استبدال الوقف وأثره في تحقيق التنمية المستدامة "دراسة فقهية" / Replacement of the Moratorium And Its Impact On Sustainable Development "Doctrinal study"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بكفر الشيخ

المستخلص

يعالج هذا البحث مسألة من أهم المسائل التي تجري على الوقف، وهى مسألة استبدال الوقف وأثره في تحقيق التنمية المستدامة ؛ ومن شروط الوقف التأبيد، واستبدال الوقف يخالف هذا الشرط ، لذلك اختلف الفقهاء في استبدال الوقف فمنهم من منع، ومنهم من أجاز ذلك، ولكن بضوابط، ومنها: أن تتعطل منافع الوقف كليًّا بحيث لايرجي منه فائدة، وأن يكون في الاستبدال مصلحة حقيقة ؛ لكون هذا الاستبدال يقدم حلولًا فعالة للعديد من المشكلات، كما يهدف البحث إلى ربط التنمية المستدامة باستبدال الوقف؛ لكون الاستبدال يؤدي إلى دوام الانتفاع بالموقوف، وفي هذا مصلحة لمن يأتي من الأجيال اللاحقة حيث يمكنهم الاستفادة منه ، كما بينت أن هذه الأوقاف التي يجوز استبدالها يمكن العمل على تنميتها واستثمارها، فالاستثمار تنمية للأموال الوقفية، وهذا الاستثمار له وسائل، ومنها: الاستصناع والمزارعة، وكل ذلك لصالح الموقوف عليهم،واستثمار أموال بدل ممتلكات الأوقاف لها ضوابط لابد من مراعاتها عند استثمار هذه الأموال، ومنها : ألا يخالف الاستثمار شروط الواقف مادامت لا تخالف الشرع ، كما تناولت في هذا البحث الآثار الاقتصادية، والاجتماعية، والبيئية لاستبدال الوقف على التنمية المستدامة، وقد اعتمدت في هذا البحث على: المنهج الاستقرائي ، وذلك من خلال تتبع بعض آراء الفقهاء مع الرجوع إلى المصادر الأصيلة من كتب الفقه، والمنهج التحليلي، وذلك بتحليل بعض أقوال الفقهاء المتعلقة بالبحث، والمنهج المقارن، وذلك من خلال العرض لأقوال الفقهاء، والترجيح بينها، وقد قسمت هذا البحث إلى تمهيد وأربعة مباحث، التمهيد : المقصود بالوقف والاستبدال و التنمية المستدامة، والمبحث الأول: صور استبدال الوقف في العقار وأثره على التنمية المستدامة، والمبحث الثاني: صور استبدال الوقف في المنقول وأثره على التنمية المستدامة، والمبحث الثالث: ضوابط استبدال الوقف وأثره ، والمبحث الرابع: استثمار أموال البدل وضوابطه، وخاتمة.
 
Abstract:
This research addresses one of the most important issues on the moratorium, namely the replacement of the moratorium and its impact on sustainable development; One of the terms of the moratorium is annihilation, and the replacement of the moratorium is contrary to this requirement. Therefore, scholars disagree in replacing the moratorium from preventing them, including by permitting them to do so, but with controls, including: that the benefits of the moratorium are totally disrupted so that the benefit of the moratorium is not forbidden, and that the replacement has a real interest; Because this replacement offers effective solutions to many problems, the research aims to link sustainable development to the replacement of the moratorium; The fact that substitution leads to the perpetuation of the use of the detainee, and it is in the interest of those who come from subsequent generations where they can benefit from it, as I have shown that these endowments, which may be replaced, can be developed and invested. Investment is in the is a development of endowment funds. This investment has means, including: Istisna 'a and farming, all for the benefit of the detainees, and the investment of funds instead of waqf property have controls that must be observed when investing these funds, including: Investment does not contravene the terms of the moratorium as long as it does not contravene legality, as discussed in this research the economic, social and environmental implications of replacing the moratorium on sustainable development, which relied on: The inductive approach, by tracking some opinions of scholars with reference to the original sources of jurisprudence books, and the analytical approach, by analysing some words Scholars related to research and comparative approach, by presenting the words of scholars, weighing among them. This research was divided into a prelude and four detectives, preface: Cessation, Replacement and Sustainable Development, and Research 1: Images of Cessation Replacement in Real Estate and its Impact on Sustainable Development, and Research 2: Images of the replacement of the moratorium in the movable and its impact on sustainable development, and the third research: Suspension replacement controls and its impact, and research IV: Investment of allowance funds and controls, conclusion.

الكلمات الرئيسية


  • أولًا: القرآن الكريم:

    ثانيًا: كتب الحديث وعلومه:

    • الأموال أبو عُبيد القاسم بن سلاّم بن عبد الله الهروي البغدادي (ت: 224هــ) ، ط: دار الفكر. - بيروت. (د.ط.ت).
    • البدر المنير في تخريج الأحاديث والأثار الواقعة في الشرح الكبير ابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد المصري (ت: 804هــ)، ط: دار الهجرة للنشر والتوزيع - الرياض-السعودية، الطبعة: الاولى، 1425هــ-2004م.
    • تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي أبو العلاء محمد بن عبد الرحمن المباركفورى (ت: 1353هــ)، ط: المكتبة السلفية، المدينة المنورة، ط: الثانية 1383هــ
    • الجامع الصحيح المختصر لمحمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي تحقيق : د. مصطفى ديب البغا,ط: دار ابن كثير ، اليمامة – بيروت، ط:الثالثة ، 1407ﻫ.
    • الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم أبو الحسين أبو الحسين مسلم بن الحجاج بن مسلم النيسابوري، ط: دار الجيل بيروت + دار الآفاق الجديدة:بيروت ،(د.ط.ت)
    • الجامع الصحيح سنن الترمذي, محمد بن عيسى أبو عيسى الترمذي السلمي تحقيق : أحمد محمد شاكر وآخرون,الناشر: ط:مصطفى البابى : مصر، ط: الثانية، 1395ﻫ.
    • سبل السلام محمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، ا الصنعاني، (ت: 1182هــ) ط: دار الحديث، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ
    • سنن أبي داود، أبو داود سليمان بن الأشعث بن عمرو الأزدي (ت: 275هــ)،تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، ط: المكتبة العصرية، صيدا – بيروت،(د.ط.ت).
    • سنن الدارقطني، أبو الحسن علي بن عمر البغدادي الدارقطني (ت: 385هــ) تحقيق: شعيب الارنؤوط، حسن عبد المنعم، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم، ط- مؤسسة الرسالة، بيروت – لبنان، ط 1(1424هــ - 2004 م).
    • السنن الكبرى أحمد بن الحسين الخراساني، أبو بكر البيهقي (ت: 458هــ) تحقيق: محمد عبد القادر عطا، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ - 2003 م.
    • شرح صحيح البخارى لابن بطال، علي بن خلف بن عبد الملك (ت: 449هــ) تحقيق: أبو تميم ياسر بن إبراهيم، ط: مكتبة الرشد- السعودية، الرياض،ط2(1423هــ- 2003م).
    • عمدة القاري شرح صحيح البخاري، محمود بن أحمد الحنفى بدر الدين العينى (ت: 855هــ) ط: دار إحياء التراث العربي – بيروت،(د.ط.ت).
    • عون المعبود شرح سنن أبي داود وحاشية ابن القيم: تهذيب سنن أبي داود وإيضاح علله محمد أشرف بن أمير بن حيدر العظيم آبادي (ت: 1329هــ) ، ط: دار الكتب العلمية ط2(1415هـ)ـ
    • فتح الباري شرح صحيح البخاري، أبو الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت : 852هــ) الناشر: دار المعرفة - بيروت، 1379هـ.
    • المجتبى من السنن (السنن الصغرى)، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب ، النسائي (ت: 303هــ) تحقيق: عبد الفتاح أبو غدة، ط- مكتب المطبوعات الإسلامية، حلب، ط2،1406هـ .
    • مجمع الزوائد ومنبع الفوائد أبو الحسن نور الدين الهيثمي ت: 807هــ، ط: دار الفكر، بيروت/ 1412 هـ.
    • المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (ت: 676هــ) ط: دار إحياء التراث العربي – بيروت، ط: الثانية، 1392هـ.
    • المنتقى شرح الموطإ أبو الوليد سليمان بن خلف الباجي الأندلسي (المتوفى: 474هــ)، ط: مطبعة السعادة - مصر الطبعة: الأولى، 1332 هـ
    • نيل الأوطار، محمد بن علي الشوكاني (ت: 1250هــ) تحقيق: عصام الدين الصبابطي، ط: دار الحديث، مصر،ط1( 1413هــ - 1993م).

    ثانيًا:كتب أصول الفقه والقواعد الفقهية:

    • الأشباه والنظائر، عبد الرحمن بن أبي بكر جلال الدين السيوطي (ت: 911هــ) ط: دار الكتب العلمية: بيروت، الطبعة: الأولى 1411هــ - 1990م.
    • إعلام الموقعين عن رب العالمين، محمد بن أبي بكر بن قيم الجوزية ، تحقيق: محمد عبد السلام إبراهيم، ط- دار الكتب العلمية – ييروت، ط1( 1411هــ - 1991م).
    • غمز عيون البصائر في شرح الأشباه والنظائر أحمد بن محمد ، أبو العباس، شهاب الدين الحموي، ت: 1098هـ، ط: دار الكتب العلمية: بيروت، الطبعة: الأولى، 1405هــ .

    ثالثًا: كتب الفقه:

    كتب الفقه الحنفي:

    • الاختيار لتعليل المختار عبد الله بن محمود بن مودود الموصلي الحنفي (ت: 683هــ) ، ط- مطبعة الحلبي - القاهرة (1356 هـ - 1937 م) .
    • البحر الرائق شرح كنز الدقائق زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (ت: 970هــ)، ط: دار الكتاب الإسلامي، بيروت،ط: الثانية،(د.ت)
    • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، علاء الدين، أبو بكر بن مسعود الكاساني الحنفي (ت: 587هــ)ط: دار الكتب العلمية: بيروت،ط: الثانية، 1406هــ - 1986م.
    • البناية شرح الهداية أبو محمد محمود بن أحمد الحنفى بدر الدين العينى (ت: 855هــ) ط: دار الكتب العلمية - بيروت، لبنان، ط: الأولى، 1420 هـ - 2000 م.
    • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق وحاشية الشِّلْبِيِّ للزيلعى،ط: المطبعة الكبرى الأميرية - بولاق، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1313 هـ.
    • تحفة الفقهاء محمد بن أحمد بن أبي أحمد، أبو بكر علاء الدين السمرقندي (ت: نحو 540هــ)، ط: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، الطبعة: الثانية، 1414 هـ - 1994 م.
    • درر الحكام شرح غرر الأحكام محمد بن فرامرز بن علي الشهير أو منلا أو المولى - خسرو (المتوفى: 885هــ)، ط: دار إحياء الكتب العربية، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • رد المحتار على الدر المختار، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز ابن عابدين الدمشقي الحنفي (ت: 1252هــ) ط: دار الفكر-بيروت،ط: الثانية، 1412هــ - 1992م.
    • شرح السير الكبير محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (المتوفى: 483هــ) ط: الشركة الشرقية للإعلانات، الطبعة: بدون طبعة.
    • العناية شرح الهداية محمد بن محمد بن محمود، أكمل الدين البابرتي (المتوفى: 786هــ)، ط: دار الفكر، (د.ط,ت).
    • فتح القدير شرح الهداية كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام (المتوفى: 861هــ)، ط: دار الفكر، (د.ط.ت).
    • المبسوط محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (ت: 483هــ) ، ط: دار المعرفة – بيروت،(د.ط)، 1414هــ - 1993م .
    • مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر عبد الرحمن بن محمد بن سليمان المدعو بشيخي زاده, يعرف بداماد أفندي (المتوفى: 1078هــ)، ط: دار إحياء التراث العربي، (د.ط.ت).
    • المحيط البرهاني في الفقه النعماني، أبو المعالي برهان الدين محمود بن أحمد البخاري الحنفي (ت: 616هــ)، تحقيق:عبد الكريم الجندي، ط:دار الكتب العلمية، بيروت ط1(1424هــ.
    • الهداية في شرح بداية المبتدي علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني (ت: 593هــ) المحقق: طلال يوسف، ط: دار إحياء التراث العربي - بيروت – لبنان،(د.ط.ت).

    كتب الفقه المالكي:

    • بداية المجتهد ونهاية المقتصد أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (المتوفى: 595هــ)، ط: دار الحديث - القاهرة ،(د.ط) 1425هــ .
    • -بلغة السالك لأقرب المسالك المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي، ط: دار المعارف،(د.ط.ت).
    • البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت: 520هــ) حققه: د محمد حجي وآخرون، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م.
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (ت: 1230هــ) ط: دار الفكر: بيروت،(د.ط.ت) .
    • الذخيرة أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس المالكي الشهير بالقرافي (ت: 684هــ) ،تحقيق: محمد حجي، ط: دار الغرب الإسلامي- بيروت الطبعة: الأولى، 1994 م.
    • -شرح مختصر خليل محمد بن عبد الله الخرشي المالكي أبو عبد الله (ت: 1101هــ) ، الناشر: دار الفكر: بيروت ،(د.ط.ت)
    • شرح ميارة الفاسي، أبو عبد الله، محمد بن أحمد الفاسي (ت: 1072هــ)تحقيق: عبد اللطيف حسن عبد الرحمن ط: دار الكتب العلمية بيروت/ 1420هــ.
    • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي (ت: 1126هــ)، ط: دار الفكر، (د.ط)،1415هــ .
    • متن الرسالة أبو محمد عبد الله بن (أبي زيد) القيرواني (ت: 386هــ)، ط: دار الفكر،(د.ط.ت).
    • المقدمات الممهدات أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي ت: 520هــ، ط: دار الغرب الإسلامي:بيروت، ط: الأولى، 1408 هـ - 1988 م.
    • منح الجليل شرح مختصر خليل، محمد بن أحمد عليش، (ت: 1299هــ ) ط: دار الفكر – بيروت،(د.ط)، 1409هــ/1989م.
    • مواهب الجليل في شرح مختصر خليل شمس الدين، المعروف بالحطاب المالكي (ت: 954هــ) ط: دار الفكر: بيروت، ط3( 1412هــ - 1992م).

    كتب الفقه الشافعي:

    • -أسنى المطالب في شرح روض الطالب، زكريا بن محمد الأنصاري(ت 926هــ)، ط: دار الكتاب الإسلامي: بيروت،(د.ط.ت).
    • إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين أبو بكر عثمان بن محمد شطا الدمياطي (ت: 1310هــ)، ط: دار الفكر، ط: الأولى، 1418 هـ - 1997 م.
    • الأم الشافعي أبو عبد الله محمد بن إدريس الشافعي (ت: 204هــ)، ط: دار المعرفة : بيروت1410هــ/1990م.
    • الحاوي الكبير في الفقه الشافعي، أبو الحسن بن حبيب الماوردي (ت: 450هــ) ط: دار الكتب العلمية، ط1(1419 هـ -1999 م) .
    • روضة الطالبين وعمدة المفتين أبو زكريا محيي الدين النووي (ت: 676هــ)، ط: المكتب الإسلامي، بيروت، ط: الثالثة، 1412هــ / 1991م.
    • الغرر البهية في شرح البهجة الوردية، زكريا الأنصاري، ط: المطبعة الميمنية،(د.ط.ت) .
    • الفقه المنهجي على مذهب الإمام الشافعي، مُصطفى الخِنْ وآخرون ، ط: دار القلم: دمشق،ط: الرابعة، 1413 هـ - 1992 م.
    • فتح العزيز بشرح الوجيز عبد الكريم بن محمد الرافعي (ت: 623هــ)،ط:دار الفكر،(د.ط.ت).
    • مغني المحتاج إلي معرفة معاني ألفاظ المنهـاج، شمس الدين الخطيب الشربيني (ت :977هـ)،ط: دار الكتب العلمية: بيروت، ط: الأولي، 1415هـ.
    • المجموع شرح المهذب أبو زكريا محيي الدين النووي (ت: 676هــ) ، ط: دار الفكر:بيروت،(د.ط.ت).
    • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج بن أبي شهاب الدين الرملي (ت: 1004هــ) ط: دار الفكر، بيروت، الطبعة: ط أخيرة - 1404هــ/1984م.

    كتب الفقه الحنبلي:

    • الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل ،موسى بن أحمد بن سالم الحجاوي ، تحقيق: عبد اللطيف السبكي ،ط: دار المعرفة : بيروت،(د.ط.ت).
    • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف للمرداوى، ط: دار إحياء التراث العربى: بيروت، ط:الثانية(د.ت).
    • الشرح الكبير على متن المقنع، بن قدامة المقدسي ط: دار الكتاب العربي،(د.ط.ت).
    • الكافي في فقه الإمام أحمد، بن قدامة المقدسي (ت: 620هــ) ط: دار الكتب العلمية: بيروت الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م.
    • كشاف القناع عن متن الإقناع، منصور البهوتي الحنبلي (ت: 1051هــ) ط: دار الكتب العلمية، بيروت،(د.ط.ت) .
    • العدة شرح العمدة أبو محمد بهاء الدين المقدسي (ت: 624هــ)، ط: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الثانية 1426هـ.
    • المبدع في شرح المقنع ابن مفلح المتوفى884هـ، ط: المكتب الإسلامي، بيروت،(د.ط.ت).
    • -مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى مصطفى بن سعد الرحيبانى ،ت: 1243هـ، ط: المكتب الإسلامي الطبعة: الثانية، 1415هــ - 1994م.
    • مجموع الفتاوى، أحمد بن عبد الحليم بن تيمية (ت: 728هــ)تحقيق: عبد الرحمن قاسم، ط- مجمع الملك فهد: المدينة 1416هــ/1995م).1422هـ-2001م.
    • المناقلة والاستبدال بالأوقاف لابن قاضي الجبل الحنبلي،ط: مؤسسة الرسالة:بيروت،ط:الثانية،
    • المغني، بن قدامة المقدسي (ت: 620هـ) ط: مكتبة القاهرة، (1388هــ - 1968م) .

    كتب اللغة والمعاجم:

    • -تاج العروس من جواهر القاموس محمّد الحسيني، الملقّب بمرتضى الزبيدي، ط: دار الفكر: بيروت، الطبعة: الأولى 1414 هـ.
    • المعجم الوسيط، مجمع اللغة العربية بالقاهرة(إبراهيم مصطفي-أحمد الزيات-حامد عبد القادر-محمد النجار)، الناشر: دار الدعوة .
    • لسان العرب محمد بن مكرم، ابن منظور (ت: 711هــ)، ط: دار صادر: بيروت، ط:الثالثة، 1414هـ.
    • مختار الصحاح زين الدين بن أبي بكر الرازي(ت: 666هــ)تحقيق: يوسف محمد، ط: المكتبة العصرية ، بيروت، ط5 1420هــ.
    • معجم اللغة العربية المعاصرة، أحمد مختار عمر (ت: 1424هــ)، ط: عالم الكتب: الرياض، ط: الأولى، 1429 هـ .
    • معجم لغة الفقهاء محمد رواس قلعجي - حامد صادق قنيبي، ط: دار النفائس : الأردن ،الطبعة: الثانية، 1408 هـ .
    • المغرب في ترتيب المعرب، برهان الدين الخوارزمي ّ(ت: 610هــ) ط: دار الكتاب العربي.

    كتب التاريخ والتراجم:

    • الاستيعاب في معرفة الأصحاب، يوسف بن عبد البر القرطبي (ت: 463هــ) تحقيق: علي البجاوي، ط: دار الجيل، بيروت، ط: الأولي،1412هــ.
    • تاريخ الرسل والملوك، محمد بن جرير الطبري (ت: 310هــ)ط: دار التراث :بيروت، ط: الثانية،1387هـ.
    • التذكرة الحمدونية محمد بن الحسن بن حمدون، ط: دار صادر، بيروت، الطبعة: الأولى، 1417 هـ.
    • تهذيب الكمال في أسماء الرجال يوسف بن عبد الرحمن المزي (المتوفى: 742هــ)،تحقيق:د/ بشار عواد معروف،ط: مؤسسة الرسالة – بيروت، الطبعة: الأولى، 1400 – 1980م.
    • الكامل في التاريخ لابن الأثير, تحقيق:عبد الله القاضى , ط:دار الكتب العلمية: بيروت,الطبعة الثانية ,1415ﻫ.
    • المنتظم فى تاريخ الملوك والأمم أبى الفرج الجوزى ,ط:دائرة المعارف العثمانية:الهند ,الطبعة الأولى 1359ﻫ.
    • المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والآثار ، تقي الدين المقريزي ، ط:دار الكتب العلمية، بيروت، ط: الأولى، 1418 هـ.
    • مآثر الإنافة في معالم الخلافة، أحمد الفزاري القلقشندي تحقيق: عبد الستار فراج، ط: مطبعة حكومة الكويت – الكويت، ط: الثانية، 1985م.

    مراجع فقهية حديثة:

    • أثر الوقف في تحقيق التنمية المالية والاقتصادية والاجتماعية المستدامة،د. شعبان رأفت محمد إبراهيم، المجلة القانونية، جامعة القاهرة.
    • استثمار الأوقاف في الفقه الإسلامي د.محمود أحمد أبو ليل بحث منشور بمجلة مجمع الفقه الاسلامى بجدة العدد: 13.
    • -"استبدال الأوقاف (حكمه وضوابطه وإجراءاته) (دراسة مقارنة)،د. تيسير أبو خشريف، بحث منشور في مجلة جامعة دمشق للعلوم الاقتصادية والقانونية-المجلد 30، العدد الثاني -2014م
    • الوقف النقدي مدخل لتفعيل دور الوقف في حياتنا المعاصرة، د. شوقي أحمد دنيا، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، العدد:13
    • استثمار الوقف وطرقه القديمة والحديثة د. على القرة داغي ، مجلة مجمع الفقه الإسلامي ، العدد :13.
    • حجة الله البالغة، شاه ولي الله الدهلوي» (ت: 1176هــ) تحقيق: السيد سابق،ط: دار الجيل، بيروت ،ط: الأولى،1426 هـ .
    • ضوابط استثمار الوقف في الفقه الإسلامي ، د.حسن السيد حامد خطاب ، بحث مقدم للمؤتمر الرابع للأوقاف: المدينة المنورة،2013م.
    • دور نظام الوقف في التنمية الاقتصادية والاجتماعية، د. دلال بن سمينة،د/جهاد بوضياف، مجلة الحقوق والعلوم الإنسانية ،جامعة زيان عاشور ، الجزائر ، العدد:(34).
    • الوقف الإسلامي وحضوره في حماية البيئة وضمان التنمية المستدامة ، د/فرج الحسين، مجلة القانون العقاري والبيئة ،المجلد: (10)، العدد:(2)،2022م.
    • الفقه الإسلامي وأدلته، وهبه الزُّحَيْلِيّ ، ط: دار الفكر : دمشق، ط4(د.ت).
    • محاضرات في الوقف محمد أبوزهرة ط: دار الفكر العربي: مصر، ط: الثانية،1972م.
    • الوقف وأثره في تنمية الاقتصاد الإسلامي، محمد سعيد محمد البغدادي الناشر: دائرة الشؤون الإسلامية والعمل الخيري بدبى 1438هـ.
    • الوقف البيئ فكرته ومشروعه، د. ماهر معروف فالح النداف ، كلية العلوم التربوية والآداب، الأردن.

    مراجع أخري متنوعة:

    • التنمية المستدامة مفهومها – أبعادها- مؤشراتها، مدحت أبو النصر، ياسمين مدحت محمد ، الناشر: المجموعة العربية للتدريب والنشر: القاهرة، ط: الأولى، 2017م.
    • الجوانب الاقتصاديه والاجتماعية للتنمية المستدامة في قضايا البيئة، محمود رجب فتح الله بحث مقدم في مؤتمر القانون والبيئة كلية الحقوق،جامعة طنطا في الفترة 23-24إبريل 2018م.
    • قراءة مرجعية في التنمية المستدامة (الاليات والتحديات)، هلال صالح الحرير، بحث منشور فى جامعة اسيوط. العدد: الأول، مارس 2018م.

    المواقع الألكترونية:

    https://www.who.int/ar/news-room/fact-sheets/detail/typhoid موقع منظمة الصحة العالمية

     

    References:

    1: alquran alkarim:

    2: kutub alhadith waeulumihu:

    • al'amwal 'abu eubyd alqasim bin slam bin eabd allah alhurawii albaghdadii (t: 224hi) , ta: dar alfikri. - bayrut. (du.ti.t).
    • albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabir abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin ealii bin 'ahmad almasrii (t: 804h), ta: dar alhijrat lilnashr waltawzie - alriyad-alsaeudiat, altabeati: alawlaa, 1425h-2004m.
    • tuhifat al'ahwadhi bisharh jamie altirmidhii 'abu aleala' muhamad bin eabd alrahman almubarikifuraa (t: 1353h), ta: almaktabat alsalafiati, almadinat almunawarati, ta: althaaniat 1383h
    • aljamie alsahih almukhtasar limuhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhari aljuefi tahqiq : du. mustafaa dib albagha,ta: dar aibn kathir , alyamamat - bayrut, ta:althaalithat , 1407h.
    • aljamie alsahih almusamaa sahih muslim 'abu alhusayn 'abu alhusayn muslim bin alhajaaj bin muslim alniysaburi, t: dar aljil bayrut + dar alafaq aljadidati:birut ,(du.ta.t)
    • aljamie alsahih sunan altirmidhi, muhamad bin eisaa 'abu eisaa altirmidhiu alsilamiu tahqiq : 'ahmad muhamad shakir wakhrun,alnaashar: ta:mustafaa albabaa : misr, ta: althaaniati, 1395h.
    • subul alsalam muhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasni, a alsaneani, (t: 1182hi) ta: dar alhadithi, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikh
    • sunan 'abi dawud, 'abu dawud sulayman bin al'asheath bin eamrw al'azdi (t: 275hi),tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhumidi, ta: almaktabat aleasriati, sayda - birut,(du.ti.t).
    • snan aldaariqatani, 'abu alhasan eali bin eumar albaghdadi aldaariqutniu (t: 385h) tahqiqu: shueayb alarnuuwta, hasan eabd almuneam, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum, tu- muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, t 1(1424hi - 2004 mi).
    • alsunan alkubraa 'ahmad bin alhusayn alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi (t: 458h) tahqiqu: muhamad eabd alqadir eataa, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeatu: althaalithata, 1424 hi - 2003 mi.
    • sharah sahih albukharaa liabn batala, ealiin bin khalaf bin eabd almalk (t: 449hi) tahqiqu: 'abu tamim yasir bin 'iibrahima, ta: maktabat alrushdi- alsueudiat, alrayadi,ta2(1423h- 2003ma).
    • eumdat alqariy sharh sahih albukhari, mahmud bin 'ahmad alhanfaa badr aldiyn aleaynaa (t: 855h) ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut,(du.ti.t).
    • eun almaebud sharh sunan 'abi dawud wahashiat abn alqiami: tahdhib sunan 'abi dawud wa'iidah ealalih muhamad 'ashraf bin 'amir bin haydar aleazim abadi (t: 1329ha) , ta: dar alkutub aleilmiat ta2(1415h)
    • fatah albari sharh sahih albukhari, 'abu alfadl 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii (t : 852h) alnaashir: dar almaerifat - bayrut, 1379h.
    • almujtabaa min alsunan (alsunan alsughraa), 'abu eabd alrahman 'ahmad bin shueayb , alnasayiyi (t: 303hi) tahqiqu: eabd alfataah 'abu ghudata, ta- maktab almatbueat al'iislamiati, halabu, ta2,1406h .
    • majmae alzawayid wamanbae alfawayid 'abu alhasan nur aldiyn alhaythamii ti: 807hi, ta: dar alfikri, bayrut/ 1412 hi.
    • alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaaj 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (t: 676hi) ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, ta: althaaniati, 1392h.
    • almuntaqaa sharh almawta'i 'abu alwalid sulayman bin khalaf albaji al'andalusii (almutawafaa: 474hi), ta: matbaeat alsaeadat - misr altabeatu: al'uwlaa, 1332 hu
    • nil al'awtar, muhamad bin ealiin alshuwkanii (t: 1250ha) tahqiqu: eisam aldiyn alsababiti, ta: dar alhadithi, masar,ta1( 1413h - 1993mi).

    3: kutub 'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • al'ashbah walnazayir, eabd alrahman bin 'abi bakr jalal aldiyn alsuyutiu (t: 911hi) ta: dar alkutub aleilmiati: bayrut, altabeatu: al'uwlaa 1411hi - 1990m.
    • 'iielam almuqiein ean rabi alealamina, muhamad bin 'abi bakr bin qiam aljawziat , tahqiqu: muhamad eabd alsalam 'iibrahim, ta- dar alkutub aleilmiat - yirut, ta1( 1411hi - 1991mu).
    • ghamz euyun albasayir fi sharh al'ashbah walnazayir 'ahmad bin muhamad , 'abu aleabaasi, shihab aldiyn alhamawy, ta: 1098hi, ta: dar alkutub aleilmiati: bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1405hi .

    4: kutub alfiqah:

    kutub alfiqh alhanafi:

    • aliakhtiar litaelil almukhtar eabd allh bin mahmud bin mawdud almusilii alhanafii (t: 683ha) , ta- matbaeat alhalabii - alqahira (1356 hi - 1937 mi) .
    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (t: 970h), ta: dar alkitaab al'iislamii, bayruta,ta: althaaniati,(d.t)
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud alkasanii alhanafii (ta: 587hi)ta: dar alkutub aleilmiati: bayruta,ta: althaaniati, 1406hi - 1986m.
    • albinayat sharh alhidayat 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad alhanfaa badr aldiyn aleaynaa (t: 855h) ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, ta: al'uwlaa, 1420 hi - 2000 mi.
    • tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wahashiat alshshilbi lilziyleaa,t: almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, 1313 h.
    • tahifat alfuqaha' muhamad bin 'ahmad bin 'abi 'ahmadu, 'abu bakr eala' aldiyn alsamarqandii (t: nahw 540h), ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: althaaniati, 1414 hi - 1994 mi.
    • darar alhukaam sharh gharr al'ahkam muhamad bin framarz bin ealiin alshahir 'aw manalan 'aw almawlaa - khasru (almutawafaa: 885hi), ta: dar 'iihya' alkutub alearabiati, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • rad almuhtar ealaa aldiri almukhtari, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz abn eabidin aldimashqii alhanafii (ta: 1252hi) ta: dar alfikr-biruta,ta: althaaniati, 1412hi - 1992m.
    • sharah alsayr alkabir muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsia (almutawafaa: 483ha) ta: alsharikat alsharqiat lil'iielanati, altabeati: bidun tabeatin.
    • aleinayat sharh alhidayat muhamad bin muhamad bin mahmud, 'akmal aldiyn albabirati (almutawafaa: 786hi), ta: dar alfikri, (du.ti,t).
    • fatah alqadir sharh alhidayat kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi almaeruf biabn alhumaam (almutawafaa: 861hi), ta: dar alfikri, (du.ti.t).
    • almabsut muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (t: 483hi) , ta: dar almaerifat - bayrut,(du.ta), 1414hi - 1993m .
    • majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhar eabd alrahman bin muhamad bin sulayman almadeui bishaykhiin zadahu, yueraf bidamad 'afindi (almutawafaa: 1078h), ta: dar 'iihya' alturath alearabii, (du.ti.t).
    • almuhit alburhanii fi alfiqh alniemanii, 'abu almaeali burhan aldiyn mahmud bin 'ahmad albukharii alhanafii (ta: 616h), tahqiqu:eabd alkarim aljundi, ta:dar alkutub aleilmiata, bayrut ta1(1424h.
    • alhidayat fi sharh bidayat almubtadi eali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alfirghanii almirghinanii (t: 593h) almuhaqaqi: talal yusif, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut - lubnan,(du.ti.t).

    kutub alfiqh almalki:

    • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biabn rushd alhafid (almutawafaa: 595hi), ta: dar alhadith - alqahirat ,(du.ta) 1425hi .
    • -blughat alsaalik li'aqrab almasalik almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhuluti, ta: dar almaearifi,(du.ti.t).
    • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajat 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t: 520h) haqaqahu: d muhamad hajiy wakhrun, ta: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan altabeata: althaaniati, 1408 hi - 1988 mi.
    • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabira, muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalikii (t: 1230hi) ta: dar alfikri: birut,(du.ti.t) .
    • aldhakhirat 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris almalikiu alshahir bialqarafi (t: 684hi) ,tahqiqi: muhamad haji, ta: dar algharb al'iislami- bayrut altabeata: al'uwlaa, 1994 mi.
    • -sharh mukhtasar khalil muhamad bin eabd allah alkharshi almaliki 'abu eabd allah (t: 1101h) , alnaashir: dar alfikri: bayrut ,(du.ta.t)
    • sharah mayarat alfasi, 'abu eabd allah, muhamad bin 'ahmad alfasii (t: 1072hi)tahqiqu: eabd allatif hasan eabd alrahman ta: dar alkutub aleilmiat bayrut/ 1420h.
    • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawanii shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almalikii (t: 1126h), t: dar alfikri, (du.ta),1415hi .
    • matn alrisalat 'abu muhamad eabd allh bin ('abi zayda) alqayrawanii (t: 386h), ta: dar alfikri,(du.ti.t).
    • almuqadimat almumahidat 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii ti: 520hi, tu: dar algharb al'iislami:birut, ta: al'uwlaa, 1408 hi - 1988 mi.
    • manah aljalil sharh mukhtasar khalil, muhamad bin 'ahmad ealaysh, (t: 1299hi ) ta: dar alfikr - bayrut,(du.ta), 1409h/1989m.
    • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil shams aldiyn, almaeruf bialhitab almalikii (t: 954hi) t: dar alfikri: bayrut, ta3( 1412hi - 1992mi).

    kutub alfiqh alshaafieayi:

    • -'asnaa almatalib fi sharh rawd altaaliba, zakariaa bin muhamad al'ansari(t 926h), ta: dar alkitaab al'iislamii: birut,(du.ti.t).
    • 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fath almueayan 'abu bakr euthman bin muhamad shata aldimyatii (t: 1310h), ta: dar alfikri, ta: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • al'umu alshaafieiu 'abu eabd allh muhamad bin 'iidris alshaafieii (t: 204h), ta: dar almaerifat : birut1410h/1990m.
    • alhawi alkabir fi alfiqh alshaafieii, 'abu alhasan bin habib almawardii (t: 450hi) ta: dar alkutub aleilmiati, ta1(1419 ha -1999 mi) .
    • rudat altaalibin waeumdat almufatin 'abu zakariaa muhyi aldiyn alnawawii (t: 676h), ta: almaktab al'iislamii, bayrut, ta: althaalithati, 1412hi / 1991m.
    • algharr albahiat fi sharh albahjat alwardiati, zakariaa al'ansari, ta: almatbaeat almimaniiti,(du.ti.t) .
    • alfiqh almanhajii ealaa madhhab al'iimam alshaafieayi, mustfa alkhin wakhrun , ta: dar alqalami: dimashqa,ti: alraabieati, 1413 hi - 1992 mi.
    • fatah aleaziz bisharh alwajiz eabd alkarim bin muhamad alraafieii (t: 623h),ta:dar alfikra,(du.ti.t).
    • mighni almuhtaj 'iilaya maerifat maeani 'alfaz almunhaaji, shams aldiyn alkhatib alshirbinii (t :977hi),ta: dar alkutub aleilmiati: bayrut, ta: al'uwli, 1415hi.
    • almajmue sharah almuhadhab 'abu zakariaa muhyi aldiyn alnawawii (ta: 676hi) , ta: dar alfikr:birut,(du.ti.t).
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj bin 'abi shihab aldiyn alramlii (t: 1004hi) ta: dar alfikri, bayrut, altabeati: t 'akhirat - 1404h/1984m.

    kutub alfiqh alhanbali:

    • al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal ,musaa bin 'ahmad bin salim alhajaawi , tahqiqu: eabd allatif alsabaki ,ta: dar almaerifat : bayrut,(du.ti.t).
    • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf lilmirdawaa, ta: dar 'iihya' alturath aleurbaa: bayrut, ta:althaania(di.t).
    • alsharh alkabir ealaa matn almuqanaei, bin qudamat almaqdisii ta: dar alkitaab alearbii,(du.ti.t).
    • alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, bin qudamat almaqdasii (t: 620ha) ta: dar alkutub aleilmiati: bayrut altabeata: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 mi.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, mansur albuhutii alhanbalii (t: 1051hi) ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut,(du.ti.t) .
    • aleadat sharh aleumdat 'abu muhamad baha' aldiyn almaqdisii (t: 624h), ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, altabeatu: althaaniat 1426h.
    • almubdie fi sharh almuqnie abn muflih almutawafaa884hi, ta: almaktab al'iislamii, birut,(du.ti.t).
    • -matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa mustafaa bin saed alrahibanaa ,t: 1243hi, ta: almaktab al'iislamii altabeati: althaaniati, 1415hi - 1994m.
    • majmue alfatawaa, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymia (t: 728hi)tahqiqu: eabd alrahman qasimi, ta- majamae almalik fihad: almadinat 1416h/1995m).1422h-2001m.
    • almunaqalat walaistibdal bial'awqaf liabn qadi aljabal alhanbli,ta: muasasat alrisalati:biruta,ti:althaaniati,
    • almighni, bn qudamat almaqdasii (t: 620hi) ta: maktabat alqahirati, (1388hi - 1968m) .

    kutub allugha walmaeajim:

    • -taj alearus min jawahir alqamus mhmmd alhusayni, almlqqb bimurtadaa alzubaydi, ta: dar alfikri: bayrut, altabeata: al'uwlaa 1414 hi.
    • almuejam alwasiti, majmae allughat alearabiat bialqahirati('iibrahim mustafi-'ahmad alzayati-hamid eabd alqadir-muhamad alnajar), alnaashir: dar aldaewa .
    • lisan alearab muhamad bin mukram, abn manzur (t: 711hi), ta: dar sadir: bayrut, ti:althaalithati, 1414hi.
    • mukhtar alsihah zayn aldiyn bin 'abi bakr alraazi(ti: 666h)tahqiqu: yusif muhamad, ta: almaktabat aleasriat , bayrut, ta5 1420h.
    • maejam allughat alearabiat almueasirati, 'ahmad mukhtar eumar (t: 1424h), tu: ealam alkutub: alrayad, ta: al'uwlaa, 1429 ha .
    • muejam lughat alfuqaha' muhamad rawaas qaleaji - hamid sadiq qanibi, ta: dar alnafayis : al'urdunu ,altabeati: althaaniati, 1408 hu .
    • almaghrib fi tartib almuearib, burhan aldiyn alkhawarizmii ̃(t: 610hi) ta: dar alkitaab alearabii.

    kutub altaarikh waltarajim:

    • aliastieab fi maerifat al'ashabi, yusif bin eabd albiri alqurtibii (t: 463hi) tahqiqu: eali albijawi, t: dar aljili, bayrut, ta: al'uwli,1412h.
    • tarikh alrusul walmuluki, muhamad bin jarir altabrii (t: 310hi)ti: dar alturath :birut, ta: althaaniatu,1387h.
    • altadhkirat alhamduniat muhamad bin alhasan bin hamdun, ta: dar sadir, bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1417 hi.
    • tahdhib alkamal fi 'asma' alrijal yusif bin eabd alrahman almizii (almutawafaa: 742hi),tahqiqi:du/ bashaar eawad maerufun,ta: muasasat alrisalat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1400 - 1980m.
    • alkamil fi altaarikh liaibn al'athira, tahqiqu:eabd allah alqadaa , ta:dar alkutub aleilmiatu: bayrutu,alitabeat althaaniat ,1415h.
    • almuntazim faa tarikh almuluk wal'umam 'abaa alfaraj aljawzaa ,ta:dayirat almaearif aleuthmaniat:alhind ,altabeat al'uwlaa 1359h.
    • almawaeiz waliaetibar bidhikr alkhutat waluathar , taqi aldiyn almiqriziu , ta:dar alkutub aleilmiata, bayrut, ta: al'uwlaa, 1418 hi.
    • muathir al'iinafat fi maealim alkhilafati, 'ahmad alfizari alqalqashandi tahqiqu: eabd alsataar fraji, ta: matbaeat hukumat alkuayt - alkuaytu, ta: althaaniati, 1985m.

    marajie fiqhia haditha:

    • 'athar alwaqf fi tahqiq altanmiat almaliat walaiqtisadiat walaijtimaeiat almustadiamati,du. shaeban rafat muhamad 'iibrahim, almajalat alqanuniata, jamieat alqahirati.
    • aistithmar al'awqaf fi alfiqh al'iislamii da.mahmud 'ahmad 'abu lyl bahath manshur bimajalat majmae alfiqh alasalamaa bijidat aleadad: 13.
    • -"astibdal al'awqaf (hukmuh wadawabituh wa'iijra'atihi) (dirasat muqaranati),di. taysir 'abu khashrif, bahath manshur fi majalat jamieat dimashq lileulum alaiqtisadiat walqanuniati-almujalad 30, aleadad althaani -2014m
    • alwaqf alnaqdiu madkhal litafeil dawr alwaqf fi hayaatina almueasirati, di. shawqi 'ahmad dunya, majalat mujmae alfiqh al'iislamii, aleudad:13
    • astithmar alwaqf waturuqih alqadimat walhadithat da. ealaa alqurat daghi , majalat mujmae alfiqh al'iislamii , aleadad :13.
    • hajat allah albalighatu, shah wali allah aldahlawi>> (t: 1176h) tahqiqu: alsayid sabiq,ta: dar aljil, bayrut ,t: al'uwlaa,1426 ha .
    • dawabit aistithmar alwaqf fi alfiqh al'iislamii , da.hasan alsayid hamid khataab , bahath muqadim lilmutamar alraabie lil'awqafi: almadinat almunawarati,2013m.
    • dawr nizam alwaqf fi altanmiat alaiqtisadiat walaijtimaeiati, du. dalal bin saminat,d/jihad biwidyafi, majalat alhuquq waleulum al'iinsaniat ,jamieat zayaan eashur , aljazayir , aleudad:(34).
    • alwaqf al'iislamii wahuduruh fi himayat albiyat wadaman altanmiat almustadamat , d/fraj alhusayn, majalat alqanun aleaqarii walbiyat ,almujaladi: (10), aleudad:(2),2022m.
    • alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu, wahabih alzzuhayli , ta: dar alfikr : dimashqa, ta4(di.t).
    • muhadirat fi alwaqf muhamad 'abuzahrat ta: dar alfikr alearabii: masr, ta: althaaniati,1972m.
    • alwaqf wa'atharuh fi tanmiat alaiqtisad al'iislamii, muhamad saeid muhamad albaghdadi alnaashir: dayirat alshuwuwn al'iislamiat waleamal alkhayrii budbaa 1438h.
    • alwaqf albiy fikratah wamashrueuhu, da. mahir maeruf falh alnadaf , kuliyat aleulum altarbawiat waladab, al'urdun.

    marajie 'ukhri mutanawiea:

    • altanmiat almustadamat mafhumuha - 'abeaduha- muashiratiha, madahat 'abu alnasr, yasmin midhat muhamad , alnaashir: almajmueat alearabiat liltadrib walnashri: alqahirati, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • aljawanib alaiqtisadiuh walaijtimaeiat liltanmiat almustadamat fi qadaya albiyati, mahmud rajab fath allah bahath muqadam fi mutamar alqanun walbiyat kuliyat alhuquqi,jamieat tantan fi alfatrat 23-24'iibril 2018m.
    • qara'at marjieiat fi altanmiat almustadama (alaliaat waltahadiyati), hilal salih alharir, bahath manshur faa jamieat asyut. aleadad: al'uwla, mars 2018m.

    almawaqie al'alikturunia:

    https://www.who.int/ar/news-room/fact-sheets/detail/typhoid mawqie munazamat alsihat alealamia