السجائر الإلكترونية، ومنتجات الإقلاع عن التدخين "دراسة فقهية مقارنة" / Electronic Cigarettes And Smoking Cessation Products A Comparative Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية البنات الاسلامية باسيوط5

المستخلص

إن السجائر الإلكترونية أصبحت متواجدة في الأسواق العالمية، وتسوّق في بعض الدول من دون موانع، ويتم كذلك تهاديها بين الشباب والمثقفين والنخبة، وتزاحم علب السيجار في مواجهة الضيوف.. والمشكلة تكمن في أنه يروج لها بشعارات صحية متعددة منها: أنها بديل صحي لوسائل التدخين التقليدية، وليس فيها تدخين سلبي لمن يجالسك من أهل، (ومن ضمنهم الأطفال) أو أصدقاء وهي ليست ممنوعة من الاستخدام في الأماكن العامة والحكومية، وليس فيها قطران tar، وبالتالي فلا تحتاج الى أماكن محدودة بتهوية خاصة.. إلخ.. وبتلك الدعاية المزعومة انتشرت انتشار النار في الهشيم بين الشباب ، وأصبحت السجائر الإلكترونية تشكل جزءاً من فئات منتجات أوسع نطاقاً لنظم إيصال النيكوتين إلكترونياً ونظم ايصال مواد غير النيكوتين إلكترونياً، ومن هذه المنتجات, السيجار الإلكتروني والغليون الإلكتروني وغيرهما، ويساور المنظمات الطبية القلق إزاء السماح بطرح هذه المنتجات في السوق المفتوحة بوصفها منتجات استهلاكية وتسويقها بقوة بين الشباب .
ولذلك فلابد من توضيح مفاهيم مهمة حول السيجارة الإلكترونية ، ومعرفة حقيقتها, والفرق بينها وبين السجاير التقليدية, ومعرفة مدي اعتبارها بديلا طبيا عن السجائر التقليدية, وإيضاح الموقف الطبي والشرعي من كل هذه الوسائل المستحدثة .
 
Abstract:
Electronic cigarettes have become available in global markets, and are marketed in some countries without restrictions. They are also given as gifts among young people, intellectuals, and the elite, and they crowd cigar boxes in front of guests. The problem is that they are promoted with various health slogans, including: they are a healthy alternative to traditional smoking methods, and they do not involve passive smoking for those sitting with you, including children, or friends. They are not prohibited from use in public and government places, and they do not contain tar, and therefore do not require limited places with special ventilation. etc. With this alleged propaganda, they have spread like wildfire among young people. Electronic cigarettes are part of a broader product category for electronic nicotine delivery systems and electronic non-nicotine delivery systems, which include products such as electronic cigars and electronic pipes. Medical organizations are concerned about allowing these products to be put on the open market as consumer products and being aggressively marketed among young people. Therefore, it is necessary to clarify important concepts about the electronic cigarette, know its reality, the difference between it and traditional cigarettes, know the extent to which it is considered a medical alternative to traditional cigarettes, and clarify the medical and legal position on all these new methods.

الكلمات الرئيسية


  • أولا: كتب التفسير :

    • ‏‏أحكام القران للجصاص ـ المؤلف : أحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي المتوفي ‏سنة : 370هــ الناشر : دار إحياء التراث العربي ـ بيروت ـ لبنان ـ 1405هــ
    • تفسير البغوي = معالم التنزيل في تفسير القرآن ، ط: دار إحياء التراث العربي –بيروت.
    • الجامع لأحكام القرآن لأبي عبدالله شمس الدين القرطبي، الناشر :دار الكتب المصرية – القاهرة ، الطبعة : الثانية 1384/1964م.

     .‏ثانيا كتب الحديث:

    • سنن ابن ماجه: كتاب التجارات، باب الخراج بالضمان ، ط/ مكتبة ابي المعاطي .
    • سنن أبي داود سنن لأبى داود سليمان بن الأشعث السجستاني المتوفى(275هـ) الناشر / دار الكتاب العربي
    • صحيح البخاري ، دار طوق النجاة ، ط الأولى 1422 هـ ،
    • صحيح مسلم لأبى الحسن مسلم بن الحجاج بن مسلم القشيري النيسابوري (المتوفى 261هــ) ط/ دار الجيل بيروت، دار الآفاق الجديدة ـ بيروت.
    • غاية المرام . محمد ناصر الدين الألباني . (1/178) الطبعة الثالثة 1405 . المكتب الإسلامي ، بيروت.
    • غاية المرام . محمد ناصر الدين الألباني . الطبعة الثالثة 1405 . المكتب الإسلامي ، بيروت .
    • فيض القدير . عبدالرؤوف المناوي . الطبعة الأولى 1356 . المكتبة التجارية الكبرى ، مصر
    • السنن الكبرى وفي ذيله الجوهر النقي لأبي بكر أحمد بن الحسين بن علي البيهقي ,الناشر : مجلس دائرة المعارف النظامية الكائنة في الهند ببلدة حيدر آباد الطبعة : الطبعة: الأولى ـ 1344هـ
    • المستدرك على الصحيحين للحاكم الناشر: دار الكتب العلمية - بيروت الطبعة: الأولى 1411هـ – 1990م.
    • مسنده أحمد ، دار الفكر ، تحقيق الشيخ عبدالعزيز بن عبدالله بن باز والشيخ محب الدين الخطيب أبي داود ، ط/ دار الكتاب العربي بيروت .
    • المعجم الأوسط للطبراني. تحقيق طارق عوض الله وعبدالمحسن الحسيني . دار الحرمين بالقاهرة
    • المعجم الصغير للطبراني ، سليمان بن أحمد . الطبعة الأولى . تحقيق محمد شكور محمود الحاج . المكتب الإسلامي ودار عمار ، بيروت ، وعمان.

    ثالثا : كتب الفقه :

    أ ــ الفقه الحنفي :

    • البحر الرائق شرح كنز الدقائق لزين الدين بن نجيم المصري ، الناشر : دار المعرفة –بيروت
    • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق لعثمان بن علي فخر الدين الزيلعي ، ط/ المطبعة الأميرية ـ بولاق ، القاهرة ، ط/ الأولى ، 313هــ
    • حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح للطحاوي الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان ــ الطبعة: الطبعة الأولى 1418هــ - 1997م
    • رد المحتار على الدر المختار لابن عابدين الناشر: دار الفكر-بيروت الطبعة: الثانية، 141‏‏2هــ - 1992م.
    • فتح القدير شرح كتاب الهداية في شرح البداية في الفقه الحنفي للبرهان المرغيناني، السيواسي، كمال الدين محمد بن عبد الواحد ، بولاق، مصر: طبعة المطبعة الكبرى الأميرية، 1898، ط / الأولي .
    • مراقي الفلاح شرح متن نور الإيضاح للشرنبلالي و، الناشر: المكتبة العصرية ــ الطبعة: الأولى، 1425 هـ - 2005 م

    ب ــ الفقه المالكي:

    • أسهل المدارك «شرح إرشاد السالك في مذهب إمام الأئمة مالك للكشناوي الناشر: دار الفكر، بيروت – لبنان -الطبعة: الثانية
    • بداية المجتهد ونهاية المقتصد لابن رشد الناشر: دار الحديث – القاهرة ــ الطبعة: بدون طبعة أو تاريخ نشر: 1425هــ - 2004 م
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير ل محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي الناشر:‏‏ دار الفكر الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ
    • الذخيرة للقرافي الناشر: دار الغرب الإسلامي- بيروت ــ الطبعة: الأولى، 1994 م.
    • الشرح الصغير على أقرب المسالك إلى المذهب الإمام مالك، للدردير، أحمد بن محمد بن أحمد ، تحقيق: مصطفى كمال وصفي، القاهرة: دار المعارف، 1986.
    • شرح مختصر خليل للخرشي للخرشي الناشر: دار الفكر للطباعة – بيروت ــ الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ،

    ج ــ الفقه الشافعي :

    • .حاشية الشربيني على الغرر البهية في شرح البهجة الوردية الناشر: المطبعة الميمنية الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ
    • -المجموع شرح المهذب ( مع تكملة السبكي والمطيعي ) لابي زكريا محيي الدين يحيى ابن شرف النووي ( المتوفى: 676هــ ) ، ط مكتبة الإرشاد ـ جدة المملكة العربية السعودية ، تحقيق : محمد نجيب المطيعي .
    • بحر المذهب (في فروع المذهب الشافعي) الناشر: دار الكتب العلميةــ الطبعة: الأولى، 2009 م. المحقق: طارق فتحي السيد.
    • العزيز شرح الوجيز للرافعي ــ الناشر: دار الفكر ـ بدون طبعة أو تاريخ.
    • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج في الفقه على مذهب الإمام الشافعي، الرملي، شمس الدين محمد ، بيروت: دار الكتب العلمية، ط2، 2003 .

    د ــ الفقه الحنبلي:

    • الفواكه العديدة في المسائل المفيدة ل أحمد بن محمد بن أحمد بن حمد المنقور الناشر: شركة الطباعة
    • كشاف القناع عن متن الإقناع للبهوتي، منصور بن يونس بن صلاح الدين، ، الرياض: دار عالم الكتب، 2003م، تحقيق: إبراهيم أحمد عبد الحميد .
    • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى لمصطفى بن سعد بن عبده السيوطي شهرة، الرحيبانى الناشر: المكتب الإسلامي ــ الطبعة: الثانية، 1415هــ
    • المغنى لموفق الدين أبى محمد بن عبدالله بن أحمد بن قدامة، الناشر: مكتبة القاهرة 1388هــ - 1968م ــ بدون طبعة أو تاريخ

    ثالثًا كتب اللغة :

    • القاموس المحيط، للفيروز آبادي، محمد بن يعقوب ، لبنان: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1995.
    • لسان العرب لمحمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري، ط / الأولي ، دار صادر- بيروت .
    • المعجم الوجيز ، الناشر : مجمع اللغة العربية بالقاهرة 1998م .
    • معجم لغة الفقهاء لمحمد رواس قلعجي - حامد صادق قنيبي - الناشر: دار النفائس للطباعة والنشر والتوزيع ,الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م.
    • معجم متن اللغة (موسوعة لغوية حديثة) أحمد رضا (عضو المجمع العلمي العربي بدمشق) الناشر: دار مكتبة الحياة – بيروت ,1377 هـ - 1958 م

     

    رابعًا الكتب الحديثة:

    • التدخين بين الطب والدين لعبدالله بن عبدالحميد الناشر: دار ابن خزيمة
    • فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء بالمملكة العربية السعودية .‏
    • الفِقهُ الميَسَّر لـ أ. د. عَبد الله بن محمد الطيّار، أ. د. عبد الله بن محمّد المطلق، د. محمَّد بن إبراهيم الموسَى - الناشر: مَدَارُ الوَطن للنَّشر، الرياض - المملكة العربية السعودية ـ الطبعة: الثانية، 1433 هـ - 2012 م.
    • فهرس المصطلحات الكمبيوترية اعداد قسم البحوث والدرسات التقنية / دار الراتب الجامعية 2016 .
    • الفواكه العديدة في المسائل المفيدة ، تأليف الشيخ أحمد المنقور التميمي النجدي ، دار الآفاق الجديدة ، ط الثانية 1399 هـ ‏‏- 1979 م.
    • قرار " مجمع الفقه الإسلامي " (رقم / 93)، الجلسات الرمضانية " (عام 1415هــ 1 / سؤال رقم ‏‏10)‏،
    • معجم الشهابي في مصطلحات العلوم الزراعية (بالعربية والإنجليزية واللاتينية) لمصطفي الشهابي ، تحرير / أحمد شفيق الخطيب. بيروت: مكتبة لبنان ناشرون.ISBN:978-9953-10-550-5. OCLC:1158683669. QID:Q115858366،
    • مفطرات الصيام المعاصرة للأستاذ الدكتور أحمد بن محمد الخليل -الناشر: دار ابن الجوزي ــ السعودية ــ الطبعة الخامسة 1435هـ.
    • الموسوعة الفقهية الكويتية صادر عن: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية – الكويت الناشر، ‏دارالسلاسل – الكويت الطبعة الثانية: 1404 - 1427 هـ.‏.‏
    • الموقف الشرعي من التبغ والتدخين ، تأليف د/ محمد البار ‏، الدار السعودية للنشر والتوزيع ، ط الأولى1414 هـ - 1994 م

     

    سادسًا المواقع الإلكترونية:

    • .موقع جريدة الرياض السعودية بعنوان : السيجارة الالكترونية.. غير صحية ولا تساعد على الإقلاع عن التدخين د.خالد عبد الله النمر، بتاريخ : الأربعاء 22 رمضان 1431 هـ - 1 سبتمر 2010م - العدد 15409، رابط :

     https://www.alriyadh.com/556382

    • الأكاديمية الوطنية للعلوم والهندسة والطب. 2018. آثار السجائر الإلكترونية على الصحة العامة. واشنطن العاصمة: المطبعة الأكاديمية الوطنية. متاح عبر:

    http://nation-alacademies.org/hmd/Reports/2018/public-health-conse-quences-of-e-cigarettes.aspx.

    • حكم التدخين من المنظور الشرعي ، المؤلف : أ. توفيق عمر سِيَّدي ، المكتبة الشاملة الذهبي، الرابط :

    https://ketabonline.com/ar/books/‏21412‏/read?part=‏1‏&page=‏1‏&index=‏202312‏‏

    • -قرار منظمة الصحة العالمية، مؤتمر الأطراف في اتفاقية منظمة الصحة العالمية الإطارية بشأن مكافحة التبغ، الدورة السابعة، الوثيقة FCTC/COP/7(9)، 2016.
    • مركز الفتوى في موقع الشبكة الإسلامية ورابطها:‏

    https://www.islamweb.net/ar/fatwa/

    • مقال ”رأي صادم للطب في السجائر الإلكترونية.. ماذا يجري عند تسخين النيكوتين وتحويله إلى بخار؟ بقلم :ايمان البدري ، الرابط

     https://gate.ahram.org.eg/News/3842253.aspx

    • مقال بعنوان: شركة Merck & Co، ، Rahway، NJ، الولايات المتحدة الأمريكية (المعروفة باسم MSD خارج الولايات المتحدة وكندا) —
    • الموسوعة الحرة ويكيبيديا (تدخين ) . ‏https://‏2‏pw/bUoeaad
    • موقع BBC-NEWS عربي مقال بعنوان : السجائر الإلكترونية: هل هي خالية تماما من المخاطر والأضرار؟ إلينا بايلي وفيليبا روكسبي ، تقرير مراسلتا الشؤون الصحية ، 20 يونيو/ حزيران 2022- الرابط :

    https://www.bbc.com/arabic/science-and-tech-61858028

    • موقع D w:/دراسة: تكشف السجائر الإلكترونية أكثر فتا بالرئه . الرابط

    https://2u.pw/sn5LXF9 .

    • موقع إسلام ويب، فتوى بعنوان حكم العلاج بالنيكوتين للإقلاع عن التدخين، رقم الفتوى 64814 بتاريخ الثلاثاء 13 جمادى الآخر 1426 هـ - 19-7-2005 م رابط:

    https://linksshortcut.com/UzgTn،

    • موقع الإسلام سؤال وجواب، فتوى بعنوان حكم لصقات ( النيكوتين ) رقم الفتوى 103523‏تاريخ النشر : 04-09-2007 الرابط:

    ‏https://linksshortcut.com/OndDo

    • الموقع الطبي بعنوان :السجائر الإلكترونية قد تغير من الحالة الإلتهابية للعديد من أعضاء الجسم الرابط:

    https://2u.pw/sn5LXF9

    • موقع جريدة البيان الإمارتي بعنوان: السجائرة الإلكترونية .إقلاع وهمي ب130 نكهة ، بتاريخ : 2ابرايل 2018 ، الرابط :

     https://www.albayan.ae/across-the-uae/news-and-reports/2018-04-02-1.3227152

    • موقع جريدة القبس الدولية ، بعنوان : السجائر الإلكترونية.. إقلاع وهمي بنكهات قاتلة ، بتاريخ 22 مارس 2019. الرابظ:

     https://www.alqabas.com/article/648192

    • موقع دار الإفتاء المصرية في الفتوى الصادرة برقم 3966، والمنشورة تحت عنوان "حكم التدخين" تحت ‏هذا ‏الرابط:

    ‏ ‏http://www.dar-alifta.org/ViewFatwa.aspx?ID=‏3699‏،

    • موقع مايو كلينك مقال منتجات الإقلاع عن التدخين: عزِّز فرصة نجاحك إعداد فريق ــ موقع مايو كلينك رابط /

    https://www.mayoclinic.org/ar/healthy-lifestyle/quit-smoking/in-depth/quit-smoking-products/art-20045599

    • موقع منظمة الصحة العالمية : تحت عنوان :منظمة الصحة العالمية ترصد تقدمًا في مكافحة وباء التبغ ،27 تموز/يوليو 2021 / خبار الإدارات/ جنيف ، https://2u.pw/YC835Xi الرابط: : 3/ 5/ 1427هــ ، الموافق: 30/ 5/ 2006م، رابط: https://2u.pw/zsBNv6PW.
    • موقع منظمة الصحة العالمية رابط :

    https://www.who.int/ar/news-room/fact-sheets/detail/tobacco.L

    • موقع وكالات أبو ظبي - السجائر الإلكترونية وأمراض الرئة ...دراسة تكشف الرابط الخطير .19ديسمبر 2019 . الرابط :

    https://www.skynewsarabia.com

     

    References:

     

    1: kutub altafsir :

    • ‏‏'ahkam alquran liljasas almualif : 'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas alhanafii almutawafiy ‏sanat : 370hi alnaashir : dar 'iihya' alturath alearabii bayrut lubnan 1405h
    • tafsir albaghawi = maealim altanzil fi tafsir alquran , ta: dar 'iihya' alturath alearabii -birut.
    • aljamie li'ahkam alquran li'abi eabdallah shams aldiyn alqurtibii, alnaashir :dar alkutub almisriat - alqahirat , altabeat : althaaniat 1384/1964m.

    2: kutub alhadith:

    • sunan abn majahi: kitab altijarati, bab alkharaaj bialdaman , ta/ maktabat abi almaeati .
    • sunan 'abi dawud sunan li'abaa dawud sulayman bin al'asheath alsijistaniu almutawafaa(275hi) alnaashir / dar alkitaab alearabii
    • sahih albukharii , dar tawq alnajat , t al'uwlaa 1422 ha ,
    • shih muslim li'abaa alhasan muslim bin alhajaaj bin muslim alqushayrii alnaysaburii (almutawafaa 261hi) ta/ dar aljil bayrut, dar alafaq aljadidat bayrut.
    • ghayat almaram . muhamad nasir aldiyn al'albanii . (1/178) altabeat althaalithat 1405 . almaktab al'iislamiu , bayrut.
    • ghayat almaram . muhamad nasir aldiyn al'albanii . altabeat althaalithat 1405 . almaktab al'iislamiu , bayrut .
    • fid alqadir . eabdalrawuwf alminawi . altabeat al'uwlaa 1356 . almaktabat altijariat alkubraa , misr
    • alsnan alkubraa wafi dhaylih aljawhar alnaqiu li'abi bakr 'ahmad bin alhusayn bin eali albayhaqi ,alnaashir : majlis dayirat almaearif alnizamiat alkayinat fi alhind bibaldat haydar abad altabeat : altabeatu: al'uwlaa 1344h
    • almustadrik ealaa alsahihayn lilhakim alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut altabeatu: al'uwlaa 1411h - 1990m.
    • musnaduh 'ahmad , dar alfikr , tahqiq alshaykh eabdialeaziz bin eabdallah bin baz walshaykh muhib aldiyn alkhatib 'abi dawud , ta/ dar alkitaab alearabii bayrut .
    • almuejam al'awsat liltabarani. tahqiq tariq eiwad allah waeabdalmuhsin alhusayni . dar alharamayn bialqahira
    • almuejam alsaghir liltabaranii , sulayman bin 'ahmad . altabeat al'uwlaa . tahqiq muhamad shakur mahmud alhaji . almaktab al'iislamiu wadar eamaar , bayrut , waeaman.

    3: kutub alfiqh :

    alfiqh alhanafi:

    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq lizayn aldiyn bin najim almasrii , alnaashir : dar almaerifat -bayrut
    • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq lieuthman bin eali fakhr aldiyn alziylei , ta/ almatbaeat al'amiriat bulaq , alqahirat , ta/ al'uwlaa , 313hi
    • hashiat altahtawi ealaa maraqi alfalaah sharh nur al'iidah liltahawi alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan altabeata: altabeat al'uwlaa 1418hi - 1997m
    • rad almuhtar ealaa alduri almukhtar liabn eabidin alnaashir: dar alfikiri-birut altabeati: althaaniati, 141‏‏2hi - 1992m.
    • fatah alqadir sharh kitab alhidayat fi sharh albidayat fi alfiqh alhanafii lilburhan almirghinani, alsiyuasy, kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid , bulaq, masr: tabeat almatbaeat alkubraa al'amiriati, 1898, t / al'awali .
    • miraaqi alfalaah sharh matn nur al'iidah lilsharunblali wa, alnaashir: almaktabat aleasriat altabeatu: al'uwlaa, 1425 hi - 2005 m

    alfiqh almalki:

    • 'ashal almadarik <<shrah 'iirshad alsaalik fi madhhab 'iimam al'ayimat malik lilkashnawi alnaashir: dar alfikri, bayrut - lubnan -altabeati: althaania
    • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasad liabn rushd alnaashir: dar alhadith - alqahirat altabeatu: bidun tabeat 'aw tarikh nashra: 1425hi - 2004 m
    • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabir l muhamad bin 'ahmad bin earafat aldasuqii almalikiu alnaashir:‏‏ dar alfikr altabeati: bidun tabeat wabidun tarikh
    • aldhakhirat lilqaraafii alnaashir: dar algharb al'iislami- bayrut altabeatu: al'uwlaa, 1994 mi.
    • alsharh alsaghir ealaa 'aqrab almasalik 'iilaa almadhhab al'iimam malk, lildirdir, 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad , tahqiqu: mustafaa kamal wasifi, alqahirata: dar almaearifi, 1986.
    • sharh mukhtasar khalil lilkharshii lilkhurshi alnaashir: dar alfikr liltibaeat - bayrut altabeatu: bidun tabeat wabidun tarikhi,

    alfiqh alshaafiei:

    • .hashiat alshirbini ealaa algharar albahiat fi sharh albahjat alwardiat alnaashir: almatbaeat almimaniat altabeati: bidun tabeat wabidun tarikh
    • -almajmue sharh almuhadhab ( mae takmilat alsabaki walmutieii ) labi zakaria muhyi aldiyn yahyaa abn sharaf alnawawii ( almutawafaa: 676hi ) , t maktabat al'iirshad jidat almamlakat alearabiat alsaeudiat , tahqiq : muhamad najib almutieii .
    • bahr almadhhab (fi furue almadhhab alshaafieii) alnaashir: dar alkutub aleilmiati altabeatu: al'uwlaa, 2009 mi. almuhaqiqi: tariq fathi alsayidu.
    • aleaziz sharh alwajiz lilraafieii alnaashir: dar alfikr bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj fi alfiqh ealaa madhhab al'iimam alshaafieayi, alramli, shams aldiyn muhamad , bayrut: dar alkutub aleilmiati, ta2, 2003 .

    alfiqh alhanbali:

    • alfawakih aleadidat fi almasayil almufidat l 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin hamd almanqur alnaashir: sharikat altibaea
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnae lilbuhuti, mansur bin yunis bin salah aldiyn, , alrayad: dar ealam alkatub, 2003m, tahqiqu: 'iibrahim 'ahmad eabd alhamid .
    • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa limustafaa bin saed bin eabdih alsuyuti shuhrat, alrahibanaa alnaashir: almaktab al'iislamii altabeatu: althaaniatu, 1415hi
    • almughanaa limuafaq aldiyn 'abaa muhamad bin eabdallh bin 'ahmad bin qadamata, alnaashir: maktabat alqahirat 1388hi - 1968m bidun tabeat 'aw tarikh

    3: kutub allugha:

    • alqamus almuhita, lilfayruz abadi, muhamad bin yaequb , lubnan: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, 1995.
    • lisan alearab limuhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, t / al'awali , dar sadir- bayrut .
    • almuejam alwajiz , alnaashir : majmae allughat alearabiat bialqahirat 1998m .
    • muejam lughat alfuqaha' limuhamad rawaas qaleaji - hamid sadiq qanibi - alnaashir: dar alnafayis liltibaeat walnashr waltawzie ,altabeati: althaaniati, 1408 hi - 1988 mi.
    • muejam matn allugha (musueat lughawiat hadithatun) 'ahmad rida (eudw almajmae aleilmii alearabii bidimashqa) alnaashir: dar maktabat alhayaat - bayrut ,1377 hi - 1958 m

    4: alkutub alhaditha:

    • altadkhin bayn altibi waldiyn lieabdallah bin eabdalhamid alnaashir: dar aibn khuzima
    • fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' bialmamlakat alearabiat alsueudia .‏
    • alfiqh almyassar l 'a. da. eabd allh bin muhamad altyar, 'a. da. eabd allah bin mhmmd almutlaq, du. mhmmad bin 'iibrahim almwsaa - alnaashir: madar alwatn llnnashr, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiat altabeatu: althaaniatu, 1433 hi - 2012 mi.
    • fahris almustalahat alkumbiutariat aedad qism albuhuth waldarasat altiqniat / dar alraatib aljamieiat 2016 .
    • alfawakih aleadidat fi almasayil almufidat , talif alshaykh 'ahmad almanqur altamimi alnajdiu , dar alafaq aljadidat , t althaaniat 1399 ha ‏‏- 1979 mi.
    • qarar " mujmae alfiqh al'iislamii " (raqm / 93), aljalasat alramadania " (eam 1415hi 1 / sual raqm ‏‏10)‏,
    • muejam alshihabi fi mustalahat aleulum alziraeia (bialearabiat wal'iinjliziat wallaatiniati) limustafi alshihabi , tahrir / 'ahmad shafiq alkhatib. bayrut: maktabat lubnan nashruna.ISBN:978-9953-10-550-5. OCLC:1158683669. QID:Q115858366,
    • mufitirat alsiyam almueasirat lil'ustadh alduktur 'ahmad bin muhamad alkhalil -alnaashir: dar aibn aljawzi alsaeudiat altabeat alkhamisat 1435hi.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiat sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayt alnaashir, ‏daralsalasil - alkuayt altabeat althaaniatu: 1404 - 1427 ha.‏.‏
    • almawqif alshareiu min altabagh waltadkhin , talif du/ muhamad albar ‏, aldaar alsueudiat lilnashr waltawzie , t al'uwlaa1414 hi - 1994 m

    almawaqie al'iilikturunia:

    • .mawqie jaridat alriyad alsaeudiat bieunwan : alsiyjarat alalkitruniatu.. ghayr sihiyat wala tusaeid ealaa al'iiqlae ean altadkhin da.khalid eabd allah alnamir, bitarikh : al'arbiea' 22 ramadan 1431 hu - 1 sabtamir 2010m - aleadad 15409, rabit :

    https://www.alriyadh.com/556382

    • al'akadimiat alwataniat lileulum walhandasat waltib. 2018. athar alsajayir al'iilikturuniat ealaa alsihat aleamati. washintun aleasimata: almatbaeat al'akadimiat alwataniata. mutah eabra:

    http://nation-alacademies.org/hmd/Reports/2018/public-health-conse-quences-of-e-cigarettes.aspx.

    • hukum altadkhin min almanzur alshareii , almualif : 'a. tawfiq eumar siady , almaktabat alshaamilat aldhahbi, alraabit :

    https://ketabonline.com/ar/books/‎‏21412‏‎/read?part=‎‏1‏&page=‎‏1‏&index=‎‏202312‏‏

    • -qarar munazamat alsihat alealamiati, mutamar al'atraf fi aitifaqiat munazamat alsihat alealamiat al'iitariat bishan mukafahat altabaghu, aldawrat alsaabieata, alwathiqat FCTC/COP/7(9), 2016.
    • markaz alfatwaa fi mawqie alshabakat al'iislamiat warabitiha:‏‎

    https://www.islamweb.net/ar/fatwa/‎‏

    • maqal "ray sadim liltibi fi alsajayir al'iilikturuniati.. madha yajri eind taskhin alniykutin watahwilih 'iilaa bukhari? biqalam :ayman albadrii , alraabit

    https://gate.ahram.org.eg/News/3842253.aspx

    • maqal bieunwani: sharikat Merck & Co, Inc., Rahway, NJ, alwilayat almutahidat al'amrikia (almaerufat biaism MSD kharij alwilayat almutahidat wakanda) -
    • almawsueat alhurat wikibidya (tadkhin ) . ‏

    https://‎‏2‏u.pw/bUoeaad

    • mawqie BBC-NEWS earabiun maqal bieunwan : alsajayir al'iiliktruniatu: hal hi khaliat tamaman min almakhatir wal'adrari? 'iilayna bayli wafiliba rukisbi , taqrir murasalata alshuwuwn alsihiyat , 20 yuniu/ huzayran 2022- alraabit : :

    https://www.bbc.com/arabic/science-and-tech-61858028

    • mawqie D w:/dirasatun: takshif alsajayir al'iilikturuniat 'akthar fatan bialrayih . alraabit https://2u.pw/sn5LXF9 .
    • mawqie 'iislam wib, fatwaa bieunwan hukam aleilaj bialniykutin lil'iiqlae ean altadkhini, raqm alfatwaa 64814 bitarikh althulatha' 13 jumadaa alakhar 1426 hu - 19-7-2005 m rabt:

    https://linksshortcut.com/UzgTn,

    • mawqie al'iislam suaal wajawabi, fatwaa bieunwan hakam lasaqat ( alniykutin ) raqm alfatwaa 103523‏tarikh alnashr : 04-09-2007 alraabti: ‏

    https://linksshortcut.com/OndDo

    • almawqie altibiyi bieunwan :alsajayir al'iiliktiruniat qad taghayar min alhalat al'iiltihabiat lileadid min 'aeda' aljism alraabit :

    https://2u.pw/sn5LXF9,

    • mawqie jaridat albayan al'iimaratii bieunwani: alsajayirat al'iilikturunia .'iiqlae wahmi bi130 nakhat , bitarikh : 2abrayl 2018 , alraabit :

    https://www.albayan.ae/across-the-uae/news-and-reports/2018-04-02-1.3227152

    • mawqie jaridat alqabs alduwliat , bieunwan : alsajayir al'iilikturuniatu.. 'iiqlae wahmi binakhat qatilat , bitarikh 22 maris 2019. alraabiz:

    https://www.alqabas.com/article/648192

    • mawqie dar al'iifta' almisriat fi alfatwaa alsaadirat biraqam 3966, walmanshurat taht eunwan "hukm altadkhini" taht ‏hadha ‏alraabti:‏‎‏ ‏http://www.dar-alifta.org/ViewFatwa.aspx?ID=‎‏3699‏,
    • mawqie mayu klink maqal muntajat al'iiqlae ean altadkhini: ezziz fursat najahik 'iiedad fariq mawqie mayu klink rabit /

    https://www.mayoclinic.org/ar/healthy-lifestyle/quit-smoking/in-depth/quit-smoking-products/art-20045599

    • mawqie munazamat alsihat alealamiat : taht eunwan :munazamat alsihat alealamiat tarsud tqdman fi mukafahat waba' altibgh ,27 tamuzi/yulyu 2021 / khabar al'iidarati/ jinif ,

    https://2u.pw/YC835Xi alraabti: : 3/ 5/ 1427hi , almuafiqi: 30/ 5/ 2006m, rabt: https://2u.pw/zsBNv6PW.

    • mawqie munazamat alsihat alealamiat rabit :

    https://www.who.int/ar/news-room/fact-sheets/detail/tobacco.L,

    • mawqie wikalat 'abu zabi - alsajayir al'iilikturuniat wa'amrad alriya ...dirasat takshif alraabit alkhatir .19disambir 2019 . alraabit :

    https://www.skynewsarabia.com