لمحة تاريخية للمسئولية الطبية بين الشريعة والقانون A Historical Overview of Medical Responsibility

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق جامعة القاهرة

المستخلص

لدراسة تاريخ أي علم من العلوم، أهمية كبيرة لتطور هذا العلم، لأن العلوم سبقتها مقدمات، بل إنها تطور ونتاج لما في العصور، لذا؛ فإننا لا نستطيع الوصول للمسئولية الطبية في وضعها الحالي بغير معرفة للأطوار التي مرت بها على مر العصور، فالتاريخ الإنساني عبر مراحله المختلفة وصفحاته المتعددة وضح أهمية المسئولية الطبية والتحلي بالضوابط الأخلاقية لدي الطبيب المعالج لحماية المرضي، من خلال وضع ضوابط تشريعية، وضعها المشرعون لتقنين مهنة الطب, وقد عرفت جميع الحضارات الإنسانية القديمة أهمية المسئولية الطبية، حيث كان من يمارس مهنة الطب حراً في بعض الحضارات لا يخضع لأية قيود أو شروط، إلا أن تلك الحضارات كانت تتشدد في مساءلة الطبيب عن أخطائه، وعلى العكس من ذلك في الحضارات الأخرى التي كانت تتساهل بعض الشئ في مساءلة الطبيب عن أخطائه، نتيجة لما كانت تتمتع به مهنة الطب من سمو، ولما يتمتع به الطبيب من علم وخلق رفيع.
ونتيجة لما سبق يتضح لنا أن العلاقة بين الطبيب والمريض هي علاقة إنسانية في المقام الأول قبل أن تكون علاقة قانونية, لذا؛ فالمسئولية الأخلاقية للطبيب أسبق من مسئوليته القانونية، والمريض الذي يسلم أمور جسمه لرعاية الطبيب وعنايته ويضع نفسه كلياً تحت تصرف هذا الأخير، هو طرف ضعيف في هذه العلاقة، كونه يجهل ما يتضمنه العمل الطبي.
 
Abstract:
Studying the history of any science is of great importance for the development of this science, because sciences were preceded by introductions, but rather they are a development of the ages, therefore; We cannot reach medical responsibility in its current state without knowing the stages it went through throughout the ages, as human history through its various stages and multiple pages has clarified the importance of medical responsibility and adherence to ethical controls for the treating physician to protect patients, by establishing legislative controls, which were established by legislators to codify the medical profession, and all ancient human civilizations knew the importance of medical responsibility, as those who practiced the medical profession were free in some civilizations and were not subject to any restrictions or conditions, except that those civilizations were strict in questioning the doctor about his mistakes, and on the contrary in other civilizations that were somewhat lenient in questioning the doctor about his mistakes, as a result of the loftiness of the medical profession, and the knowledge and high morals of the doctor. As a result of the above, it becomes clear to us that the relationship between the doctor and the patient is a human relationship in the first place before it is a legal relationship, therefore; The doctor's moral responsibility takes precedence over his legal responsibility, and the patient who entrusts his body to the doctor's care and attention and places himself completely at the latter's disposal is a weak party in this relationship.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: المصادر:

     -  القرآن الكريم.

    • أبو داود, سنن أبي داود, 202هــ/ 275هــ, كتاب الديات, باب فيمن تطبب بغير علم فأعنت, دار الرسالة العالمية, ج6, طبعة خاصة, 2009م/ 1430هــ.
    • الإمام مالك بن أنس أبو عبدالله الأصبحي: موطأ الإمام مالك, ج2, باب تعالج المريض, دار إحياء التراث العربي.
    • الإمام مسلم بن الحجاج القشيري,206هــ/261هــ, صحيح مسلم " كتاب السلام باب لكل داء دواء واستحباب التداوي"، ج4, دار احياء الكتب العربية.

    ثانياً: الكتب الشرعية:

    • ابن القيم الجوزية، 691هــ/751هــ, الطب النبوي، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع, بيروت.
    • أحمد شرف الدين، الأحكام الشرعية للأعمال الطبية، المجلس الوطنى للثقافة والفنون والآداب,1983م.

    ثالثاً: الكتب التاريخية:

    • الحسين إبراهيم أبو العطا، مظاهر الحضارة في العصر البطلمي الروماني، مكتبة نانسي, دمياط، 2007م.
    • آمنه صبري مراد، لمحات من تاريخ الطب القديم، مكتبة النصر الحديثة، (د.ت).
    • حسين كمال، الطب المصري القديم، مج1، ط2, د.د.ن, 1964م.
    • راغب السرجاني، قصة العلوم الطبية في الحضارة الإسلامية، ط1, مؤسسة اقرأ للنشر والتوزيع والترجمة, 2009م.
    • طه أحمد، الطب الإسلامي, دار الإعتصام للطبع والنشر والتوزيع، د. ت.
    • عيسى إسكندر المعلوف، تاريخ الطب عند الأمم القديمة والحديثة، مؤسسة هنداوي للتعليم والثقافة، 2014م.
    • محمد رجائي، صفحات من تاريخ الطب، ط1، الزهراء للإعلام العربى، 1988م.
    • محمد عبدالحميد بسيوني، الفراعنة والطب الحديث، دار المعارف، د.ت.

    رابعاً: الكتب القانونية:

    • أحمد محمد صبحي أغرير, المسئولية الإدارية عن أضرار المرافق العامة الطبية (دراسة مقارنة), ط1, مكتبة القانون والاقتصاد, الرياض, 1436هــ/2015م.
    • أسامة عبد الله قايد، المسئولية الجنائية للأطباء: دراسة مقارنة, دار النهضة العربية، القاهرة، 1983م
    • جابر محجوب علي، دور الإرادة في العمل الطبي: دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، د.ت.
    • جابر محجوب على, النظرية العامة للالتزام (الجزء الأول مصادر الالتزام في القانون القطري المصادر الإرادية وغير الإرادية), ط2, كلية القانون جامعة قطر, 2018م.
    • خلود هشام خليل عبد الغني, الخطأ الطبي: دراسة في قانون المسؤولية الطبية الإماراتي لسنة 2016, كلية القانون, جامعة الإمارات العربية المتحدة, 2017م.
    • سيد قرنى أمين نصر، أصول مهنة الطب، ، ط1، دار النهضة العربية, القاهرة,2000م.
    • محسن عبد الحميد ابراهيم البيه, نظرة حديثة إلى خطأ الطبيب الموجب للمسئولية المدنية في ظل القواعد التقليدية, مكتبة الجلاء الجديدة, المنصورة، 1993م.
    • عبد السلام التونجى, المسئولية المدنية للطبيب في الشريعة الإسلامية وفي القانون السوري والمصري والفرنسي, دار المعارف، لبنان، 1966م.
    • محمد أسامة عبدالله قايد، المسئولية الجنائية للأطباء: دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، القاهرة، 1983م.
    • محمد فائق الجوهري, أخطاء الأطباء, دار المعارف, القاهرة, 1962م.
    • محمود نجيب حسني، شرح قانون العقوبات، القسم الخاص، دار النهضة العربية، القاهرة، 1988م.

    خامساً: الرسائل العلمية:

    • أنس عبد الغفار سلامة، المسئولية المدنية في المجال الطبي: دراسة مقارنة بين القانون والشريعة الإسلامية، رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة طنطا، 2009م.
    • سميرة أقرورو، المسئولية الجنائية للأطباء في ظل التطور العلمي الحديث، رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة القاهرة، 2009 /2010م.
    • صفوان محمد شديفات، المسئولية الجنائية عن الأعمال الطبية: دراسة مقارنة, رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة القاهرة، 2010م.
    • عبد الراضي محمد هاشم عبد الله، المسئولية المدنية للأطباء في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة القاهرة، 1994م.
    • عبود عبد الله مسعد علي، المسئولية المدنية للأطباء في القانون اليمني دراسة مقارنة, رسالة ماجستير, كلية الحقوق, جامعة عدن، 2005م.
    • علاء الدين خميس العبيدو, المسئولية الطبية عن فعل الغير, رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة المنوفية، 2009م.
    • غدير نجيب محمود أبوالرب, المسؤولية المدنية للطبيب في التشريع الفلسطيني دراسة تحليلية مقارنة, رسالة ماجستير, كلية الدراسات العليا, جامعة بيرزت, 2009/2010م.
    • قاسمي محمد أمين, الخطأ الطبي في إطار المسئولية المدنية, رسالة دكتوراه, كلية الحقوق والعلوم السياسية, جامعة أحمد دراية أدرار, الجزائر, 2019/2020م.
    • مالك حمد محمود أبونصير, المسئولية المدنية للطبيب عن الخطأ المهني: دراسة موازنة، رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة عين شمس، 2008م.
    • محمود موسى دودين, مسئولية الطبيب الفردية المدنية عن اعماله المهنية (دراسة مقارنة), رسالة ماجستير, كلية الدراسات العليا, جامعة بيرزيت, فلسطين, 2011م.
    • منى أحمد علي أحمد الجيوشي, المسؤولية المدنية عن أخطاء الفريق الطبي, رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة القاهرة، 2022م.
    • هدى عبد الباسط محمود الشماخي، المسئولية عن الأعمال الطبية في الفقه الإسلامي: دراسة مقارنة, رسالة دكتوراه, كلية الحقوق, جامعة القاهرة، 2014م.
    • وائل تيسير محمد عساف, المسؤولية المدنية للطبيب : دراسة مقارنة, رسالة ماجستير, كلية الدراسات العليا, جامعة النجاح الوطنية, فلسطين, 2008م.

     

     

    سادساً: الأبحاث العلمية:

    • حسام الدين الأهواني, المشاكل القانونیة التي تثیرھا عملیات زرع الأعضاء البشریة، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، جامعة عين شمس، السنة ١٧ ، العدد الأول، ١٩٧٥.
    • عبد الهادي بن زيطة, العمل الطبي في القانون المقارن والاجتهاد القضائي, مجلة القانون والمجتمع, الجزائر, المجلد الأول, العدد الأول, يونيو 2016.
    • فهد دخين العدواني, العمل الطبي في القانون المقارن والأحكام القضائية، مجلة القانون والقضاء، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية, العدد32، الجزء الثاني.
    • محمد أحمد المعداوي عبدربه, المسئولية المدنية للطبيب عن أخطاء الفريق الطبي في ضوء التداعيات الطبية الضارة, مجلة البحوث القانونية والإقتصادية, كلية الحقوق, جامعة المنوفية, مج 25, ع 42, أكتوبر 2015.
    • منير هليل, مسئولية المستشفى الناشئة عن خطأ الطبيب غير الموظف, مجلة جامعة النجاح لأبحاث العلوم الإنسانية، مج 25, العدد الثالث, 2011م.
    • موسى بن محمد محمود التميمي، المسئولية المدنية للطبيب: دراسـة مقارنــة، المجلة المصرية للدراسات القانونية والإقتصادية، العدد الرابع، مارس 2015م.

     

     

     

     

    References:

     

    1: almasadir:

    • alquran alkarim.
    • 'abu dawud, sunan 'abi dawuda, 202hi/ 275hi, kitab aldiyati, bab fiman tatabab bighayr ealam fa'aeanata, dar alrisalat alealamiati, ja6, tabeat khasatan, 2009m/ 1430h.
    • al'iimam malik bin 'anas 'abu eabdallah al'asbihi: muataa al'iimam malk, ja2, bab tuealuj almaridi, dar 'iihya' alturath alearabii.
    • al'iimam muslim bin alhajaaj alqishirii,206hi/261ha, sahih muslim " kitab alsalam bab likuli da' dawa' wastihbab altadawi", ja4, dar ahya' alkutub alearabiati.

    2: alkutub alshareia:

    • abn alqiam aljawziatu, 691hi/751h, altibu alnabawii, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, bayrut.
    • 'ahmad sharaf aldiyn, al'ahkam alshareiat lil'aemal altibiyiti, almajlis alwatanaa lilthaqafat walfunun waladiab,1983m.

    3: alkutub altaarikhia:

    • alhusayn 'iibrahim 'abu aleataa, mazahir alhadarat fi aleasr albatlamii alruwmani, maktabat nansi, dimyat, 2007m.
    • amanah sabri muradi, lamahat min tarikh altibi alqadima, maktabat alnasr alhadithati, (da.t).
    • hasayn kamali, altibi almisrii alqadimi, mij1, ta2, di.di.n, 1964m.
    • raghib alsirjani, qisat aleulum altibiyat fi alhadarat al'iislamiati, ta1, muasasat aqra lilnashr waltawzie waltarjamati, 2009m.
    • tah 'ahmadu, altibu al'iislamiu, dar ali'iietisam liltabe walnashr waltawziei, du. t.
    • eisaa 'iiskandar almaelufi, tarikh altibi eind al'umam alqadimat walhadithati, muasasat hindawiun liltaelim walthaqafati, 2014m.
    • muhamad rajayiy, safahat min tarikh altaba, ta1, alzahra' lil'iielam alearbaa, 1988m.
    • muhamad eabdalhamid basyuni, alfaraeinat waltibu alhadithi, dar almaearifi, da.t.

    4: alkutub alqanunia:

    • 'ahmad muhamad subhi 'aghrir, almasyuwliat al'iidariat ean 'adrar almarafiq aleamat altibiya (dirasat muqaranati), ta1, maktabat alqanun waliaqtisadi, alrayad, 1436h/2015m.
    • 'usamat eabd allh qayidi, almasyuwliat aljinayiyat lil'atibaa'i: dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1983m
    • jabir mahjub ealay, dawr al'iiradat fi aleamal altabi: dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, da.t.
    • jabir mahjub ealaa, alnazariat aleamat lilailtizam (aljuz' al'awal masadir alailtizam fi alqanun alqatarii almasadir al'iiradiat waghayr al'iiradiati), ta2, kuliyat alqanun jamieat qatr, 2018m.
    • khulud hisham khalil eabd alghani, alkhata altabiy: dirasat fi qanun almaswuwliat altibiyat al'iimaratii lisanat 2016, kuliyat alqanuni, jamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, 2017m.
    • siid qurnaa 'amin nasr, 'usul mihnat altab, , ta1, dar alnahdat alearabiati, alqahirati,2000m.
    • muhsin eabd alhumid abrahim albih, nazrat hadithat 'iilaa khata altabib almujib lilmasyuwliat almadaniat fi zili alqawaeid altaqlidiati, maktabat aljala' aljadidati, almansurt, 1993m.
    • eabd alsalam altuwnjaa, almasyuwliat almadaniat liltabib fi alsharieat al'iislamiat wafi alqanun alsuwrii walmisrii walfaransi, dar almaearifi, lubnan, 1966m.
    • muhamad 'usamat eabdallah qayid, almasyuwliat aljinayiyat lil'atibaa'i: dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1983m.
    • muhamad fayiq aljawharii, 'akhta' al'atibaa'i, dar almaearifi, alqahirati, 1962m.
    • mahmud najib hasni, sharh qanun aleuqubati, alqism alkhasa, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1988m.

    5: alrasayil aleilmia:

    • 'anas eabd alghafaar salamat, almasyuwliat almadaniat fi almajal altabi: dirasat muqaranat bayn alqanun walsharieat al'iislamiati, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat tanta, 2009m.
    • smirat 'aqruru, almasyuwliat aljinayiyat lil'atibaa' fi zili altatawur aleilmii alhadithi, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirati, 2009 /2010m.
    • sifwan muhamad shadifat, almasyuwliat aljinayiyat ean al'aemal altibiyiti: dirasat muqaranati, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat, 2010m.
    • eabd alraady muhamad hashim eabd allah, almasyuwliat almadaniat lil'atibaa' fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat, 1994m.
    • ebuwd eabd allah musead ealay, almasyuwliat almadaniat lil'atibaa' fi alqanun alyamanii dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat eadn, 2005m.
    • eala' aldiyn khamis aleabidu, almasyuwliat altibiyat ean fiel alghayra, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat almanufiati, 2009m.
    • ghidir najib mahmud 'abualrabi, almaswuwliat almadaniat liltabib fi altashrie alfilastinii dirasat tahliliat muqaranata, risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat birzt, 2009/2010m.
    • qasimi muhamad 'amin, alkhata altibiyu fi 'iitar almasyuwliat almadaniati, risalat dukturah, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat 'ahmad dirayat 'adrar, aljazayar, 2019/2020m.
    • malik hamd mahmud 'abunsir, almasyuwliat almadaniat liltabib ean alkhata almihni: dirasat muazanati, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shams, 2008m.
    • mahmud musaa dudin, masyuwliat altabib alfardiat almadaniat ean aiemalih almihnia (dirasat muqaranati), risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat birzit, filastin, 2011m.
    • munaa 'ahmad eali 'ahmad aljayushi, almaswuwliat almadaniat ean 'akhta' alfariq altabiy, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat, 2022m.
    • hudaa eabd albasit mahmud alshamakhi, almasyuwliat ean al'aemal altibiyat fi alfiqh al'iislamii: dirasat muqaranati, risalat dukturah, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat, 2014m.
    • wayil taysir muhamad easafi, almaswuwliat almadaniat liltabib : dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat alnajah alwataniati, filastin, 2008m.

    6: al'abhath aleilmia:

    • husam aldiyn al'ahwani, almashakil alqanunyt alati tuthayruʱa eumaliyat zare al'aeda' albashariyti, majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat eayn shams, alsanat 17 , aleadad al'awl, 1975.
    • eabd alhadi bin zitati, aleamal altibiyu fi alqanun almuqaran walaijtihad alqadayiy, majalat alqanun walmujtamaeu, aljazayar, almujalad al'awala, aleadad al'uwla, yuniu 2016.
    • fahad dakhin aleudwani, aleamal altibiyu fi alqanun almuqaran wal'ahkam alqadayiyati, majalat alqanun walqada'i, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, aleudad32, aljuz' althaani.
    • muhamad 'ahmad almieadawi eabdarbah, almasyuwliat almadaniat liltabib ean 'akhta' alfariq altibiyi fi daw' altadaeiat altibiyat aldaarati, majalat albuhuth alqanuniat wal'iiqtisadiati, kuliyat alhuquqi, jamieat almanufiati, maj 25, e 42, 'uktubar 2015.
    • mnir hilil, masyuwliat almustashfaa alnaashiat ean khata altabib ghayr almuazafi, majalat jamieat alnajah li'abhath aleulum al'iinsaniati, maj 25, aleadad althaalithi, 2011m.
    • musaa bin muhamad mahmud altamimi, almasyuwliat almadaniat liltabib: dirasit maqarinta, almajalat almisriat lildirasat alqanuniat wal'iiqtisadiati, aleadad alraabieu, maris 2015m.