • 'anwar 'ahmad raslan, masyuwliat aldawlat ghayr altaeaqudiati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1980m
    • ayuwb mansur aljarbuea, aikhtisas diwan almazalim biwasfih jihat qada' 'iidari, dirasat tahliliat muqaranatan bayn nizamay diwan almazalim 1402hi w 1428h, majalat aleadla, mujalad 13, aleadad 51, 2011m
    • turki bin eabd aleaziza, nash'at watatawur alnizam al'iidarii fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, bahath manshur fi majalat ruh alqanuni, aleadad alsaabie waltisewn, 2022m
    • jabir jad nasar, maswuwliat aldawlat ean 'aemaliha ghayr altaeaqudiat -qada' altaewidi-, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1995m
    • jurji shafiqi, maswuwliat aldawlat ean 'aemal sultatiha - qada' altaewidi-, dar alnahdat alearabiati, alqahirat , 2002m
    • khalid khalil alzaahiri, alqada' al'iidariu -daewaa altaewid- , diwan almazalim fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, maktabat alqanun walaiqtisadi, alriyadi,1430h
    • rafit fudt, durus fay qida' almiswuwliat al'iidariati, dar alnahadt alearabiati, alqahirati,1994m
    • ramzi alshaaeiri, qada' altaewidu, maswuwliat aldawlat ean 'aemaliha ghayr altaeaqudiati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2008m
    • suead alsharqawi, almaswuwliat al'iidariatu, dar almaearifi, masr, 1972m
    • sulayman altamawi, alqada' al'iidari- qada' altaewidi-, dar alfikr alearabii, alqahirati, 1996
    • sulayman altamawi, alqada' al'iidari, qada' altaewid waturuq altaen fi al'ahkami, dar alfikr alearabii, alqahiratu, 1977m
    • eayshat khalf alnaqbi, alkhata almirfqy almujib lilmaswuwliat al'iidariat ealaa daw' 'ahkam alqdayayn alfaransii wal'iimarati, risalat majstir, jamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, 2020m
    • eabd aleaziz eabdalmuneim khalifat, daewaa altaewid al'iidarii fi fiqh waqada' majlis aldawlati, almarkaz alqawmia lil'iisdarat alqanuniati, al'iiskandiriati,2010m
    • eabd alqadir aleareari, masadir alailtizami, alkitaab althaani, almaswuwliat almadaniatu, ta,4, dar al'aman, alribati, 2011m
    • eabd alrazaaq alsanhuri, alwasit fi sharh alqanun almadanii -masadir alailtizami-, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, 1998m
    • eabd alghani bisyuni, alqada' al'iidari, aldaar aljamieiat liltibaeat walnashri, baghdad, 1999m
    • eazizat hamid alsharif, maswuwliat alsultat aleamat wamuazafiha (qada' altaewidi), dar alnahdat alearabiati, alqahirati,1990m
    • eata' allah buhmidat, alwajiz fi alqada' al'iidari, dar hawmati, aljazayir, ta3, 2014m
    • eali khataar shatnawi, maswuwliat al'iidarat aleamat ean 'aemaliha aldaarati, dar wayil lilnashri, eaman, ta1, 2008m
    • eamar eawabidi, nazariat almaswuwliat al'iidariati, dirasat tasiliat tahliliat wamuqaranatu, diwan almatbueat aljamieiati, aljazayir, 1998m
    • kamil eabd alsamie mahmud, maswuwliat al'iidarat ean 'aemaliha almadiyat ghayr almashrueati, dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta1, 2002m
    • majid raghib alhulu, aldaeawaa al'iidariatu, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, 2004m
    • majid raghib alhulu, alqada' al'iidari, altabeat al'uwlaa, dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandiriati, 1977m
    • muhsin khalil, qada' al'iilgha' waltaewidu, matbaeat altuwni, al'iiskandiriati, 1992m
    • muhamad alshaafieii 'abu rasi, alqada' al'iidari, maktabat alnasr, alzaqaziq, 1979m
    • muhamad almansuri, aljadid fi al'akhta' almirfaqiati, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, 2019m
    • muhamad 'anas jaefara, altaewid fi almasyuwliat al'iidariati, markaz albuhuth jamieat almalik saeud, alrayad, 1408 hu
    • muhamad 'anwar hamadat, almaswuwliat al'iidariat walqada' alkamili, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, 2006m
    • muhamad bakr husayn, maswuwliat al'iidarat ean 'aemal muazafiha, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati,2007m
    • muhamad bin birak alfawzani, masyuwliat aldawlat ean 'aemaliha ghayr almashrueati, maktabat alqanun waliaqtisadi, alriyad ,1430h
    • muhamad rifaeat eabd alwahaabi, alqada' al'iidari, dar alnahdat alearabiati, alqahirati,1994m
    • muhamad eabd allatifi, qanun alqada' al'iidari, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2004m
    • muhamad fuaad eabd albasit - alqarar al'iidariu - dar alfikr aljamieii, al'iiskandaria
    • muhamad fuad eabd albasit , 'aemal alsultat al'iidariat - alqarar al'iidariu - aleaqd al'iidari-, maktabat alhidayti, al'iiskandiriat, 1989m
    • nda' muhamad 'abu alhawaa, maswuwliat al'iidarat bialtaewid ean alqararat al'iidariat ghayr almashrueati, risalat majistir, jamieat alsharq al'awsat, al'urduni, 2010m
    • hani eali altahrawy, alqada' al'iidariu alsaeudiu - daewaa altaewida-, maktabat diwan almuhamati, alriyad
    • yhiaa 'ahmad mawafi, almaswuwliat ean al'ashya' fi daw' alfiqh walqada' - dirasat muqaranati-, maktabat 'atlas, alqahirata, 1992m

    al'ahkam alqadayiya

    • fatawaa warasayil samahat alshaykh muhamad bin 'iibrahim al alshaykhu, jame watartib watahqiq muhamad bin eabd alrahman qasima, matbaeat alhukumati, makat almukaramati, altabeat al'uwlaa, mujalad 11
    • majmueat almabadi alshareiat walnizamiat alati qararatha lajnat tadqiq alqadaya eam 1400h
    • almabadi wal'ahkam alqadayiyat lidiwan almazalim lma qabl eam 1402hi
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lil'aewam 1402- 1436h, almujalad aleashir w almujalad alhadi eashar
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1430h, almujalad alsaadis
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1431h, almujalad alsaadis
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1432h, almujalad alkhamis
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1433h, almujalad alraabie
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1439h, almujalad althaalith
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1440h, almujalad alkhamis
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1442h, almujalad althaalith
    • majmueat al'ahkam al'iidariat lidiwan almazalim lieam 1443h, almujalad althaani walmujalad althaalith

    al'anzima

    • nizam shueab majlis alwuzara' alsaadir bitarikh 12/ 7/ 1373h
    • almarsum almalakii raqm (m/ 78) watarikh 19/ 9/ 1428h
    • nizam diwan almazalim alsaadir bialmarsum almalakii raqm mi/78 bitarikh 19 / 9 / 1428hi
    • nizam almueamalat almadaniat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/191) watarikh 29/11/1444h