تقنين أحكام كتاب القضاء بتقنية الذكاء الاصطناعي وأثره في تطوير المنظومة القضائية / The Codification of the Rulings of the Book of Adjudication Using Artificial Intelligence (AI) and Its Impact on Developing the Judicial System

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلفون

1 جامعة تبوك - المملكة العربية السعودية

2 قسم علوم القرآن والتربية الإسلامية، كلية التربية للعلوم الإنسانية، جامعة الأنبار، العراق

المستخلص

يهدف البحث إلى بيان مشروعية تقنين "كتاب القضاء" باستخدام تطبيقات الذكاء الاصطناعي الحديثة؛ إذ أصبح التّقنين أمرًا ملحّاً في ضوء التّقدم المتسارع، وذلك بصياغة الفقه على شكل بنود وقوانين على وفق التّبويب الفقهي؛ علماً بأنّ أكثر الدّول اليوم قد حددت الأحكام التي يجب على القضاء العمل بها وتطبيقها؛ لتيسير حلّ القضايا وقطع المنازعات، والشريعة الإسلامية بأحكامها وحِكَمِها قادرة على تحقيق مصالح الناس جميعاً، وتكمن مشكلة البحث في معرفة مدى قدرة تطبيقات الذّكاء الاصطناعي بوساطة الحواسيب في تقـنين "كتاب القضـــاء" بعد تغذيتها بالبيانات والمعلومات الفقهية الشّاملة، وما يترتب على ذلك من أثر في المنظومة القضائية، واتبعنا في بحثنا المنهج الاستقرائي، والتّحليلي، والموضوعي البياني، بداية من التّعريف بمفاهيم العنوان للبحث، وصولاً إلى بيان إمكانية تقنين "كتاب القضاء" بوساطة تطبيقات الذّكاء الاصطناعي، وكان من نتائج البحث: أنّ تطبيقات الذّكاء الاصطناعي مهما بلغت من النّباهة والدّهاء، فإنّها تفتقر إلى توجيه ومعالجة المغذي الرّئيس، وهو عقل الإنسان وفكره، وأنّ مسألة التّقنين اليوم تتناسب مع مقتضيات العصر في السّرعة واليسر والسّهولة والإيجاز، والحاجة إلى تعليم المختصين بالقضاء على برامج متقدمة في علم الحاسوب وبحرفية عالية.
      وتظهر أصالة البحث في القيمة العلمية التي تقرر مبدأ حرص الشريعة على تخريج جيل قادر على محاكاة التقدم العلمي والتقني السريع؛ لخدمة الإسلام عموماً، والقضاء على وجه الخصوص.
 
Abstract:
The paper aims to elucidate the lawfulness of codifying the “Book of Adjudication” using modern AI applications by formulating jurisprudence in clauses and laws according to jurisprudential tabulation, as codification has become urgently needed considering the rapid advances, and most countries have stipulated the clauses that the judiciary should act upon and implement to facilitate the resolution of cases, and Sharīʿah’s wise rulings can achieve welfare for all people. The research problem is learning how well AI applications can codify the “Book of Adjudication” after being fed with comprehensive jurisprudential data, and the pros and cons of that. The inductive, analytical and objective graphical methods were used to first define the key concepts and then explore the possibility of codifying the “Book of Adjudication” with AI applications. The main findings are: AI applications, however sophisticated, lack the main feeder (the mind)’s guidance and processing; codification meets the era’s requirements: speed, convenience, easiness and brevity; the need to train adjudication specialists to professionally use advanced computer programs. The research authenticity lies in establishing Sharīʿah’s keenness to educate a generation capable of adapting to the scientific and technical advancement to serve Islam overall and particularly adjudication.

الكلمات الرئيسية


  1. ابن سيده، علي بن إسماعيل، المخصص، المحقق: خليل جفال، (بيروت: دار إحياء التّراث العربي)، ط1، 1996م.
  2. ابن عابدين، محمد أمين، رد المحتار على الدّر المختار، (بيروت: دار الفكر)، ط2، 1992م.
  3. ابن عاشور، محمد الطاهر، التّحرير والتّنوير، (تونس: الدار التّونسية)، 1984م.
  4. ابن عرفة، محمد بن محمد، المختصر الفقهي، المحقق: د. حافظ خير، (مؤسسة خلف الخبتور للأعمال الخيرية)، ط1، 2014م.
  5. ابن فارس، أحمد الرّازي، مجمل اللّغة، المحقق: زهير سلطان، (بيروت: مؤسسة الرّسالة)، ط2، 1986م.
  6. ابن ماجه، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه، المحقق: شعيب الأرنؤوط، وآخرون، (دار الرسالة العالمية)، ط1، 2009م.
  7. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، (بيروت: دار صادر)، ط3، 1414هــ .
  8. ابن نجيم، سراج الدين عمر، المحقق: أحمد عناية، (دار الكتب العلمية)، ط1، 2002م.
  9. أبو زهرة، محمد بن أحمد، زهرة التّفاسير، (دار الفكر العربي).
  10. الأزدي، محمد بن دريد، جمهرة اللّغة، المحقق: رمزي بعلبكي، (بيروت: دار العلم للملايين)، ط1، 1987م.
  11. الأزهري، محمد بن أحمد الهروي، الزّاهر في غريب ألفاظ الشّافعي، المحقق: مسعد السّعدني، (دار الطّلائع).
  12. الأزهري، محمد بن أحمد، تهذيب اللّغة، المحقق: محمد مرعب، (بيروت: دار إحياء التّراث العربي)، ط1، 2001م.
  13. الشوكاني، محمد بن علي، إرشاد الفحول إلي تحقيق الحق من علم الأصول، المحقق: الشيخ أحمد عزو عناية، (دار الكتاب العربي)، ط1، 1419هــ - 1999م.
  14. أفندي، علي حيدر خواجه أمين، درر الحكام في شرح مجلة الأحكام، تعريب: فهمي الحسيني، (دار الجيل)، ط1، 1991م.
  15. الألباني، محمد ناصر الدين، سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها، (الرياض: مكتبة المعارف)، ط1، 2002م.
  16. الألباني، محمد ناصر الدين، صحيح الجامع الصغير وزياداته، (المكتب الإسلامي).
  17. الألوكة، "تقنين الأحكام القضائية 2023م"، 2013م، alukah.net/sharia
  18. الأنصاري، زكريا بن محمد، فتح الوهاب شرح منهج الطلاب، (بيروت: دار الفكر)، 14149هـ، 1994م.
  19. بونيه، آلان، الذكاء الاصطناعي واقعه ومستقبله، ترجمة: علي صبري فرغلي، عالم المعرفة، سلسلة كتب ثقافية شهرية يصدرها (الكويت: المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب)، (172)، إبريل 1993م.
  20. البيهقي، أحمد بن الحسين، السنن الكبرى، المحقق: محمد عطا، (بيروت: دار الكتب العلمية)، ط3، 2003م.
  21. الترمذي، محمد بن عيسى، سنن الترمذي، المحقق: أحمد شاكر وآخرون، (مصر: مطبعة مصطفى الحلبي)، ط2، 1975م.
  22. التهانوي، محمد بن علي، موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، المحقق: علي دحروج، (بيروت: مكتبة لبنان ناشرون)، ط1، 1996م.
  23. الجبوري، حسين بن خلف، الإمام أبو العباس ابن سريج (306هـ) وآراؤه الأصولية، (المدينة المنورة: الجامعة الإسلامية)، السّنة(21)، ع(81، 82)، 1409هــ.
  24. الجلعود، أروى بنت عبدالرحمن، أحكام تطبيقات الذّكاء الاصطناعي في القضاء، (السّعودية: دار قضاء)، 1444هـ.
  25. الجمال، مصطفى، الشريعة الإسلامية وأزمة مصادر القانون في الوطن العربي، (الإسكندرية: مجلة الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية)، 1992م.
  26. الجوهري، إسماعيل بن حماد، الصّحاح تاج اللّغة وصحاح العربية، تحقيق: أحمد عطار، (بيروت: دار العلم للملايين)، ط4، 1407هـ 1987م.
  27. حافظ الشيخ، د. أحمد عبد الفتاح أبو الريش، المسؤولية الشرعية والمدنية لاستخدام تطبيقات الذكاء الاصطناعي في الشريعة الإسلامية والقوانين الوضعية"، مجلة روح القوانين، (مصر: كلية الحقوق)، عدد خاص بالمؤتمر العلمي الدولي الثامن، التكنولوجيا والقانون، ٢٠٢٣م، (ص٣٦٧-٣٦٨).
  28. الحاكم، محمد بن عبدالله، المستدرك على الصحيحين، مع تضمينات: الذهبي في التلخيص والميزان والعراقي في أماليه، والمناوي في فيض القدير وغيرهم، المحقق: مصطفى عطا، (بيروت: دار الكتب العلمية)، ط1، 1990م.
  29. الحصكفي، محمد علاء الدين، الدّر المختار شرح تنوير الأبصار وجامع البحار، المحقق: عبدالمنعم خليل، (دار الكتب العلمية)، ط1، 2002م.
  30. حمد، سامر شهاب، دور الذكاء الاصطناعي في تطوير قواعد القانون التجاري، دراسة مقارنة، العراق، جامعة كركوك، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، مج(13)، ع(50)، 2024م.
  31. الحموتي، الزهرة عبدالرحمان، دور الذكاء الاصطناعي في سيادة القانون، (الأردن: مجلة جامعة الزيتونة الأردنية للدراسات القانونية)، إصدار خاص، 2024م.
  32. خسرو، محمد ملا ، درر الحكام شرح غرر الأحكام، ( دار إحياء الكتب العربية).
  33. الخطيب التبريزي، محمد بن عبدالله، مشكاة المصابيح، المحقق: محمد ناصر الدين الألباني، (بيروت: المكتب الإسلامي)، ط3. 1985م.
  34. الخطيب، عبدالكريم يونس، التّفسير القرآني للقرآن، (القاهرة: دار الفكر العربي).
  35. الدارقطني، علي بن عمر، سنن الدارقطني، المحقق: شعيب الأرنؤوط وآخرون، (بيروت: مؤسسة الرسالة)، ط1، 2004م.
  36. الدّلقموني، رماح، "الذّكاء الاصطناعي.. ما هو وما أبرز مظاهره؟"، (الجزيرة: نت) سنة 2022م، aljazeera.net/tech.
  37. الدَّميري، محمد بن موسى، النّجم الوهّاج في شرح المنهاج، (جدة: دار المنهاج)، ط1، 2004م.
  38. الذكاء الاصطناعي، (الهيئة السعودية للبيانات والذكاء الاصطناعي: سلسلة الذكاء الاصطناعي للتنفيذيين1)، ط2، 2024م.
  39. الذهبي، بو إبراهيم، بحوث ندوة القضاء الشّرعي في العصر الحاضر الواقع والمأمول، ديسمبر، 1427هـ 2006هــ،
  40. الراغب الأصفهاني، الحسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، المحقق: صفوان الدّاودي، (دمشق: دار القلم)، ط1، 1412هــ.
  41. الزَّبيدي، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، (الكويت: وزارة الإرشاد)، 2001م.
  42. الزحيلي، وهبة بن مصطفى، الفقه الإسلامي وأدلته، (دمشق: دار الفكر)، ط4.
  43. الزعاترة، موسى، أثر الذّكاء الاصطناعي في صياغة الفتوى، 2023م. aliftaa.jo/Article.aspx?ArticleId.
  44. الزيلعي، عثمان بن علي، تبيين الحقائق شرح كنز الدّقائق، (القاهرة: دار الكتب الإسلامية)، 1313هــ.
  45. سدايا، موقع الهيئة السعودية للبيانات والذكاء الاصطناعي، سدايا.
  46. السيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الأشباه والنظائر في قواعد وفروع فقه الشافعية، (دار الكتب العلمية)، ط1، 1983م.
  47. الشثري، عبدالرحمن بن سعد، تقنين الشريعة بين التحليل والتحريم، (الرياض: دار الفضيلة)، ط1، 1426هـ.
  48. الشربيني، محمد بن أحمد، مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، المحقق: علي معوض، وعادل عبدالموجود، (دار الكتب العلمية)، ط1، 1994م.
  49. الطبراني، سليمان بن أحمد، الروض الداني (المعجم الصغير)، المحقق: محمد شكور، (بيروت: المكتب الإسلامي)، ط1، 1985م.
  50. الطبراني، سليمان بن أحمد، المعجم الصغير، المحقق: محمد شكور، (بيروت: المكتب الإسلامي)، ط1، 1985م.
  51. الطبراني، سليمان بن أحمد، المعجم الكبير، المحقق: حمدي السّلفي، (القاهرة: مكتبة ابن تيمية)، ط2.
  52. عبدالحافظ، شادي، الذكاء الاصطناعي نحو آلة قادرة على التفكير كالبشر، (الجزيرة: نت)، 2017م.
  53. العسكري، الحسن بن عبدالله، الفروق اللّغوية، المحقق: محمد إبراهيم، (القاهرة: دار العلم والثّقافة).
  54. علي، محمد، هل يستطيع الذّكاء الاصطناعي محاكاة العقل البشري، (العين)، 2021م،

 al-ain.com/article/can-artificial-intelligence-simulate-human-brain .

https://sdaia.gov.sa/ar/SDAIA/about/Pages/AboutAI.aspx

https://sdaia.gov.sa/ar/SDAIA/about/Pages/AboutAI.aspx .

www.aljazeera.net/tech/midan/miscellaneous/science.

  1. عمر، أحمد مختار، معجم اللّغة العربية المعاصرة، (عالم الكتب)، ط1، 2008م.
  2. عنتر، أحمد، الذّكاء الاصطناعي أبهى صور التّفاعل بين البشر والتّكنولوجيا، (الجزيرة: نت)، 2023م، aljazeera.net/tech .
  3. عياش، سهى زكي نوري، أثر تقنيات الذكاء الاصطناعي على النصوص الدستورية والقانونية، العراق، جامعة البصرة، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، مج(13)، ع(48)، 2024م.
  4. فخر الدين الرازي، محمد بن عمر، المحصول، المحقق: طه العلواني، (مؤسسة الرّسالة)، ط3، 1997م.
  5. فخر الدين الرازي، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب (التّفسير الكبير)، (بيروت: دار إحياء التّراث العربي)، ط3، 1420هــ.
  6. القاري، علي بن محمد الملا، مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح، (بيروت: دار الفكر)، ط1، 2002م.
  7. القرافي، أحمد بن إدريس، الفروق، المحقق: خليل المنصور، (دار الكتب العلمية)، 1998م.
  8. القشيري، عبدالكريم بن هوازن، لطائف الإشارات (تفسير القشيري)، المحقق: إبراهيم البسيوني، (مصر: الهيئة المصرية العامة للكتاب)، ط3.
  9. قمورة، سامية شهيي وآخرون، الذكاء الاصطناعي بين الواقع والمأمول: دراسة تقنية ميدانية، (الجزائر: الملتقي الدولي في "الذكاء الاصطناعي تحدٍّ جديد للقانون")، في الفترة ٢٦-٢٧/ نوفمبر/ ٢٠١٨م.
  10. القيسي، رافع ليث، نظرات في تقنين الفقه الإسلامي: تاريخه، فقهه، ضوابطه، رافع ليث القيسي، (بيروت: مركز نماء للبحوث والدراسات)، ط1، 2015م.
  11. الكاساني، أبو بكر بن مسعود، بدائع الصّنائع في ترتيب الشّرائع، (دار الكتب العلمية)، ط2، 1986م.
  12. المباركفوري، عبيدالله بن محمد، مرعاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح، (نارس الهند: الجامعة السلفية)، ط3، 1984م.
  13. المحاميد، شيوش، ياسين، ومحمد نعيم، مسيرة الفقه الإسلامي المعاصر وملامحه: دراسة وثائقية تحليلية، (عمّان: الجامعة الأردنية)، 2000م.
  14. المرداوي، علي بن سليمان، الإنصاف في معرفة الرّاجح من الخلاف، المحقق: عبدالله التّركي، وعبدالفتاح الحلو، (القاهرة: هجر للطّباعة)، ط1، 1995م.
  15. مسند البزّار (البحر الزّخار)، أحمد بن عمرو البزّار، المحقق: محفوظ الرحمن زين الله وآخرون، (المدينة المنورة: مكتبة العلوم والحكم)، ط1، 2009م.
  16. مصطفى، إبراهيم، وآخرون، المعجم الوسيط، مجمع اللّغة العربية بالقاهرة، وآخرون، (دار الدعوة).
  17. المناوي، عبدالرؤوف، التّوقيف على مهمات التّعاريف، (القاهرة: عالم الكتب)، ط1، 1990م.
  18. النووي، محيي الدين، الأربعون النووية، مع زيادات ابن رجب رحمهما الله، محيي الدين النووي، وابن رجب الحنبلي، المحقق الشربيني بن فايق الشربيني، (المكتبة الشاملة).
  19. الهيثمي، نور الدين علي بن أبي بكر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، المحقق: حسام الدين القدسي، (القاهرة: مكتبة القدسي)، 1994م.

 

تمّ بحمد الله

 

References:

 

  • abn sayidha, ealiin bin 'iismaeil, almukhasasi, almuhaqaqi: khalil jafal, (birut: dar 'iihya' alttrath alearabii), ta1, 1996m.
  • abin eabdin, muhamad 'amin, radu almuhtar ealaa alddr almukhtari, (birut: dar alfikri), ta2, 1992m.
  • abin eashur, muhamad altaahir, altthryr walttnwyr, (tunus: aldaar alttwnsy), 1984m.
  • abin earafata, muhamad bin muhamadi, almukhtasar alfiqhii, almuhaqaqi: da. hafiz khayr, (muasasat khalf alkhabtur lil'aemal alkhayriati), ta1, 2014m.
  • abin fars, 'ahmad alrrazy, mujmal alllght, almuhaqiqi: zuhayr sultan, (birut: muasasat alrrsal), ta2, 1986m.
  • abn majah, muhamad bin yizid, sunan abn majihi, almuhaqiqi: shueayb al'arnuuwt, wakhrun, (dar alrisalat alealamiati), ta1, 2009m.
  • abin manzuri, muhamad bin mukram, lisan alearbi, (birut: dar sadri), ta3, 1414hi .
  • abin njim, siraj aldiyn eumra, almuhaqiqi: 'ahmad einayat, (dar alkutub aleilmiati), ta1, 2002m.
  • 'abu zahrata, muhamad bin 'ahmadi, zahrat alttfasyr, (dar alfikr alearbii).
  • al'azdi, muhamad bin duraydi, jamharat alllght, almuhaqiqa: ramzi baelabaki, (birut: dar aleilm lilmalayini), ta1, 1987m.
  • al'azhari, muhamad bin 'ahmad alharwy, alzzahr fi ghurayb 'alfaz alshshafey, almuhaqaqi: musead alssedny, (dar alttlaye).
  • al'azhari, muhamad bin 'ahmadu, tahdhib alllght, almuhaqaqi: muhamad mureibi, (birut: dar 'iihya' alttrath alearabii), ta1, 2001m.
  • alshwkani, muhamad bin eulay, 'iirshad alfuhul 'iilay tahqiq alhaqi min eilm al'usuli, almuhaqaqi: alshaykh 'ahmad eazw einayat, (dar alkitaab alearbii), ta1, 1419hi - 1999m.
  • 'afindi, eali haydar khawajih 'amin, darar alhukaam fi sharh majalat al'ahkami, taeribi: fahmi alhusayni, (dar aljil), ta1, 1991m.
  • al'albani, muhamad nasir aldiyni, silsilat al'ahadith alsahihat washay' min fiqhiha wafawayidiha, (alriyad: maktabat almaearifi), ta1, 2002m.
  • al'albani, muhamad nasir aldiyn, sahih aljamie alsaghir waziadatuhu, (almaktab al'iislamii).
  • al'ulukata, "taqnin al'ahkam alqadayiyat 2023mi", 2013m, www.alukah.net/sharia
  • al'ansari, zakariaa bin muhamad, fath alwahaab sharah manhaj altulaabi, (birut: dar alfikri), 14149hi, 1994m.
  • bunih, alan, aldhaka' alaistinaeiu waqieuh wamustaqbalahu, tarjamatu: eali sabri firighili, ealam almaerifati, silsilat kutub thaqafiat shahriat yusdiruha (alkuayti: almajlis alwataniu lilthaqafat walfunun waladab), (172), 'iibril 1993m.
  • albihaqi, 'ahmad bin alhusayni, alsunan alkubraa, almuhaqaqa: muhamad eataa, (birut: dar alkutub aleilmiati), ta3, 2003m.
  • altirmidhi, muhamad bin eisaa, sunan altirmidhi, almuhaqiqa: 'ahmad shakir wakhrun, (masir: matbaeat mustafaa alhalbi), ta2, 1975m.
  • alathanwi, muhamad bin eulay, mawsueat kashaf aistilahat alfunun waleulumu, almuhaqaqa: eali dahruji, (birut: maktabat lubnan nashiruna), ta1, 1996m.
  • aljburi, husayn bin khalafa, al'iimam 'abu aleabaas abn surij (306hi) warawuh al'usuliatu, (almadinat almunawarati: aljamieat al'iislamiatu), alssn(21), ea(81, 82), 1409h.
  • aljileud, 'arwaa bint eabdalrahman, 'ahkam tatbiqat aldhdhka' aliastinaeii fi alqada'i, (alssewdyt: dar qada'i), 1444h.
  • aljamali, mustafaa, alsharieat al'iislamiat wa'azmat masadir alqanun fi alwatan alearabii, (al'iiskandirit: majalat alhuquq lilbuhuth alqanuniat walaiqtisadiati), 1992m.
  • aljawhari, 'iismaeil bin hamadi, alsshah taj alllght wasihah alearabiati, tahqiqu: 'ahmad eatar, (birut: dar aleilm lilmalayini), ta4, 1407h 1987m.
  • hafiz alshaykh, du. 'ahmad eabd alfataah 'abu alriysh, almaswuwliat alshareiat walmadaniat liaistikhdam tatbiqat aldhaka' alaistinaeii fi alsharieat al'iislamiat walqawanin alwadeiati", majalat ruh alqawanini, (masr: kuliyat alhuquqi), eadad khasun bialmutamar aleilmi alduwlii althaamini, altiknulujya walqanuni, 2023m, (s367-368).
  • alhakimi, muhamad bin eabdallah, almustadrak ealaa alsahihayni, mae tadminati: aldhahabi fi altalkhis walmizan waleiraqii fi 'amalihi, walminawi fi fayd alqadir waghayrihim, almuhaqaqi: mustafaa eataa, (birut: dar alkutub aleilmiati), ta1, 1990m.
  • alhasakafi, muhamad eala' aldiyn, alddr almukhtar sharh tanwir al'absar wajamie albahar, almuhaqaqi: eabdalmuneim khalil, (dar alkutub aleilmiati), ta1, 2002m.
  • hamda, samir shihab, dawr aldhaka' alaistinaeii fi tatwir qawaeid alqanun altijari, dirasat muqaranati, aleiraqi, jamieat karkuka, majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, mij(13), ea(50), 2024m.
  • alhamuti, alzahrat eabdalrahman, dawr aldhaka' alaistinaeii fi siadat alqanuni, (al'urduni: majalat jamieat alzaytunat al'urduniyat lildirasat alqanuniati), 'iisdar khasa, 2024m.
  • khasaru, muhamad malaa , darar alhukaam sharh gharr al'ahkami, ( dar 'iihya' alkutub alearabiati).
  • alkhatib altabrizi, muhamad bin eabdallah, mashkat almasabihi, almuhaqaqa: muhamad nasir aldiyn al'albani, (birut: almaktab al'iislamii), ta3. 1985m.
  • alkhatib, eabdalkarim yunus, alttfsyr alquraniu lilquraani, (alqahirata: dar alfikr alearabii).
  • aldaariqatani, eali bin eumra, sunan aldaariqatani, almuhaqaqi: shueayb al'arnawuwt wakhrun, (birut: muasasat alrisalati), ta1, 2004m.
  • alddlqmwny, ramahun, "aldhdhka' aliastinaeii.. ma hu wama 'abraz mazahirihi?", (aljazirata: nt) sanat 2022m, www.aljazeera.net/tech.
  • alddamyry, muhamad bin musaa, alnnjm alwhhaj fi sharh alminhaji, (jdatu: dar alminhaji), ta1, 2004m.
  • aldhaka' aliastinaeiu, (alhayyat alsueudiat lilbayanat waldhaka' aliastinaeii: silsilat aldhaka' aliastinaeii liltanfidhiiyna1), ta2, 2024m.
  • aldhahabi, bu 'iibrahim, buhuth nadwat alqada' alshshrey fi aleasr alhadir alwaqie walmamuli, disambir, 1427h 2006h,
  • alraghib al'asfahani, alhusayn bin muhamad, almufradat fi ghurayb alqurani, almuhaqaqi: safwan alddawdy, (dimashqa: dar alqilmi), ta1, 1412h.
  • alzzabydy, muhamad murtadaa, taj alearus min jawahir alqamusa, (alkuayti: wizarat al'iirshadi), 2001m.
  • alzuhayli, wahbat bin mustafaa, alfiqh al'iislamii wa'adlatihu, (dimashqa: dar alfikri), ta4.
  • alzaeatirati, musaa, 'athar aldhdhka' aliastinaeii fi siaghat alfatwaa, 2023m. www.aliftaa.jo/Article.aspx?ArticleId.
  • alzilei, euthman bin eulay, tabyin alhaqayiq sharh kanz alddqayq, (alqahirati: dar alkutub al'iislamiati), 1313h.
  • sdaya, mawqie alhayyat alsueudiat lilbayanat waldhaka' alastinaeii, sadaya.
  • alsyuti, jalal aldiyn eabdalrahman, al'ashbah walnazayir fi qawaeid wafurue fiqh alshaafieiati, (dar alkutub aleilmiati), ta1, 1983m.
  • alshathari, eabdalrahman bin saedi, taqnin alsharieat bayn altahlil waltahrimi, (alriyad: dar alfadilati), ta1, 1426h.
  • alshirbini, muhamad bin 'ahmadu, mughniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, almuhaqaqi: eali mueawad, waeadil eabdalmawjudi, (dar alkutub aleilmiati), ta1, 1994m.
  • altabrani, sulayman bin 'ahmadu, alrawd aldaaniu (almuejam alsaghiri), almuhaqaqa: muhamad shkur, (birut: almaktab al'iislamii), ta1, 1985m.
  • altabrani, sulayman bin 'ahmadu, almuejam alsaghira, almuhaqaqa: muhamad shkur, (birut: almaktab al'iislamii), ta1, 1985m.
  • altabrani, sulayman bin 'ahmadu, almuejam alkabira, almuhaqaqa: hamdi alsslfy, (alqahirati: maktabat abn taymiati), ta2.
  • eabdalhafizi, shadi, aldhaka' alaistinaeiu nahw alat qadirat ealaa altafkir kalbashar, (aljazirati: nt), 2017m.
  • aleaskari, alhasan bin eabdallah, alfuruq alllghwyt, almuhaqaqa: muhamad 'iibrahimi, (alqahirati: dar aleilm walththqaf).
  • eali, muhamadu, hal yastatie aldhdhka' aliastinaeiu muhakat aleaql albashari, (alein), 2021m, al-ain.com/article/can-artificial-intelligence-simulate-human-brain .
  • https://sdaia.gov.sa/ar/SDAIA/about/Pages/AboutAI.aspx
  • https://sdaia.gov.sa/ar/SDAIA/about/Pages/AboutAI.aspx .
  • www.aljazeera.net/tech/midan/miscellaneous/science.
  • eumra, 'ahmad mukhtar, muejam alllght alearabiat almueasirati, (ealam alkutab), ta1, 2008m.
  • eantar, 'ahmadu, aldhdhka' aliastinaeiu 'abhaa suar alttfael bayn albashar walttknwlwjya, (aljazirata: nt), 2023m, www.aljazeera.net/tech .
  • eayaash, sahaa zaki nuri, 'athar taqniaat aldhaka' alaistinaeii ealaa alnusus aldusturiat walqanuniati, aleiraqi, jamieat albasrat, majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, mij(13), ea(48), 2024m.
  • fkhr aldiyn alraazi, muhamad bin eumri, almahsuli, almuhaqaqi: tah aleulwani, (muasasat alrrsal), ta3, 1997m.
  • fkhr aldiyn alraazi, muhamad bin eumra, mafatih alghayb (alttfsyr alkabir), (birut: dar 'iihya' alttrath alearabii), ta3, 1420h.
  • alqari, eali bin muhamad almala, mirqat almafatih sharh mishkat almasabihi, (birut: dar alfikri), ta1, 2002m.
  • alqarafi, 'ahmad bin 'iidris, alfuruqu, almuhaqaqi: khalil almansuri, (dar alkutub aleilmiati), 1998mi.
  • alqshiri, eabdalkarim bin hawazin, litayif al'iisharat (tafsir alqushiri), almuhaqiqa: 'iibrahim albisyuni, (masir: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi), ta3.
  • qmurat, samit shahyi wakhrun, aldhaka' aliaistinaeia bayn alwaqie walmamuli: dirasat tiqniat maydaniatan, (aljazayar: almultaqi alduwalii fi "aldhaka' alaistinaeii thdd jadid lilqanuni"), fi alfatrat 26-27/ nufimbir/ 2018m.
  • alqisi, rafie liutha, nazarat fi taqnin alfiqh al'iislami: tarikhahu, fiqhahu, dawabitihu, rafie lith alqisi, (birut: markaz nama' lilbuhuth waldirasati), ta1, 2015m.
  • alkasani, 'abu bakr bin maseudin, badayie alssnaye fi tartib alshshraye, (dar alkutub aleilmiati), ta2, 1986m.
  • almubarikifuri, eubidallah bin muhamad, mureaat almafatih sharh mishkaat almasabihi, (naris alhinda: aljamieat alsalafiatu), ta3, 1984m.
  • almuhamid, shiush, yasin, wamuhamad naeim, masirat alfiqh al'iislamii almueasir wamalamihuha: dirasat wathayiqiat tahliliatin, (emman: aljamieat al'urduniyati), 2000m.
  • almardawi, eali bin sulayman, al'iinsaf fi maerifat alrrajh min alkhilafi, almuhaqiqi: eabdallah alttrky, waeabdalfataah alhulu, (alqahirati: hajr llttbae), ta1, 1995m.
  • msinid albzzar (albahr alzzkhar), 'ahmad bin eamrw albzzar, almuhaqaqi: mahfuz alrahman zayn allh wakhrun, (almadinat almunawarati: maktabat aleulum walhakma), ta1, 2009m.
  • mistafaa, 'iibrahim, wakhrun, almuejam alwasiti, majmae alllght alearabiat bialqahirati, wakhrun, (dar aldaewati).
  • almanawi, eabdalrawuwfa, alttwqyf ealaa muhimaat alttearyf, (alqahirat: ealim alkitab), ta1, 1990m.
  • alnnwwi, muhyi aldiyn, al'arbaeun alnawawiatu, mae ziadat aibn rajab rahimahuma allah, muhyi aldiyn alnawawii, wabn rajab alhanbali, almuhaqiq alshirbini bin fayiq alshirbini, (almaktabat alshaamilati).
  • alhithimi, nur aldiyn eali bin 'abi bakr, majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, almuhaqaqi: husam aldiyn alqudsi, (alqahirati: maktabat alqudsi), 1994m.