الابتزاز الإلكتروني والآثار المترتبة عليه دراسة فقهية مقارنة Electronic Extortion And Its Implications A Comparative Jurisprudence Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الشريعة والقانون بدمنهور

المستخلص

 هذا بحث بعنوان: " الابتزاز الإلكتروني والآثار المترتبة عليه دراسة فقهية مقارنة"، وقد اشتمل على تمهيد به أهم المصطلحات الواردة في البحث، ثم المبحث الأول: وقد تناولتُ فيه أسباب وقوع جريمة الابتزاز الإلكتروني، كاختراق الخصوصية في الأماكن العامة وعبر مواقع التواصل، والفراغ وضعف الوازع الديني، والاستخدام السيء للوسائل الإلكترونية، المبحث الثاني: وقد ضمَّنته دوافع الابتزاز الإلكتروني، ومنها: الدوافع المادية واستخدام الوسائل المشروعة وغير المشروعة في دفعه، والدوافع الجنسية، وأثر الابتزاز الواقع بين الزوجين، وهو ما يعرف بالثأر الإباحي، والابتزاز بدافع الانتقام والتشفي، وأيضاً الدوافع الربحية للابتزاز الإلكتروني، المبحث الثالث: وقد جاء فيه صور الابتزاز الإلكتروني كالابتزاز عن طريق خاصية التزييف العميق، والابتزاز بانتحال الشخصية، وتهكير التسجيلات وسرقة المعلومات، المبحث الرابع: وذكرتُ فيه المسؤولية المترتبة على وقوع جرائم الابتزاز الإلكتروني، ومنها: مسؤولية المبتز عن جريمة القذف، والمسؤولية عن ترويع المجني عليه، والمسؤولية عن القتل بسبب الابتزاز، والمسؤولية عن رد المال، ودور المؤسسات والأجهزة المختلفة في المحافظة على المجتمع من وقوع جريمة الابتزاز كجريمة أخلاقية  .
 
Abstract:
This research entitled: "Electronic extortion and its implications: a comparative jurisprudence study", has included a preamble by the most important terms contained in the research, then the first topic: It dealt with the reasons for the occurrence of the crime of electronic extortion, such as breaching privacy in public places and through communication sites, emptiness and weakness of religious scruples, and the bad use of electronic means, the second topic: It was included in the motives of electronic extortion, including:  Material motives and the use of legitimate and illegal means in paying it, sexual motives, and the impact of blackmail between spouses, which is known as revenge pornography, and blackmail motivated by revenge and healing, as well as profit motives for electronic blackmail, The third topic: It came in the images of electronic blackmail such as blackmail through the feature of deep fake, blackmail by impersonation, hacking recordings and stealing information, the fourth topic: In which the responsibility for the occurrence of electronic extortion crimes was mentioned, including:  The blackmailer's responsibility for the crime of slander, the responsibility for terrorizing the victim, the responsibility for extortion murder, and the responsibility for Abstract foreigners returning the money .

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: مراجع التفسير وعلوم القرآن:

    1ـــ أحكام القرآن لابن العربي ـــ القاضي محمد بن عبد الله أبو بكر بن العربي المعافري الاشبيلي المالكي (المتوفى: 543هــ) ـــ دار الكتب العلمية، بيروت ـــ ط: الثالثة، 1424 هــ - 2003 م .

    2ـــ أحكام القرآن للجصاص ـــ أحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي (المتوفى: 370هــ) ـــ دار الكتب العلمية بيروت ـــ ط: الأولى، 1415هــ/1994م.

    3ــ البرهان في علوم القرآن ـــ أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هــ) ـــ دار إحياء الكتب العربية ـــ ط: الأولى، 1376 هــ - 1957 م.

    4 ـــ التحرير والتنوير ــــ محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر بن عاشور التونسي (المتوفى : 1393هــ) ــــ الدار التونسية للنشر تونس ـــ بدون طبعة ـــ تاريخ النشر 1984 هـ .

    5ــ تفسير القرآن العظيم ـــ أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي (المتوفى: 774هــ) ـــ ت: محمد حسين شمس الدين ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى - 1419 هــ.

    6ــ التفسير المنير ـــ د وهبة بن مصطفى الزحيلي ـــ دار الفكر المعاصر دمشق ـــ ط : الثانية ، 1418 هــ .

    7ـــ جامع البيان في تأويل القرآن ـــ محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الآملي، أبو جعفر الطبري (المتوفى: 310هــ) ـــ ت: أحمد محمد شاكرــــ مؤسسة الرسالة ـــ ط: الأولى، 1420 هــ - 2000 م .

    8ـــ روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني ـــ شهاب الدين محمود بن عبد الله الحسيني الألوسي (المتوفى: 1270هــ) ــــ دار الكتب العلمية بيروت ـــ ط: الأولى، 1415 هــ .

    9ـــ نيل المرام من تفسير آيات الأحكام ـــ أبو الطيب محمد صديق خان بن حسن بن علي ابن لطف الله الحسيني البخاري القِنَّوجي (المتوفى: 1307هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    ثانياً: كتب الحديث وشروحه:

    1ــ الأدب المفرد ـــ محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري، أبو عبد الله (المتوفى: 256هــ) ـــ ت: محمد فؤاد عبد الباقي ـــ دار البشائر الإسلامية بيروت ـــ ط: الثالثة، 1409 1989.

    2ـــ الاستذكار ـــ أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (المتوفى: 463هــ) ـــ ت: سالم محمد عطا، محمد علي معوض ـــ دار الكتب العلمية بيروت ـــ ط: الأولى، 1421 2000.

    3ـــ الإفصاح عن معاني الصحاح ـــ يحيى بن (هُبَيْرَة بن) محمد بن هبيرة الذهلي الشيبانيّ، أبو المظفر، عون الدين (المتوفى: 560هــ) ـــ ت: فؤاد عبد المنعم أحمد ـــ دار الوطن ـــ 1417هــ .

    4ـــ بهجة قلوب الأبرار وقرة عيون الأخيار في شرح جوامع الأخبار ـــ أبو عبد الله، عبد الرحمن بن ناصر بن عبد الله بن ناصر بن حمد آل سعدي (المتوفى: 1376هــ) ـــ ط: الرابعة، 1423هــ.

    5ـــ التنوير شرح الجامع الصغير ـــ محمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، الكحلاني ثم الصنعاني، أبو إبراهيم، عز الدين، المعروف كأسلافه بالأمير (المتوفى: 1182هــ) ـــ مكتبة دار السلام، الرياض ـــ ط: الأولى، 1432 هــ - 2011 م .

    6ـــ التوضيح لشرح الجامع الصحيح ـــ ابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد الشافعي المصري (المتوفى: 804هــ) ـــ دار النوادر، دمشق ـــ ط: الأولى، 1429 هــ - 2008 م.

    7ـــ الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه = صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي، ت: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ط: الأولى، 1422هـ.

    8ــ سبل السلام ـــ محمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، الكحلاني ثم الصنعاني، أبو إبراهيم، عز الدين، المعروف كأسلافه بالأمير (المتوفى: 1182هــ) ـــ دار الحديث ـــ ط: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    9ـــ سنن ابن ماجة ـــ أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني (المتوفى: 273هــ) ـــ ت: شعيب الأرنؤوط ـــ دار الرسالة العالمية ـــ ط: الأولى، 1430 هــ - 2009 م.

    10ـــ سنن أبي داود ـــ أبو داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي السِّجِسْتاني (المتوفى: 275هــ) ـــ ت: شعَيب الأرنؤوط ـــ دار الرسالة العالمية ـــ ط: الأولى، 1430 هــ - 2009 م .

    11ـــ سنن الترمذي ـــ محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هــ) ـــ ت: أحمد محمد شاكر وآخرون ـــ ط: الثانية، 1395 هــ - 1975 م .

    12ـــ سنن الدار قطني ــ أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي بن مسعود بن النعمان بن دينار البغدادي الدار قطني (المتوفى: 385هــ) ـــ ت: شعيب الأرنؤوط ـــ مؤسسة الرسالة، بيروت ـــ ط: الأولى، 1424 هــ - 2004 م.

    13ـــ السنن الكبرى ـــ أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني، النسائي (المتوفى: 303هــ) ـــ ت:شعيب الأرناؤوط ـــ مؤسسة الرسالة ـــ ط: الأولى، 1421 هــ - 2001 م .

    14ـــ شرح سنن النسائي المسمى: ذخيرة العقبى في شرح المجتبى ـــ محمد بن علي بن آدم بن موسى الإثيوبي الوَلَّوِي ـــ دار آل بروم للنشر والتوزيع ـــ ط: الأولى: 1424 هــ - 2003 م.

    15ـــ شرح صحيح البخاري ـــ ابن بطال أبو الحسن علي بن خلف بن عبد الملك (المتوفى: 449هــ) ـــ ت: أبو تميم ياسر بن إبراهيم ـــ مكتبة الرشد - السعودية، الرياض ـــ ط: 2، 1423هــ - 2003م.

    16ـــ شرح النووي على مسلم ـــ أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هــ) ـــ دار إحياء التراث العربي ـــ ط: الثانية ـــ 1392هـ.

    17ـــ عمدة القاري شرح صحيح البخاري ـــ أبو محمد محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسين الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى (المتوفى: 855هــ) ـــ دار إحياء التراث العربي بيروت.

    18ـــ عون المعبود شرح سنن أبي داود، ومعه حاشية ابن القيم ـــ محمد أشرف بن أمير بن علي بن حيدر، أبو عبد الرحمن، شرف الحق، الصديقي، العظيم آبادي (المتوفى: 1329هــ) ـــ دار الكتب العلمية بيروت ـــ ط: الثانية، 1415 هـ.

    19ـــ فتح الباري شرح صحيح البخاري ــــ أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي ــــ دار المعرفة - بيروت، 1379.

    20ـــ فتح السلام شرح عمدة الأحكام ـــ للحافظ ابن حجر العسقلاني ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    21ـــ فيض الباري على صحيح البخاري ـــ أمالي محمد أنور شاه بن معظم شاه الكشميري الهندي ثم الديوبندي (المتوفى: 1353هــ) ـــ دار الكتب العلمية بيروت ـــ ط: الأولى، 1426 هــ - 2005 م.

    22ـــ ـ فيض القدير ـــ زين الدين محمد بن علي بن زين العابدين الحدادي المناوي القاهري (المتوفى: 1031هــ) ـــ المكتبة التجارية الكبرى مصر ـــ ط: 1356.

    23ــ كشف المشكل من حديث الصحيحين ـــ جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي (المتوفى: 597هــ) ـــ دار الوطن الرياض ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ .

    24ـــ المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هــ)، ت: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي بيروت، بدون تاريخ.

    25ـــ مسند الإمام أحمد ـــ أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: 241هــ) ـــ ت: شعيب الأرنؤوط ـــ الرسالة ـــ ط: 1، 1421 هــ - 2001 م.

    26ـــ مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح ـــ علي بن سلطان محمد، أبو الحسن نور الدين الملا الهروي القاري (المتوفى: 1014هــ) ـــ دار الفكر، بيروت لبنان ـــ ط: الأولى، 1422هــ - 2002م .

    27ـــ المستدرك على الصحيحين ــ أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (المتوفى: 405هــ) ــــ ت: مصطفى عبد القادر عطا ـــ دار الكتب العلمية بيروت ــــ ط: الأولى، 1411 1990.

    28ـــ مصباح الزجاجة في زوائد ابن ماجه ـــ أبو العباس شهاب الدين أحمد بن أبي بكر بن إسماعيل بن سليم بن قايماز بن عثمان البوصيري الكناني الشافعي (المتوفى: 840هــ) ـــ دار العربية ـــ ط: الثانية، 1403 هــ.

    29ـــ مصنف ابن أبي شيبة ـــ أبو بكر بن أبي شيبة، عبد الله بن محمد بن إبراهيم بن عثمان بن خواستي العبسي (المتوفى: 235هــ) ـــ ت: كمال يوسف الحوت ـــ ط: الأولى، 1409 هـ.

    30ـــ مصنف عبد الرزاق ـــ أبو بكر عبد الرزاق بن همام بن نافع الحميري اليماني الصنعاني (المتوفى: 211هــ) ـــ ت: حبيب الرحمن الأعظمي ـــ ط: الثانية، 1403.

    ثالثاً: كتب أصول الفقه:

    1ـــ الاجتهاد في مناط الحكم الشرعي دراسة تأصيلية تطبيقية ـــ بلقاسم بن ذاكر بن محمد الزُّبيدي ـــ مركز تكوين للدراسات والأبحاث ـــ ط: الأولى، 1435 هــ - 2014 م ـــ.

    2ـــ الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام ـــ أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي (المتوفى: 684 هــ) ـــ دار البشائر الإسلامية للطباعة والنشر والتوزيع ـــ ط: الثانية، 1416 هــ - 1995 م.

    3ـــ الأشباه والنظائر ـــ تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي (المتوفى: 771هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى 1411هــ- 1991م ـــ.

    4ـــ البحر المحيط في أصول الفقه ـــ أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هــ) ـــ دار الكتبي ـــ ط: الأولى، 1414هــ - 1994م.

    5ــ التبصرة ـــ علي بن محمد الربعي، أبو الحسن، المعروف باللخمي (المتوفى: 478 هــ) ـــ وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر ـــ ط: الأولى، 1432 هــ - 2011 م .

    6ـــ التقرير والتحبير ـــ أبو عبد الله، شمس الدين محمد بن محمد بن محمد المعروف بابن أمير حاج ويقال له ابن الموقت الحنفي (المتوفى: 879هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الثانية، 1403هــ - 1983م.

    7ـــ تيسيرُ علم أصول الفقه ـــ عبد الله بن يوسف بن عيسى بن يعقوب اليعقوب الجديع العنزي ـــ مؤسسة الريان للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان ـــ ط: الأولى، 1418 هــ - 1997 م .

    8ـــ فتح القدير ــــ كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام (المتوفى: 861هــ) ـــ دار الفكر ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ ـــ.

    9ــ الفروق، أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي (المتوفى: 684هــ) ـــ ط: بدون طبعة وبدون تاريخ .

    10ـــ كشف الأسرار شرح أصول البزدوي ـــ عبد العزيز بن أحمد بن محمد، علاء الدين البخاري الحنفي (المتوفى: 730هــ) دار الكتاب الإسلامي ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ .

    11ـــ مقاصد الشريعة الإسلامية ـــ محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر بن عاشور التونسي (المتوفى: 1393هــ) ـــ ت: محمد الحبيب ابن الخوجة ـــ بدون طبعة ــــ تاريخ: 1425 هــ - 2004 م.

    12ـــ نظرية المقاصد عند الإمام الشاطبي ـــ أحمد الريسوني ـــ الدار العالمية للكتاب الإسلامي ـــ ط: الثانية - 1412 هــ - 1992م.

    رابعاً: كتب الفقه الحنفي:

    1ـــ البحر الرائق ـــ زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم (المتوفى: 970هــ) ــــ دار الكتاب الإسلامي ــــ ط: الثانية - بدون تاريخ .

    2ـــ بدائع الصنائع ـــ علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى: 587هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الثانية، 1406هــ - 1986م.

    3ـــ البناية شرح الهداية ــــ أبو محمد محمود بن أحمد بن موسى الغيتابى بدر الدين العينى (المتوفى: 855هــ) ـــ دار الكتب العلمية ــــ ط: الأولى، 1420 هــ - 2000 م .

    4ــ تبيين الحقائق ـــ عثمان بن علي بن محجن البارعي، فخر الدين الزيلعي الحنفي (المتوفى: 743 هــ) ــــ ط: الأولى، 1313 هـ.

    5ـــ المبسوط ـــ محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (المتوفى: 483هــ) ـــ دار المعرفة بيروت بدون طبعة ـــ بتاريخ 1414هــ - 1993م.

    6ـــ مجمع الضمانات ـــ أبو محمد غانم بن محمد البغدادي الحنفي (المتوفى: 1030هــ) ـــ دار الكتاب الإسلامي ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    7ـــ الهداية في شرح بداية المبتدي ـــ علي بن أبي بكر بن عبد الجليل المرغيناني (المتوفى: 593هــ) ــــ دار احياء التراث العربي بيروت ـــ بدون تاريخ .

    خامساً: كتب الفقه المالكي:

    1ـــ البيان والتحصيل ـــ أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (المتوفى: 520هــ) ـــ دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان ـــ ط: الثانية، 1408 هــ - 1988 مــ .

    2ـــ التاج والإكليل لمختصر خليل ـــ محمد بن يوسف بن أبي القاسم، أبو عبد الله المواق المالكي (المتوفى: 897هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، 1416هــ-1994م.

    3ـــ التلقين في الفقه المالكي ـــ أبو محمد عبد الوهاب البغدادي المالكي (المتوفى: 422هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى 1425هــ-2004م .

    4ـــ التوضيح شرح مختصر ابن الحاجب ـــ خليل بن إسحاق بن موسى الجندي المالكي المصري (المتوفى: 776هــ) ـــ ط: الأولى، 1429هــ - 2008م .

    5ـــ حاشية الصاوي على الشرح الصغير للدردير ـــ أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي المالكي (المتوفى: 1241هــ) ـــ دار المعارف ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    6ـــ الذخيرة ـــ أبو العباس القرافي (المتوفى: 684هــ) ـــ دار الغرب الإسلامي- بيروت ـــ ط: الأولى، 1994 م.

    7ـــ عقد الجواهر الثمينة في مذهب عالم المدينة ـــ أبو محمد جلال الدين السعدي المالكي (المتوفى: 616هــ) ـــ دار الغرب الإسلامي ـــ ط: الأولى، 1423 هــ - 2003 م.

    8ـــ المدخل ـــ ابن الحاج المالكي (المتوفى: 737هــ) ــــ دار التراث ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ .

    9ـــ المدونة ـــ مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني (المتوفى: 179هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، 1415هــ - 1994م.

    10ـــ المقدمات الممهدات ـــ أبو الوليد محمد بن رشد القرطبي (المتوفى: 520هــ) ـــ دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان ـــ ط: الأولى، 1408 هــ - 1988 م .

    11ـــ منح الجليل شرح مختصر خليل ـــ محمد بن أحمد بن محمد عليش (المتوفى: 1299هــ) ـــ دار الفكر ـــ بدون طبعة ـــ تاريخ: 1409هــ/1989مـــ.

    12ـــ مواهب الجليل في شرح مختصر خليل ـــ شمس الدين الحطاب الرُّعيني المالكي (المتوفى: 954هــ) ـــ دار الفكر ــــ ط: الثالثة، 1412هــ - 1992م.

    13ـــ النَّوادر والزِّيادات على مَا في المدَوَّنة من غيرها من الأُمهاتِ ـــ أبو محمد بن عبد الرحمن النفزي، المالكي (المتوفى: 386هــ) ـــ دار الغرب الإسلامي، بيروت ـــ ط: الأولى، 1999.

    سادساً: كتب الفقه الشافعي:

    1ـــ أسنى المطالب في شرح روض الطالب ـــ زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري (المتوفى: 926هــ) ـــ دار الكتاب الإسلامي ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    2ـــ الأم ـــ محمد بن إدريس بن العباس الشافعي (المتوفى: 204هــ) ـــ دار المعرفة ـــ بدون طبعة _1410هــ/1990م.

    3ـــ البيان في مذهب الإمام الشافعي ـــ أبو الحسين العمراني اليمني الشافعي (المتوفى: 558هــ) ـــ ت: قاسم محمد النوري ـــ دار المنهاج _جدة ـــ ط: الأولى، 1421 هــ2000 م.

    4ـــ تحفة المحتاج في شرح المنهاج ـــ أحمد بن حجر الهيتمي ـــ بدون طبعة ـــ 1357 هــ - 1983 م.

    5ـــ جواهر العقود ومعين القضاة والموقعين والشهود ـــ شمس الدين الأسيوطي الشافعي (المتوفى: 880هــ) ــــــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، 1417 هــ - 1996 م .

     6ـــ الحاوي الكبير ـــ ابن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (المتوفى: 450هــ) ـــ دار الكتب العلمية، بيروت ـــ ط: الأولى، 1419 هــ -1999 م.

    7ـــ روضة الطالبين وعمدة المفتين ــ يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هــ) ـــ المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- عمان ـــ ط: الثالثة، 1412هــ / 1991مـ .

    8ـــ العزيز شرح الوجيز ـــ عبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم الرافعي القزويني (المتوفى: 623هــ) ـــ دار الكتب العلمية، بيروت ـــ ط: الأولى، 1417 هــ - 1997 م ـــ.

    9ـــ كفاية النبيه في شرح التنبيه ـــ أحمد بن محمد بن علي الأنصاري، أبو العباس، نجم الدين، المعروف بابن الرفعة (المتوفى: 710هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، م2009.

    10ـــ المجموع شرح المهذب (مع تكملة السبكي والمطيعي) ــــ أبو زكريا محيي الدين النووي (المتوفى: 676هــ) ـــ دار الفكر ـــ بدون تاريخ.

    11ـــ مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج ـــ شمس الدين الخطيب الشربيني الشافعي (المتوفى: 977هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، 1415هــ - 1994م.

    12ـــ المهذب في فقه الإمام الشافعي ـــ أبو اسحاق الشيرازي (المتوفى: 476هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ .

    13ـــ الوسيط في المذهب ـــ أبو حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي (المتوفى: 505هــ) ـــ دار السلام القاهرة ـــ ط: الأولى، 1417.

    سابعاً: كتب الفقه الحنبلي:

    1ـــ شرح الزركشي ـــ شمس الدين محمد بن عبد الله الزركشي المصري الحنبلي (المتوفى: 772هــ) ـــ دار العبيكان ـــ ط: الأولى، 1413 هــ - 1993 م .

    2ـــ الشرح الكبير على متن المقنع ـــ عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي (المتوفى: 682هــ) ـــ دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع .

    3ـــ الفروع وتصحيح الفروع ـــ محمد بن مفلح ، شمس الدين المقدسي الرامينى ثم الصالحي الحنبلي (المتوفى: 763هــ) ـــ مؤسسة الرسالة ـــ ط: الأولى 1424 هــ - 2003 مـ.

    4ـــ كشاف القناع عن متن الإقناع ـــ منصور بن يونس إدريس البهوتي الحنبلي (المتوفى: 1051هــ) ـــ دار الكتب العلمية ـــ بدون تاريخ.

    5ـــ المبدع في شرح المقنع ـــ إبراهيم بن محمد بن عبد الله بن محمد ابن مفلح، أبو إسحاق، برهان الدين (المتوفى: 884هــ) ـــ دار الكتب العلمية، بيروت ـــ ط: الأولى، 1418 هــ - 1997 م ــــ.

    6ـــ متن الخرقي ـــ أبو القاسم عمر بن الحسين الخرقي (المتوفى: 334هــ) ـــ دار الصحابة للتراث ـــ ط: 1413هــ-1993م .

    7ـــ المغني ــ أبو محمد موفق الدين بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، (المتوفى: 620هــ) ــــ مكتبة القاهرة ــــ بدون طبعة .

    ثامناً: كتب اللغة:

    1ـــ تاج العروس من جواهر القاموس ـــ محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، أبو الفيض الزَّبيدي (المتوفى: 1205هــ) ـــ دار الهداية ـــ بدون تاريخ.

    2ـــ الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية ـــ أبو نصر إسماعيل بن حماد الفارابي (المتوفى: 393هــ) ـــ دار العلم للملايين - بيروت ـــ ط: الرابعة 1407 هــ‍ - 1987 م.

    3ـــ طلبة الطلبة في الاصطلاحات الفقهية ـــ عمر بن محمد بن أحمد بن إسماعيل نجم الدين النسفي (المتوفى: 537هــ) ـــ بدون طبعة ـــ 1311هــ.

    4ـــ العين ـــ الخليل بن أحمد الفراهيدي البصري (المتوفى: 170هــ) ـــ دار ومكتبة الهلال ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ ـــ

    5ـــ غريب الحديث ـــ أبو محمد عبد الله بن مسلم بن قتيبة الدينوري (المتوفى: 276هــ) ـــ مطبعة العاني - بغداد ـــ ط: الأولى، 1397ـــ.

    6ـــ القاموس الفقهي ـــ الدكتور سعدي أبو حبيب ـــ دار الفكر ـــ ط: الثانية 1408 هــ- 1988 م ـــ .

    7ـــ القاموس المحيط ـــ مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروز آبادي (المتوفى: 817هــ) ـــ مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت ـــ ط: الثامنة، 1426 هــ - 2005 م.

    8ـــ المحكم والمحيط الأعظم ــــ أبو الحسن بن سيده المرسى [ت: 458هــ] ـــ دار الكتب العلمية ـــ ط: الأولى، 1421 هــ - 2000 م.

    9ـــ مشارق الأنوار على صحاح الآثار ـــ عياض بن موسى اليحصبي السبتي (المتوفى: 544هــ) ـــ المكتبة العتيقة ودار التراث ـــ بدون تاريخ ـــ .

    10ـــ المصباح المنير ـــ أحمد بن علي الفيومي الحموي (المتوفى: نحو 770هــ) ـــ المكتبة العلمية بيروت ـــ بدون طبعة وبدون تاريخ.

    11ـــ معجم اللغة العربية المعاصرة ـــ د أحمد مختار عبد الحميد عمر (المتوفى: 1424هــ) ـــ ط: الأولى، 1429 هــ - 2008 م .

    12ـــ المعجم الوسيط ـــ (إبراهيم مصطفى / أحمد الزيات / حامد عبد القادر / محمد النجار) ـــ دار الدعوة .

    13ـــ معجم لغة الفقهاء ـــ محمد رواس قلعجي ـــ دار النفائس للطباعة والنشر والتوزيع ـــ ط: الثانية، 1408 هــ - 1988 م.

    14ـــ النهاية في غريب الحديث والأثر ـــ مجد الدين أبو السعادات الشيباني الجزري بن الأثير (المتوفى: 606هــ) ـــ المكتبة العلمية ، 1399هــ - 1979م .

     

    References:

     

    1: marajie altafsir waeulum alquran:

    • 1ـــ 'ahkam alquran liabn alearabii alqadi muhamad bin eabd allah 'abu bakr bin alearabii almueafirii alashabilii almalikii (almutawafaa: 543ha) dar alkutub aleilmiati, bayrut ta: althaalithati, 1424 hi - 2003 m .
    • 2ـــ 'ahkam alquran liljasas 'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas alhanafii (almutawafaa: 370hi) dar alkutub aleilmiat bayrut ta: al'uwlaa, 1415h/1994m.
    • 3 alburhan fi eulum alquran 'abu eabd allh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bin bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794hi) dar 'iihya' alkutub alearabiat ta: al'uwlaa, 1376 hi - 1957 mi.
    • 4 altahrir waltanwir muhamad altaahir bin muhamad bin muhamad altaahir bin eashur altuwnusiu (almutawafaa : 1393hi) aldaar altuwnusiat lilnashr - tunis bidun tabeat tarikh alnashr 1984 h .
    • 5 tafsir alquran aleazim 'abu alfida' 'iismaeil bin eumar bn kathir alqurashii albasriu thuma aldimashqiu (almutawafaa: 774hi) ti: muhamad husayn shams aldiyn dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa - 1419 hi.
    • 6 altafsir almunir d wahbat bn mustafaa alzuhaylii dar alfikr almueasir - dimashq t : althaaniat , 1418 hu .
    • 7 jamie albayan fi tawil alquran muhamad bin jarir bin yazid bin kathir bin ghalib alamli, 'abu jaefar altabari (almutawafaa: 310hi) t: 'ahmad muhamad shakir muasasat alrisalat ta: al'uwlaa, 1420 hi - 2000 m .
    • 8 ruh almaeani fi tafsir alquran aleazim walsabe almathani shihab aldiyn mahmud bin eabd allah alhusaynii al'alusii (almutawafaa: 1270hi) dar alkutub aleilmiat - bayrut ta: al'uwlaa, 1415 hu .
    • 9 nil almaram min tafsir ayat al'ahkam 'abu altayib muhamad sidiyq khan bin hasan bin ealiin aibn lutf allah alhusaynii albukharii alqinnawjy (almutawafaa: 1307ha) dar alkutub aleilmiat bidun tabeat wabidun tarikhi.

    2: kutub alhadith washuruhihi:

    • 1 al'adab almufrad muhamad bin 'iismaeil bin 'iibrahim bin almughayrat albukhari, 'abu eabd allah (almutawafaa: 256hi) ti: muhamad fuaad eabd albaqi dar albashayir al'iislamiat - bayrut ta: althaalithati, 1409 - 1989.
    • 2 alaistidhkar 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albir bin easim alnamrii alqurtibii (almutawafaa: 463hi) ti: salim muhamad eataa, muhamad eali mueawad dar alkutub aleilmiat - bayrut ta: al'uwlaa, 1421 - 2000.
    • 3 al'iifsah ean maeani alsihah yahyaa bin (hubayrat ban) muhamad bin hubirat aldhuhliu alshybany, 'abu almuzafar, eawn aldiyn (almutawafaa: 560hi) ta: fuad eabd almuneim 'ahmad dar alwatan 1417hi .
    • 4 bahjat qulub al'abrar waqurat euyun al'akhyar fi sharh jawamie al'akhbar 'abu eabd allah, eabd alrahman bin nasir bin eabd allah bin nasir bin hamd al saedi (almutawafaa: 1376hi) ta: alraabieati, 1423h.
    • 5 altanwir sharh aljamie alsaghir muhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasani, alkahlanii thuma alsaneani, 'abu 'iibrahim, eizi aldiyn, almaeruf ka'aslafih bial'amir (almutawafaa: 1182ha) maktabat dar alsalami, alriyad ta: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 m .
    • 6 altawdih lisharh aljamie alsahih abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin ealii bn 'ahmad alshaafieii almisrii (almutawafaa: 804ha) dar alnawadr, dimashq ta: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
    • 7 aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah salaa allah ealayh wasalam wasunanuh wa'ayaamuh = sahih albukhari, muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhari aljaeafi, ti: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajaati, ta: al'uwlaa, 1422hi.
    • 8 subul alsalam muhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasani, alkahlanii thuma alsaneani, 'abu 'iibrahim, eizi aldiyn, almaeruf ka'aslafih bial'amir (almutawafaa: 1182ha) dar alhadith tu: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 9 sunan abn majat 'abu eabd allh muhamad bn yazid alqazwini (almutawafaa: 273hi) ti: shueayb al'arnawuwt dar alrisalat alealamiat ta: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mi.
    • 10 sunan 'abi dawud 'abu dawud sulayman bin al'asheath bin 'iishaq bin bashir bin shidad bin eamrw al'azdi alssijistany (almutawafaa: 275hi) ti: sheayb al'arnawuwt dar alrisalat alealamiat ta: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 m .
    • 11 sunan altirmidhii muhamad bin eisaa bn sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa (almutawafaa: 279hi) ti: 'ahmad muhamad shakir wakhrun ta: althaaniati, 1395 hi - 1975 m .
    • 12 sunan aldaar qutaniun 'abu alhasan eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdi bin maseud bin alnueman bin dinar albaghdadi aldaar qutni (almutawafaa: 385hi) t: shueayb al'arnawuwt muasasat alrisalati, bayrut ta: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mi.
    • 13 alsunan alkubraa ـــ 'abu eabd alrahman 'ahmad bin shueayb bin ealiin alkharasani, alnasayiyi (almutawafaa: 303hi) ta:sheib al'arnawuwt muasasat alrisalat ta: al'uwlaa, 1421 hi - 2001 m .
    • 14 sharh sunan alnisayiyi almusamaa: dhakhirat aleuqbaa fi sharh almujtabaa muhamad bin eali bin adam bin musaa al'iithyubii alwallawi dar al brum lilnashr waltawzie ta: al'uwlaa: 1424 hi - 2003 mi.
    • 15 sharh sahih albukharii abn bataal 'abu alhasan ealii bin khalaf bin eabd almalik (almutawafaa: 449hi) t: 'abu tamim yasir bn 'iibrahim maktabat alrushd - alsueudiat, alriyad ta: 2, 1423hi - 2003m.
    • 16 sharh alnawawii ealaa muslim 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii (almutawafaa: 676ha) dar 'iihya' alturath alearabii ta: althaaniat 1392h.
    • 17 eumdat alqariyi sharh sahih albukharii 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad bin musaa bin 'ahmad bin husayn alghitabaa alhanfaa badr aldiyn aleaynaa (almutawafaa: 855hi) dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • 18 eawn almaebud sharh sunan 'abi dawud, wamaeah hashiat aibn alqiam muhamad 'ashraf bin 'amir bin eali bin haydar, 'abu eabd alrahman, sharaf alhaq, alsadiyqi, aleazim abadi (almutawafaa: 1329hi) dar alkutub aleilmiat - bayrut ta: althaaniati, 1415 hu.
    • 19 fath albari sharh sahih albukharii 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalanii alshaafieii dar almaerifat - bayrut, 1379.
    • 20 fatah alsalam sharh eumdat al'ahkam lilhafiz abn hajar aleasqalanii bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 21 fayd albari ealaa sahih albukharii 'amali muhamad 'anwar shah bin muezam shah alkashmirii alhindii thuma aldiyubandii (almutawafaa: 1353h) dar alkutub aleilmiat bayrut ta: al'uwlaa, 1426 hi - 2005 mi.
    • 22 fayd alqadir zayn aldiyn muhamad bin ealii bin zayn aleabidin alhadaadii almanawi alqahirii (almutawafaa: 1031hi) almaktabat altijariat alkubraa - misr ta: 1356.
    • 23 kashf almushkil min hadith alsahihayn jamal aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin ealii bin muhamad aljawzi (almutawafaa: 597hi) dar alwatan - alriyad bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 24 almusnid alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah salaa allah ealayh wasalama, muslim bn alhajaaj 'abu alhasan alqushayrii alnaysaburii (almutawafaa: 261hi), t: muhamad fuad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, bidun tarikhi.
    • 25 musnad al'iimam 'ahmad 'abu eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshaybani (almutawafaa: 241hi) ta: shueayb al'arnawuwt alrisalat tu: 1, 1421 hi - 2001 mi.
    • 26 murqaat almafatih sharh mishkaat almasabih eali bin sultan muhamad, 'abu alhasan nur aldiyn almula alharawii alqariyi (almutawafaa: 1014ha) dar alfikri, bayrut - lubnan ta: al'uwlaa, 1422hi - 2002m .
    • 27 almustadrik ealaa alsahihayn 'abu eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah bin muhamad bin hamduih bin nueym bin alhakam aldabiu altahmaniu alnaysaburiu almaeruf biaibn albaye (almutawafaa: 405hi) t: mustafaa eabd alqadir eata dar alkutub aleilmiat - bayrut ta: al'uwlaa, 1411 - 1990.
    • 28 misbah alzujajat fi zawayid aibn majah 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'abi bakr bin 'iismaeil bin sulaym bin qaymaz bin euthman albusirii alkinanii alshaafieii (almutawafaa: 840hi) dar alearabiat ta: althaaniati, 1403 hu.
    • 29 musanaf aibn 'abi shaybat 'abu bakr bin 'abi shibati, eabd allh bin muhamad bin 'iibrahim bin euthman bin khawasati aleabsii (almutawafaa: 235hi) t: kamal yusif alhut ta: al'uwlaa, 1409 hu.
    • 30 musanaf eabd alrazaaq 'abu bakr eabd alrazaaq bin humam bin nafie alhimyari alyamanii alsaneaniu (almutawafaa: 211hi) ti: habib alrahman al'aezamiu ta: althaaniati, 1403.

    3: kutub 'usul alfiqah:

    • 1 alaijtihad fi manat alhukm alshareii dirasat tasiliat tatbiqiat bilqasim bin dhakir bin muhamad alzzubydy markaz takwin lildirasat wal'abhath ta: al'uwlaa, 1435 hi - 2014 m .
    • 2 al'iihkam fi tamyiz alfatawaa ean al'ahkam 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almalikiu alshahir bialqurafii (almutawafaa: 684 ha) dar albashayir al'iislamiat liltibaeat walnashr waltawzie ta: althaaniati, 1416 hi - 1995 mi.
    • 3 al'ashbah walnazayir taj aldiyn eabd alwahaab bn taqii aldiyn alsabakia (almutawafaa: 771hi) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa 1411hi- 1991m .
    • 4 albahr almuhit fi 'usul alfiqh 'abu eabd allh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bn bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794hi) dar alkutbi ta: al'uwlaa, 1414hi - 1994m.
    • 5 altabasurat ealiu bin muhamad alrabei, 'abu alhasan, almaeruf biallakhmy (almutawafaa: 478 ha) wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, qatar ta: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 m .
    • 6 altaqrir waltahbir 'abu eabd allahi, shams aldiyn muhamad bin muhamad bin muhamad almaeruf biabn 'amir hajin wayuqal lah abn almuaqit alhanafii (almutawafaa: 879ha) dar alkutub aleilmiat ta: althaaniati, 1403hi - 1983m.
    • 7 tysyr ealam 'usul alfiqh eabd allah bin yusif bin eisaa bin yaequb alyaequb aljadie aleinziu muasasat alrayaan liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan ta: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 m .
    • 8 fath alqadir kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alisiyuasi almaeruf biabn alhumaam (almutawafaa: 861hi) dar alfikr bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 9 alfuruqu, 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almalikiu alshahir bialqurafii (almutawafaa: 684hi) tu: bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 10 kashf al'asrar sharh 'usul albizdawii eabd aleaziz bin 'ahmad bin muhamadi, eala' aldiyn albukharii alhanafii (almutawafaa: 730ha) dar alkitaab al'iislamii bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 11 maqasid alsharieat al'iislamiat muhamad altaahir bin muhamad bin muhamad altaahir bin eashur altuwnusii (almutawafaa: 1393hi) ti: muhamad alhabib abn alkhawjat bidun tabeat tarikhi: 1425 hu - 2004 mi.
    • 12 nazariat almaqasid eind al'iimam alshaatibii 'ahmad alraysunii aldaar alealamiat lilkitab al'iislamii ta: althaaniat - 1412 hi - 1992m.

    4: kutub alfiqh alhanafii:

    • 1 albahr alraayiq zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim (almutawafaa: 970ha) dar alkitaab al'iislamii ta: althaaniat - bidun tarikh .
    • 2 badayie alsanayie eala' aldiyn, 'abu bakr bn maseud bn 'ahmad alkasanii alhanafii (almutawafaa: 587hi) dar alkutub aleilmiat ta: althaaniati, 1406hi - 1986m.
    • 3 albinayat sharh alhidayat 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad bin musaa alghitabaa badr aldiyn aleaynaa (almutawafaa: 855ha) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1420 hi - 2000 m .
    • 4 tabyin alhaqayiq euthman bin ealii bin mahjin albarieii, fakhr aldiyn alziyleii alhanafii (almutawafaa: 743 ha) ta: al'uwlaa, 1313 hu.
    • 5 almabsut muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (almutawafaa: 483hi) dar almaerifat - bayrut bidun tabeat bitarikh 1414hi - 1993m.
    • 6 mujamae aldamanat 'abu muhamad ghanim bin muhamad albaghdadi alhanafii (almutawafaa: 1030ha) dar alkitaab al'iislamii bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 7 alhidayat fi sharh bidayat almubtadi eali bin 'abi bakr bin eabd aljalil almarghinanii (almutawafaa: 593ha) dar ahya' alturath alearabii - bayrut bidun tarikh .

    5: kutub alfiqh almalki:

    • 1 albayan waltahsil 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (almutawafaa: 520ha) dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan ta: althaaniati, 1408 hi - 1988 mi .
    • 2 altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil muhamad bin yusif bin 'abi alqasima, 'abu eabd allh almawaq almalikiu (almutawafaa: 897ha) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1416h-1994m.
    • 3 altalqin fi alfiqh almalikii 'abu muhamad eabd alwahaab albaghdadi almalikii (almutawafaa: 422ha) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa 1425h-2004m .
    • 4 altawdih sharh mukhtasar abn alhajib khalil bin 'iishaq bin musaa aljundii almalikii almisrii (almutawafaa: 776hi) ta: al'uwlaa, 1429hi - 2008m .
    • 5 hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir lildardir 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhuluti, alshahir bialsaawi almalikii (almutawafaa: 1241hi) dar almaearif bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 6 aldhakhirat 'abu aleabaas alqurafiu (almutawafaa: 684hi) dar algharb al'iislami- bayrut ta: al'uwlaa, 1994 mi.
    • 7 eaqd aljawahir althaminat fi madhhab ealam almadinat 'abu muhamad jalal aldiyn alsaedii almalikii (almutawafaa: 616ha) dar algharb al'iislamii ta: al'uwlaa, 1423 hi - 2003 mi.
    • 8 almadkhal abn alhaji almalikii (almutawafaa: 737hi) dar alturath bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 9 almudawanat malik bn 'anas bn malik bin eamir al'asbahii almadanii (almutawafaa: 179hi) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1415hi - 1994m.
    • 10 almuqadimat almumahadat 'abu alwalid muhamad bin rushd alqurtubii (almutawafaa: 520hi) dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan ta: al'uwlaa, 1408 hi - 1988 m .
    • 11 manah aljalil sharh mukhtasar khalil muhamad bin 'ahmad bin muhamad ealaysh (almutawafaa: 1299ha) dar alfikr bidun tabeat tarikhi: 1409h/1989m.
    • 12 mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil shams aldiyn alhataab alrrueyny almalikii (almutawafaa: 954ha) dar alfikr ta: althaalithati, 1412hi - 1992m.
    • 13 alnnawadr walzziadat ealaa ma fi almdawwant min ghayriha min al'umhat 'abu muhamad bin eabd alrahman alnafzi, almaliki (almutawafaa: 386ha) dar algharb al'iislami, bayrut ta: al'uwlaa, 1999.

    6: kutub alfiqh alshaafieii:

    • 1ـــ 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib zakaria bin muhamad bin zakariaa al'ansarii (almutawafaa: 926ha) dar alkitaab al'iislamii bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 2 al'umu muhamad bin 'iidris bn aleabaas alshaafieiu (almutawafaa: 204hi) dar almaerifat bidun tabeat _1410h/1990m.
    • 3 albayan fi madhhab al'iimam alshaafieii 'abu alhusayn aleumranii alyamanii alshaafieii (almutawafaa: 558hi) ta: qasim muhamad alnuwri dar alminhaj _jdat ta: al'uwlaa, 1421 ha2000 mi.
    • 4 tuhfat almuhtaj fi sharh alminhaj 'ahmad bn hajar alhaytamii bidun tabeat 1357 hi - 1983 mi.
    • 5 jawahir aleuqud wamuein alqudat walmawqieayn walshuhud shams aldiyn al'asyutii alshaafieii (almutawafaa: 880ha) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1417 hi - 1996 m .
    • 6 alhawi alkabir abn habib albasariu albaghdadiu, alshahir bialmawardii (almutawafaa: 450hi) dar alkutub aleilmiati, bayrut ta: al'uwlaa, 1419 ha -1999 mi.
    • 7 rawdat altaalibin waeumdat almufatin yahyaa bn sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676hi) almaktab al'iislamiu, bayrut- dimashqa- eamaan ta: althaalithati, 1412hi / 1991m .
    • 8 aleaziz sharh alwajiz eabd alkarim bin muhamad bin eabd alkarim alraafieii alqazwinii (almutawafaa: 623hi) dar alkutub aleilmiati, bayrut ta: al'uwlaa, 1417 hi - 1997 m .
    • 9 kifayat alnabih fi sharh altanbih 'ahmad bin muhamad bin ealiin al'ansari, 'abu aleabaasi, najm aldiyni, almaeruf biabn alrafea (almutawafaa: 710hi) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, mi2009.
    • 10 almajmue sharh almuhadhab (me takmilat alsabakii walmutiei) 'abu zakariaa muhyi aldiyn alnawawii (almutawafaa: 676ha) dar alfikr bidun tarikhi.
    • 11 mughaniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj shams aldiyn alkhatib alshirbinii alshaafieii (almutawafaa: 977hi) dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1415hi - 1994m.
    • 12 almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieii 'abu ashaq alshiyrazi (almutawafaa: 476hi) dar alkutub aleilmiat bidun tabeat wabidun tarikh .
    • 13 alwasit fi almadhhab 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazali altuwsi (almutawafaa: 505hi) dar alsalam - alqahirat ta: al'uwlaa, 1417.

    7: kutub alfiqh alhanbali:

    • 1 sharh alzarkashii shams aldiyn muhamad bin eabd allah alzarkashii almisrii alhanbalii (almutawafaa: 772ha) dar aleabikan ta: al'uwlaa, 1413 hi - 1993 m .
    • 2 alsharh alkabir ealaa matn almuqanae eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdasii (almutawafaa: 682ha) dar alkitaab alearabii lilnashr waltawzie .
    • 3 alfurue watashih alfurue muhamad bin muflah , shams aldiyn almuqdisii alraaminaa thuma alsaalihii alhanbali (almutawafaa: 763ha) muasasat alrisalat ta: al'uwlaa 1424 hi - 2003 mi.
    • 4 kashaaf alqinae ean matn al'iiqnae mansur bin yunis 'iidris albuhutii alhanbalii (almutawafaa: 1051ha) dar alkutub aleilmiat bidun tarikhi.
    • 5 almubdie fi sharh almuqanae 'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muhamad abn muflihi, 'abu 'iishaqa, burhan aldiyn (almutawafaa: 884ha) dar alkutub aleilmiati, bayrut ta: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 m .
    • 6 matn alkharqii 'abu alqasim eumar bn alhusayn alkharqii (almutawafaa: 334ha) dar alsahabat lilturath tu: 1413h-1993m .
    • 7 almughaniy 'abu muhamad muafaq aldiyn bin qudamat aljamaeilii almuqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, (almutawafaa: 620hi) maktabat alqahirat bidun tabea .

    8: kutub allugha:

    • 1 taj alearus min jawahir alqamus mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, 'abu alfayd alzzabydy (almutawafaa: 1205hi) dar alhidayat bidun tarikhi.
    • 2 alsihah taj allughat wasihah alearabiat 'abu nasr 'iismaeil bin hamaad alfarabii (almutawafaa: 393ha) dar aleilm lilmalayin - bayrut ta: alraabieat 1407 ha‍ - 1987 mi.
    • 3 talabat altalabat fi aliastilahat alfiqhiat eumar bin muhamad bin 'ahmad bin 'iismaeil najm aldiyn alnisfii (almutawafaa: 537hi) bidun tabeat 1311h.
    • 4 aleayn alkhalil bin 'ahmad alfarahidii albasari (almutawafaa: 170ha) dar wamaktabat alhilal bidun tabeat wabidun tarikh
    • 5 gharib alhadith 'abu muhamad eabd allh bin muslim bin qutaybat aldiynuriu (almutawafaa: 276hi) matbaeat aleani - baghdad ta: al'uwlaa, 1397ـــ.
    • 6 alqamus alfiqhiu alduktur saedi 'abu habib dar alfikr ta: althaaniat 1408 ha- 1988 m .
    • 7 alqamus almuhit majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfayruz abadi (almutawafaa: 817hi) muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut ta: althaaminati, 1426 hi - 2005 ma.
    • 8 almuhakam walmuhit al'aezam 'abu alhasan bin sayidih almarsaa [t: 458ha] dar alkutub aleilmiat ta: al'uwlaa, 1421 hi - 2000 mi.
    • 9 mashariq al'anwar ealaa sihah aluathar eiad bn musaa alyahsabii alsabti (almutawafaa: 544hi) almaktabat aleatiqat wadar alturath bidun tarikh .
    • 10 almisbah almunir 'ahmad bin ealiin alfayuwmii alhamawii (almutawafaa: nahw 770hi) almaktabat aleilmiat - bayrut bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 11 muejam allughat alearabiat almueasirat d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (almutawafaa: 1424hi) ta: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 m .
    • 12 almuejam alwasit ('iibrahim mustafaa / 'ahmad alzayaat / hamid eabd alqadir / muhamad alnajar) dar aldaewa .
    • 13 muejam lughat alfuqaha' muhamad rawaas qaleaji dar alnafayis liltibaeat walnashr waltawzie ta: althaaniati, 1408 hi - 1988 mi.
    • 14 alnihayat fi gharayb alhadith wal'athar majd aldiyn 'abu alsaeadat alshaybaniu aljazariu bn al'uthir (almutawafaa: 606hi) almaktabat aleilmiat , 1399hi - 1979m .