تأثير التقنية على وسائل الإثبات الرقمية في النظام السعودي (دراسة تحليلية) The Impact of Technology on Digital Means of Proof in the Saudi Legal System (An Analytical Study)

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلفون

1 قسم القانون الخاص، كلية الحقوق، جامعة الملك عبدالعزيز - جدة، المملكة العربية السعودية

2 كلية الحقوق، جامعة الملك عبدالعزيز - جدة، المملكة العربية السعودية

المستخلص

تناول هذا البحث موضوع: [تأثير التقنية على وسائل الإثبات الرقمية في النظام السعودي، دراسة تحليلية]، وتم تقسيم البحث إلى أربعة فصول رئيسية يسبقها التمهيد الذي يتضمن نظرة عامة عن الإثبات الرقمي. يليه الفصل الأول الذي يتحدث عن مفهوم الإثبات، وأهميته، ومذاهبه في القانون. بعد ذلك الفصل الثاني، ويتضمن وسائل الإثبات التقليدية، وفيه ثلاثة مباحث؛ المبحث الأول: الإثبات بالشهادة، والمبحث الثاني: الإثبات باليمين، والمبحث الثالث: الإثبات بالكتابة، ثم الفصل الثالث الذي يتحدث عن وسائل الإثبات الرقمية، وهو مقسَّم إلى ثلاثة مباحث؛ المبحث الأول: الدليل الرقمي، والمبحث الثاني: الكتابة الرقمية، والمبحث الثالث: التوقيع الرقمي. أما الفصل الرابع ففيه توضيح أثر تفعيل الإثبات الرقمي في التقنية الحديثة؛ من خلال أربعة مباحث، تناول المبحث الأول: مميزات وعيوب وسائل الإثبات الرقمية، وتحدث المبحث الثاني عن الأدلة المستمدة من الأجهزة الحديثة؛ متضمِّنًا دليل البصمة الوراثية وبصمة الصوت وبصمة الوجه الرقمية وتطبيقات التواصل الاجتماعي ودورها في الإثبات، ثم المبحث الثالث، وفيه: حجية وسائل الإثبات الرقمية وموقف المنظم السعودي، أما المبحث الرابع فيسلط الضوء على سلطة القاضي الجنائي في تقدير الإثبات الرقمي.
ويهدف البحث إلى بيان مفهوم الإثبات الرقمي وأهميته ووسائله وأثر تفعيله في التقنية الحديثة، مع توضيح موقف القضاء السعودي منه وتحديد نطاق تطبيقه؛ وتحقيقًا لأهداف الدراسة تم اتباع المنهج التحليلي. و في ختام البحث جاءت النتائج و التوصيات التي توصل لها الباحثين، ومن أهم هذه النتائج: أن الدليل الرقمي يتميز بأنه دليل علمي و تقني قابل للنسخ ، كما أنه دليل متطور و متنوع؛ مما يمنحه درجة من الموثوقية تجعله حجة و مرجعًا للأدلة و مستندًا للأحكام، من مميزات نظام الإثبات إعطاء الدليل الرقمي حجية بشكل واضح وصريح، مع مساواته للأدلة التقليدية الأخرى .ومن التوصيات: أهمية وضع تعريف دقيق لمفهوم الإثبات في نظام الإثبات السعودي الجديد لحسم أي خلاف قد يطرأ حول مفهومه ولتحديد نطاقه، وتنظيم ورش عمل علمية تهدف إلى تفعيل التعامل مع وسائل الإثبات الرقمية في الجهات العدلية، بهدف مواكبة التطورات العلمية و التقنية.
 
Abstract:
This research is about [The impact of technology on digital means of proof in the Saudi legal system, an analytical study]. The research is divided into four main chapters preceded by a preface of the digital means of proof. The first chapter focuses on the concept of evidence, its importance, and its doctrines and principles in law. This is followed by the second chapter, which includes the traditional means of proof and contains three sections; The first section discusses proofing by witnesses' testimony, the second section discusses proofing by oath performance, and the third section discusses proofing by written documents. The third chapter talks about digital means of proof. It is divided into three sections; the first section focuses on digital evidentiary materials, the second section focuses on digital written documents, and the third section talks about signature performed electronically. The fourth chapter of this research contains four sections and explains the impact of implementing digital proof in modern technology. The first section highlights the advantages and disadvantages of digital proof methods. The second section talks about the evidentiary materials derived from modern proof devices; including proofs taken by genetic fingerprint, voice print, digital facial fingerprint, social media applications, and their role in the proofing process. The third section includes the validity of digital means of proof and the approach of the Saudi regulator toward them. The fourth section of this chapter sheds light on the authority of the criminal judge in evaluating the digital evidentiary materials.
This research follows the analytical approach to achieve the objectives of the study. It aims to explain the concept of digital means of proof, its importance, and the impact of its implementation in modern technology. It also aims to clarify the Saudi judiciary's approach toward digital means of proof and to determine the scope of its application in the Saudi legal system. The conclusion of the research includes the results and recommendations reached by the researchers. The most important result is that digital evidence is characterized as scientific and technical evidence which can be copied, and it is also advanced and diverse evidence. Therefore, it has a degree of reliability that makes it a valid proof, a reference for evidence, and a reliable basis for rulings. One of the advantages of the Saudi Evidence Law is that it, clearly and explicitly, recognizes digital means of proof as a valid legal method to proof beside the traditional methods of proof. Some of the recommendations of this research are the necessity of developing a precise definition of the concept of proof in the Saudi Evidence Law, and performing legal workshops aimed to actively handling the digital means of proof in the Saudi judicial authorities, to keep pace with scientific and technological developments in the legal field.

الكلمات الرئيسية


  • القرآن الكريم.
  • نظام الإثبات الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/٤٣) وتاريخ ٢٦/٥/١٤٤٣هـ.
  • نظام الإجراءات الجزائية، الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/٢) بتاريخ ٢٢/١/١٤٣٥هـ.
  • نظام التعاملات الإلكترونية، الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/١٨ بتاريخ ٨/٣/١٤٢٨هـ.
  • نظام المحاكم التجارية، الصادرة بقرار مجلس الوزراء رقم ٥١١ بتاريخ ١٤/٨/١٤٤١ه.
  • نظام المرافعات الشرعية الصادر بمرسوم ملكي رقم (م/١) بتاريخ ٢٢/١/١٤٣٥ّ هـ.
  • اللائحة التنفيذية لنظام التعاملات الإلكترونية ١٤٢٩ّهـ.
  • اللائحة التنفيذية لنظام التعاملات الإلكترونية الصادر بتاريخ ١٠/٣/١٤٢٩هـ.
  • اللائحة التنفيذية لنظام المحاكم التجارية الصادرة بقرار وزير العدل رقم ٨٣٤٤ وتاريخ ٢٦/١٠/١٤٤١هـ.
  • مشروع تعديلات اللائحة التنفيذية لنظام التعاملات الإلكترونية، https://istitlaa.ncc.gov.sa/ar/Transportation/DGA/Project2/Pages/default.aspx التاريخ :١٣/١٠/١٤٤٥هـ الوقت: ١:٠٥ م.
  • القرار رقم (٣٤) بتاريخ ٢٤/٤/١٤٣٩هـ.
  • القرار رقم (٩٢١) وتاريخ ١٦/٣/١٤٤٤هـ.
  • إبراهيم الحمادي، ماهية الدليل الإلكتروني: خصائصه شروطه وحجيته، مجلة المنارة للدراسات القانونية والإدارية، رضوان العنبي، ٢٠١٩م، العدد ٢٦.
  • إبراهيم بن حديد، السلطة التقديرية للقاضي المدني: دراسة تحليلية نقدية، رسالة ماجستير، معهد الحقوق والعلوم الإدارية، جامعة الجزائر، ١٩٩٠م.
  • أحمد شرف الدين، "التوقيع الإلكتروني وقواعد الإثبات ومقتضيات الأمان في التجارة الإلكترونية"، ورقة مقدمة إلى مؤتمر التجارة الإلكترونية، المنعقدة في جامعة الدول العربية ،٢٠٠٠م، ص ٣.
  • أحمد عبد السلام، الإثبات بالكتابة في النظام السعودي، https://jordan-lawyer.com/2022/05/22/الإثبات-بالكتابة/ وقت الدخول التاريخ :١٦/٩/١٤٤٥هـ الساعة ٤:٤ م.
  • أحمد عبد العزيز شبيب، المدخل إلى نظرية الإثبات في النظام السعودي، مجلة العلوم الشرعية، جامعة القصيم ،٢٠٢٣م، العدد٥.
  • أحمد منصور، نظرية الإثبات، https://jordan-lawyer.com/2022/07/28/نظرية-الإثبات/ وقت الدخول ٩/٩/١٤٤٥هـ ٤:٢٠م.
  • أحمد يوسف النوافلة، حجية المحررات الإلكترونية في الإثبات، دار وائل للنشر، الأردن، غير معروف، ٢٠٠٧م.
  • أسامة بن غانم العبيدي، حجية التوقيع الإلكتروني في الإثبات، المجلة العربية للدراسات الأمنية، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية ،٢٠١٢م، العدد٥٦.
  • أسامة حسين عبدالعال، حجية الدليل الرقمي في الإثبات الجنائي للجرائم المعلوماتية دراسة تحليلية، مجلة البحث القانونية والاقتصادية، غير معروف ،٢٠٢١ م، العدد ٧٦.
  • أسامة سيد محمد علي، التنظيم التشريعي والتعاقدي للتجارة الإلكترونية وأثرها على الخدمات المصرفية، رسالة دكتوراة، كلية الحقوق، جامعة القاهرة، ٢٠١٠م.
  • أسماء عزت بهجت يوسف، دور اليمين في إثبات المنازعة الضريبية، رسالة ماجستير، كلية الدراسات العليا، جامعة النجاح الوطنية، ٢٠٢٢م.
  • إكرام مختاري، تأثير ثورة التكنولوجيا على وسائل الإثبات الجنائية، مجلة العلوم القانونية، ميمون خراط، ٢٠١٤م، العدد ٢.
  • أيمن فاروق عبد المعبود حمد، الإثبات الجنائي بشهادة الشهود في الفقه الجنائي الإسلامي والقانون الجنائي الوضعي، مكتبة القانون والاقتصاد للنشر والتوزيع، الرياض، ط١، ٢٠١١م.
  • بدر عبدالله الجعفري، حجية الإثبات الإلكتروني في المنازعات التجارية، ملتقى وسائل الإثبات، الغرفة التجارية بالأحساء، ٢٠١٣م، غير معروف.
  • بن قدوم سوهيل، الدليل الرقمي في الإثبات الجنائي، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة عبد الرحمن ميرة بجاية، ٢٠١٨م.
  • بن لاغة عقيلة، حجية أدلة الإثبات الجنائية الحديثة، رسالة ماجستير، كلية الحقوق جامعة الجزائر،٢٠١٢م.
  • بوشتيت فريال، بوشوشة أم السعد، أدلة الإثبات التقليدية والإلكترونية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة عبد الرحمان ميرة ،٢٠٢٢م.
  • بيراز جمال، الدليل العلمي في الإثبات الجنائي، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة لحاج لخضر باتنة ،٢٠١٤م.
  • جامع الكتب الإسلامية،

https://ketabonline.com/ar/books/2987/read?part=58&page=2 تاريخ الدخول: ٩/٩/١٤٤٥هـ الساعة ١١:٥٥م.

  • جعيط وفاء، سيفر يسمينة، الكتابة كوسيلة لإثبات التصرفات القانونية والوقائع المادية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة عبد الرحمان ميرة -بجاية -،٢٠١٥م.
  • جميل صليبا، المعجم الفلسفي للمصطلحات القانونية، الجزء الأول، دار الكتاب اللبناني، بيروت، الطبعة الأولى، ١٩٨٧م.
  • حازم محمد حنفي، الدليل الإلكتروني ودوره في المجال الجنائي، دار النهضة العربية، القاهرة، الطبعة الأولى،٢٠١٧م.
  • حسن ربيع، الإجراءات الجنائية في التشريع المصري، دار النهضة العربية، القاهرة، ط١، ٢٠٠١م.
  • حسني محمود عبد الدايم، البصمة الوراثية ومدى حجيتها في الإثبات، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، ط٢،٢٠١،١م.
  • حسين الدعدي، شهادة الشهود في النظام السعودي، https://hd-lawfirm.com.sa/blog/شهادة-الشهود-في-النظام-السعودي/ ،التاريخ :١٥/٩/١٤٤٥هـ الساعة: ٤:٣٠ص.
  • حسين مخلص محمود، حجية الوسائل الإلكترونية في الإثبات: بصمة الصوت والصورة، مجلة الفنون والأدب وعلوم الإنسانيات والاجتماع، كلية الإمارات للعلوم التربوية ،٢٠١٩م، العدد٤٠.
  • خالد ضو، حجية الدليل الإلكتروني وشروط قبوله في الإثبات الجنائي، مجلة الباحث الأكاديمي في العلوم القانونية والسياسية، المركز الجامعي بافلو، ٢٠٢٢م، العدد٨.
  • خالد ممدوح إبراهيم، فن التحقيق الجنائي في الجرائم الإلكترونية، دار الفكر الجامعي، مصر، ط١، ٢٠١٠م.
  • خديجة يوسف محمد نور، طرق إثبات جرائم المعلوماتية: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الشريعة والقانون، جامعة أم درمان الإسلامية ،٢٠١٤م.
  • خليفة أحمد بو هاشم السيد، التوقيع الإلكتروني وحجيته في الإثبات بالتطبيق على التشريع القطري، مجلة الدراسات والقانونية الأمنية، مركز البحوث والدراسات الأمنية ،٢٠٢٣م، العدد١، ص 43.
  • رجاء أومدور، "مفهوم الدليل الرقمي" ورقة مقدمة إلى اشغال الملتقى الدولي حول أدلة الإثبات الجنائي الحديثة في التشريعات المقارنة، غير معروف، ٢٥-٢٦ /٤/٢٠١٨م.
  • رحاب ماجد علي مهوس، حجية الأدلة الرقمية في الإثبات الجنائي وتطبيقها أمام القضاء السعودي، مجلة جيل الأبحاث القانونية المعمقة، مركز جيل البحث العلمي ،٢٠٢٣م، العدد٥٧.
  • رحمة عبدالله محمد أحمد بابكر، المستندات وفقًا لقانون الإثبات لسنة ١٩٩٤م وقانون المعاملات الإلكترونية السوداني لسنة ٢٠٠٧م دراسة، رسالة ماجستير، كلية الشريعة والقانون، جامعة أم درمان الإسلامية ،٢٠١٥م.
  • رحموني محمد، شروط قبول الدليل الرقمي كدليل إثبات في الجريمة الإلكترونية، مجلة الحقوق. والعلوم السياسية، غير معروف، ٢٠١٩م، العدد٢.
  • ريزان سعيد حمة الشريف، دانا عبد الكريم سعيد، حجية وسائل الإثبات الإلكترونية في الخصومة الإدارية: دراسة تحليلية مقارنة، مجلة المستنصرية للدراسات العربية والدولية، الجامعة المستنصرية ،٢٠٢٣م، العدد٨٣.
  • زياد العبد الجبار، حجية الدليل الرقمي في الإثبات: دراسة في نظام الإثبات السعودي، المركز القومي للبحوث غزة، مجلة العلوم الاقتصادية والإدارية والقانونية ،٢٠٢٢م، العدد ٢٦.
  • زياد ماجد عبد الجبار، حجية الدليل الرقمي في الإثبات: دراسة في النظام الإثبات السعودي، مجلة العلوم الاقتصادية والإدارية والقانونية، جامعة الملك سعود، ٢٠٢٢م، العدد ٢٦.
  • سامي جلال فقي حسين، الأدلة المتحصلة من الكمبيوتر وحجيتها في الإثبات الجنائي، دراسة مقارنة، دار الكتب القانونية، غير معروف، الطبعة الاولى،٢٠١١م.
  • سامي حمدان الرواشدة، الأدلة المتحصلة من مواقع التواصل الاجتماعي ودورها في الإثبات الجنائي دراسة في القانونين الإنجليزي والأمريكي، المجلة الدولية للقانون، غير معروف، ٢٠١٧م، العدد٣،
  • سعد بن عمر الخراشي، إقامة البينة بعد اليمين صورها وأحكامها. https://adlm.moj.gov.sa/topic_d_d.aspx?ID=57&IDd=1179#:~:text=وتعتبر%20اليمين%20من%20أهم%20طرق,الدليل%20%2D%20إلى%20ذمة%20وديانة%20خصمه التاريخ: ١٥/٩/١٤٤٥هـ الساعة: ٣:٤٧.
  • سعد عدنان العزاوي، حجية الأدلة الإلكترونية في الإثبات المدني دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديد، غير معروف، ط١، ٢٠٢٠م.
  • سعيد عبد اللطيف حسن، إثبات جرائم الكمبيوتر والجرائم المرتكبة عبر الإنترنت، دار النهضة العربية، القاهرة، ط١، ١٩٩٩.م.
  • سلطان الجدعاني، ماهية الدليل الرقمي في النظام السعودي: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة الملك عبد العزيز، ٢٠٢٣م.
  • سمية بن عومر، الكتابة كوسيلة الإثبات في القانون الإداري، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة غرداية،٢٠١٤م.
  • سهى مصطفى محمد لطفي، حجية المحررات الإلكترونية في الإثبات المدني، المجلة القانونية، مجلة علمية محكمة ،٢٠٢٣م، العدد٧.
  • شادي محمد عرفة حجازي، الإثبات بالوسائل الإلكترونية في العقود الإدارية: دراسة مقارنة بين النظامين المصري والسعودي، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة كلية الحقوق، ٢٠٢٠م، العدد٧٣.
  • الشريف علي محمد الجرجاني، التعريفات، دار الكتب العلمية، بيروت، غير معروف، ٢٠٠٢م.
  • شيماء بلهوشات، سامية بوسبحة، الكتابة الإلكترونية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة محمد البشير الإبراهيمي ،٢٠٢٣م.
  • طارق إبراهيم الدسوقي، البصمات المستحدثة في الإثبات الجنائي، مجلة الأمن والقانون، أكاديمية شرطة دبي، ٢٠١٥م، العدد١.
  • طارق إبراهيم عطية الدسوقي، البصمات وأثرها على الإثبات الجنائي، دار الجامعة الجديد، الإسكندرية، ط١.، ٢٠١١ م.
  • طاهري عبد المطلب، الإثبات الجنائي بالأدلة الرقمية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة المسيلة، ٢٠١٥ م.
  • طلبه عبدالعال طلبه، طرق إثبات الدعوى، مجلة كلية الآداب، جامعة الزقازيق، ٢٠١٤م، العدد٦٩.
  • عائشة إبراهيم أحمد المقادمة، إثبات النسب في ضوء علم الوراثة، رسالة ماجستير، كلية الشريعة القانون، جامعة الإسلامية بغزة، ٢٠١٢م.
  • عائشة بن قارة مصطفى، حجية الدليل الإلكتروني في مجال الإثبات الجنائي في القانون الجزائري والقانون المقارن، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، ط١، ٢٠١٠م.
  • عبد الرازق السنهوري، الوسيط في شرح القانون المدني الجديد، منشورات الحلبي الحقوقية، غير معروف، ط٣ ،٢٠١١م.
  • عبد الرازق السنهوري، الوسيط في شرح القانون المدني، الجزء الثاني، دار النهضة العربية، ط2،١٩٨٢م.
  • عبد الرازق عبدالله الحازمي، أحكام الإثبات بالوسائل الإلكترونية دراسة مقارنة بين النظام السعودية والفقه الإسلامي، مجلة كلية الشريعة والقانون بتفهنا الأشراف، جامعة الملك خالد ،٢٠٢٢م، العدد٢٥.
  • عبد الرحمن سالم أحمد، نظام الإثبات في المواد المدنية والتجارية: دراسة في المفهوم والمبادئ، مجلة التراث، جامعة زيان عاشور بالجلفة ،٢٠٢٣م، العدد ١.
  • عبد العزيز بن سعد الدغيثر، أثر الكتابة في إثبات الحق، مجلة العدل، وزارة العدل ،١٤٣٠هـ، العدد٤٢.
  • عبد الفتاح بيومي حجازي، مبادئ الإجراءات الجنائي في جرائم الكمبيوتر والإنترنت، دار الفكر الجامعي، مصر، الطبعة الأولى،٢٠٠٦م.
  • عبد الكريم زيدان، نظام القضاء في الشريعة الإسلامية، مؤسسة الرسالة للطابعة والنشر والتوزيع، بيروت، ط٣، ٢٠٠٠م.
  • عبدالله أحمـد السـليطي، ضمانـات حمايـة التعاقـد الإلكتروني فـي القانـون القطـري، رسـالة ماجسـتير، كلية القانون جامعـة قطـر، 2021م.
  • عبدالله بن منصور العسرج، الإثبات باليمين أمام المحاكم التجارية دراسة تأصيلية تطبيقية، رسالة ماجستير، كلية الشريعة والقانون، جامعة حائل ،١٤٤٣هـ.
  • عبدالله محمد اليوسف، علم البصمات وتحقيق الشخصية، دار جامعة نايف للنشر، الرياض، ط١، ٢٠١٢ م.
  • عصمت عبد المجيد بكر، أصول الإثبات، إثراء للنشر والتوزيع، عمان، ط ١ ،٢٠١٢م،
  • علاء حسين مطلق التميمي، المستند الإلكتروني، دار النهضة العربية، القاهرة، ط٢، ٢٠١١م.
  • علي السيد حسين أبو دياب، أضواء على حجية الرسائل في الإثبات في مواقع التواصل الاجتماعي، مجلة كلية الشريعة والقانون بطنطا، جامعة الأزهر كلية الشريعة والقانون -طنطا،٢٠١٧م، العدد٣٢.
  • علي حسن الطوالبة مشروعية الدليل الإلكتروني المستمد من التفتيش، غير معروف، مركز الإعلام الأمني، ٢٠٠٩م، غير معروف.
  • علي عبد العال خشاب الأسدي، حجية الرسائل الإلكترونية في الإثبات المدني، منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت، ط١ ،٢٠١٣م.
  • عمار راشد علاي، دور بصمة الوجه كدليل في الإثبات الجنائي في القانون الإماراتي، مجلة جامعة الشارقة للعلوم القانونية، جامعة الشارقة ،٢٠٢٣م، العدد٤.
  • غازي خالد أبو عرابي، أحكام الإثبات في النظام السعودي وفقًا لنظام الإثبات رقم م (٤٣) لعام ١٤٤٣هـ، دار الإجادة للنشر والتوزيع، الرياض، ط١ ،١٤٤٥هـ.
  • غنية باطلي، الكتابة الإلكترونية، المجلة الجزائرية لقانون الأعمال، غير معروف، ٢٠٢٠م، العدد٢.
  • فاطمة درعيوي، إثبات الجريمة المعلوماتية، رسالة ماجستير، معهد العلوم القانونية والإدارية، المركز الجامعي أحمد زبانة -غليزان ،٢٠١٣م.
  • فيصل محمد ال عتيق، أحكام الإثبات بالشهادة وفق الإثبات السعودي دراسة مقارنة، المجلة العربية للدراسات الإسلامية والشرعية، المؤسسة العربية للتربية والعلوم والآداب ،٢٠٢٣م، العدد٢٦٤.
  • كتاب موسوعة الفقه الإسلامي. ، http://www.al-eman.net/الكتب/موسوعة%20الفقه%20الإسلامي/1-%20اليمين%20الجالبة:/i582&d921465&c&p1 وقت الدخول: 15/9/1445هــ الساعة: 6:09م.
  • كحيل حياة، حجية الإثبات الإلكتروني، مجلة البحوث والدراسات القانونية والسياسية، جامعة البليدة، ٢٠١٦م، العدد٩.
  • لورنس سعيد أحمد، البصمة الوراثية ودورها في الإثبات الجنائي: دراسة تحليلية مقارنة، مجلة كلية الشريعة والقانون بأسيوط، جامعة الأزهر ،٢٠٢٢م، العدد ٣٤.
  • لورنس سعيد الحوامدة، حجية الأدلة الرقمية في الاثبات الجنائي دراسة تحليلية مقارنة، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، جامعة طيبة ،٢٠٢١م، عدد٣٦.
  • ماجد محمد سليمان أبا الخيل، العقد الإلكتروني، مكتبة الرشد، الرياض، ط١،٢٠٠٩م.
  • متولي عبد المؤمن، إيمان مأمون سليمان، قواعد الإثبات في النظام القانوني السعودي والقانون المقارن، دار الإجادة، الرياض، ط٢ ،٢٠٢٣م.
  • محسن العبودي، القضاء وتقنية الحامض النووي البصمة الوراثية، المؤتمر العربي الأول لعلوم الأدلة الجنائية والطب الشرعي، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، ٢٠٠٧ م، غير معروف.
  • محمد الأمين البشري، الأدلة الجنائية الرقمية مفهومها ودورها في الإثبات، المجلة العربية للدراسات الأمنية، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية ،٢٠٠٢م، العدد ٣٣.
  • محمد المدني بوقاس، موقف الشريعة الإسلامية والقوانين الوضعية من استخدام البصمة الوراثية، غير معروف، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، ٢٠٠٨م، غير معروف.
  • محمد بن فريدة، الدليل الجنائي في الجرائم الإلكترونية وحجيته أمام القضاء الجزائي (دراسة مقارنه)، غير معروف، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة بجاية ،٢٠١٤م.
  • محمد بوخريسا، حجية وسائل الإثبات الغير حاسمة في الإثبات المدني، مجلة منازعات الأعمال، هشام الأعرج، ٢٠١٧م، العدد٢٨.
  • محمد حماد الهيتي، التحقيق الجنائي والأدلة الجرمية، دار المناهج للنشر والتوزيع، الأردن، ط١، ٢٠١٠م.
  • محمد خميس العثماني، تقنية التعرف إلى الوجه ومكافحة الجريمة في المطارات العربية، ورقة تحليل سياسيات أمنية، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، ٢٠٢١م، العدد١.
  • محمد عبدالله الرشيدي، الشهادة كوسيلة من وسائل الإثبات دراسة مقارنة بين أحكام الشريعة والقانون، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة الشرق الأوسط عمان، ٢٠١١م.
  • محمد عبيد المسماري وعبد الناصر محمد محمود، الإثبات الجنائي بالأدلة الرقمية من الناحيتين القانونية والفنية دراسة تطبيقية مقارنة، غير معروف، غير معروف، جامعة نايف للدراسات الأمنية الرياض، ٢٠٠٧م.
  • محمد مصطفى رسول، مدى أهمية اليمين الحاسمة في إحقاق الحق دراسة مقارنة في الإثبات المدني، المركز العربي للدراسات والبحوث العلمية للنشر والتوزيع، مصر، ط١، ٢٠١٧م.
  • محمد نصر محمد، أدلة الإثبات في الأنظمة المقارنة، مكتبة القانون والاقتصاد للنشر والتوزيع، الرياض، غير معروف ،٢٠١٢م.
  • محمد يوسف أحمد المحمود، شهادة النقل في الفقه الإسلامي: دراسة مقارنة بقانون الإثبات، مجلة الحقوق الكويتي والمصري، جامعة الكويت -مجلس النشر العلمي ،٢٠٠٩م، العدد٤.
  • محمود صبحي محمد محمود زايد، حجية الدليل الإلكتروني في الإثبات الجنائي وسلطة القاضي في تقديره، مجلة بنها للعلوم الإنسانية، جامعة بنها، ٢٠٢٢م، العدد١.
  • محمود نجيب حسني، شرح قانون الإجراءات الجنائية، دار النهضة العربية، غير معروف، ط٣، ١٩٩٨م.
  • محمود هاشم، القضاء ونظام الإثبات في الفقه الإسلامي والأنظمة الوضعية، جامعة الملك سعود، الرياض، ط١، ١٤٠٨هـ.
  • المختار بن قوية، حجية الكتابة الإلكترونية في المواد المدنية، مجلة الحوكمة والقانون الاقتصادي، جامعة البويرة، ٢٠٢٢م، العدد١.
  • مخلوفي عبد الواهب، التجارة الإلكترونية عبر الإنترنت، رسالة دكتوراه، كلية القانون والأعمال، جامعة الحاج لخضر ،٢٠١٢م.
  • مرغاد شهيرة، حداد عيسى، حجية الدليل الإلكتروني أمام القاضي الجزائي، دائرة البحوث والدراسات والقانونية والسياسية، غير معروف، ٢٠٢٣م، العدد٢.
  • مسعود بن حميد المعمري، الدليل الإلكتروني لإثبات الجريمة الإلكترونية، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، غير معروف، ٢٠١٨م، العدد٣.
  • معجم اللغة العربية المعاصر، https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/الإثبات/ وقت الدخول ٩/٩/١٤٤٥هـ الساعة ٥:٢٤م.
  • منصور عبد السلام عبد الحميد حسان العجيل، الضوابط القانونية للإثبات الجنائي بالأدلة الرقمية دراسة مقارنة، المجلة القانونية، مجلة علمية محكمة ،٢٠٢١م، العدد ١٠.
  • منصور عمر المعايطة، الأدلة الجنائية والتحقيق الجنائي، دار الثقافة للتوزيع والنشر، الأردن، ط ٣، ٢٠١٥م.
  • منير شرقي، شهادة الشهود كدليل إثبات في المادة الجزائية، المحلل القانوني، جامعة أكلي محند اولحاج بالبويرة- مخبر الدولة والإجرام المنظم ،٢٠٢٠م، العدد٢.
  • موسى عبد العزيز الزعاترة، القضاء الإلكتروني ووسائل الإثبات، المجلة العربية للعلوم الإنسانية والاجتماعية مركز السنبلة للبحوث والدراسات ،٢٠٢١م، العدد١٠.
  • موقع صحيفة مكة المكرمة،

الرأي/مذاهب الإثبات- القضائي  https://makkahnewspaper.com/article/1528277/

تاريخ الدخول ٩/٩/١٤٤٥هـ الساعة ١١:٤٥ م.

  • ميمون حنان، ناصري عارف، سلطة القاضي في تقدير الدليل الرقمي، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة محمد البشير الإبراهيمي ،٢٠٢٢-٢٠٢٣م.
  • ناصر بن محمد البقمي، أهمية الأدلة الرقمية في الإثبات الجنائي، الفكر الشرطي، القيادة العامة لشرطة الشارقة مركز بحوث الشرطة، ٢٠١٢م.
  • هشام موفق عوض، عبدالله محمد العطاس، حقيبة قانون الإثبات، جامعة الملك عبد العزيز، جدة، غير معروف ،١٤٣٢هـ..
  • يوسف الشفيع محمد جعفر، اليمين وأثرها في الدعوى المدنية: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الشريعة، جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية ،٢٠١٣م.

 

 

References:

 

  • alquran alkarim.
  • nizam al'iithbat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/43) watarikh 26/5/1443hi.
  • nizam al'iijra'at aljazayiyati, alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/2) bitarikh 22/1/1435hi.
  • nizam altaeamulat al'iilikturuniati, alsaadir bialmarsum almalakii raqm mi/18 bitarikh 8/3/1428hi.
  • nizam almahakim altijariati, alsaadirat biqarar majlis alwuzara' raqm 511 bitarikh 14/8/1441h.
  • nizam almurafaeat alshareiat alsaadir bimarsum malakayin raqm (m/1) bitarikh 22/1/1435 hu.
  • allaayihat altanfidhiat linizam altaeamulat al'iilikturuniat 1429h.
  • allaayihat altanfidhiat linizam altaeamulat al'iilikturuniat alsaadir bitarikh 10/3/1429hi.
  • allaayihat altanfidhiat linizam almahakim altijariat alsaadirat biqarar wazir aleadl raqm 8344 watarikh 26/10/1441h.
  • mashrue taedilat allaayihat altanfidhiat linizam altaeamulat al'iiliktruniati, https://istitlaa.ncc.gov.sa/ar/Transportation/DGA/Project2/Pages/default.aspx altaarikh :13/10/1445h alwaqti: 1:05 m.
  • alqarar raqm (34) bitarikh 24/4/1439hi.
  • alqarar raqm (921) watarikh 16/3/1444h.
  • 'iibrahim alhamaadi, mahiat aldalil al'iilikturunii: khasayisuh shurutuh wahujyatuhu, majalat almanarat lildirasat alqanuniat wal'iidariati, ridwan aleanbii, 2019ma, aleadad 26.
  • 'iibrahim bin hadid, alsultat altaqdiriat lilqadi almadanii: dirasat tahliliat naqdiatun, risalat majstir, maehad alhuquq waleulum al'iidariati, jamieat aljazayir, 1990m.
  • 'ahmad sharaf aldiyn, "altawqie al'iiliktrunii waqawaeid al'iithbat wamuqtadayat al'aman fi altijarat al'iiliktruniati", waraqat muqadimat 'iilaa mutamar altijarat al'iiliktruniati, almuneaqadat fi jamieat alduwal alearabiat ,2000m, s 3.
  • 'ahmad eabd alsalami, al'iithbat bialkitabat fi alnizam alsueudii, https://jordan-lawyer.com/2022/05/22/al'iithbati-balkitabati/ waqt aldukhul altaarikh :16/9/1445h alsaaeat 4:4 ma.
  • 'ahmad eabd aleaziz shabib, almadkhal 'iilaa nazariat al'iithbat fi alnizam alsaeudii, majalat aleulum alshareiati, jamieat alqasim ,2023ma, aleudadu5.
  • 'ahmad mansur, nazariat al'iithbati, https://jordan-lawyer.com/2022/07/28/nazariati-al'iithbati/ waqt aldukhul 9/9/1445h 4:20m.
  • 'ahmad yusuf alnawafilatu, hijiat almuharirat al'iiliktiruniat fi al'iithbati, dar wayil lilnashri, al'urdun, ghayr maerufi, 2007m.
  • 'usamat bin ghanim aleubaydii, hijiat altawqie al'iiliktrunii fi al'iithbati, almajalat alearabiat lildirasat al'amniati, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat ,2012ma, aleudadi56.
  • 'usamat husayn eabdaleal, hajiat aldalil alraqamii fi al'iithbat aljinayiyi liljarayim almaelumatiat dirasat tahliliatan, majalat albahth alqanuniat walaiqtisadiati, ghayr maeruf ,2021 ma, aleadad 76.
  • 'usamat sayid muhamad eulay, altanzim altashrieiu waltaeaqudiu liltijarat al'iiliktruniat wa'athariha ealaa alkhadamat almasrifiati, risalat dukturati, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirat, 2010m.
  • 'asma' eizat bahjat yusif, dawr alyamin fi 'iithbat almunazaeat aldaribiati, risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat alnajah alwataniati, 2022m.
  • 'iikram mukhtari, tathir thawrat altiknulujia ealaa wasayil al'iithbat aljinayiyati, majalat aleulum alqanuniati, mimun kharati, 2014m, aleadad 2.
  • 'ayman faruq eabd almaebud hamd, al'iithbat aljinayiyu bishahadat alshuhud fi alfiqh aljinayiyi al'iislamii walqanun aljinayiyi alwadei, maktabat alqanun walaiqtisad lilnashr waltawzie, alriyad, ta1, 2011m.
  • badar eabdallah aljaefari, hajiat al'iithbat al'iiliktrunii fi almunazaeat altijariati, multaqaa wasayil al'iithbati, alghurfat altijariat bial'ahsa'i, 2013ma, ghayr maerufin.
  • bin qaduwm suhil, aldalil alraqamiu fi al'iithbat aljanayiy, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat eabd alrahman mirat bijayt, 2018m.
  • bin laghat eaqilat, hajiat 'adilat al'iithbat aljinayiyat alhadithati, risalat majistir, kuliyat alhuquq jamieat aljazayir,2012m.
  • bushtit firyal, bushwshat 'am alsaedu, 'adilat al'iithbat altaqlidiat wal'iiliktruniati, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat eabd alrahman mirat ,2022m.
  • biraz jamal, aldalil aleilmiu fi al'iithbat aljanayiy, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat lihajin likhadar batnat ,2014m.
  • jamie alkutub al'iislamiati,

https://ketabonline.com/ar/books/2987/read?part=58&page=2

  • tarikh aldukhul: 9/9/1445hi alsaaeat 11:55mi.
  • jaeit wafa', sifar yusminat, alkitabat kawasilat li'iithbat altasarufat alqanuniat walwaqayie almadiyati, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat eabd alrahman mirt -bjayat -,2015m.
  • jamil saliba, almuejam alfalsafiu lilmustalahat alqanuniati, aljuz' al'awala, dar alkitaab allubnani, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1987m.
  • hazim muhamad hanafayi, aldalil al'iiliktiruniu wadawruh fi almajal aljanayiy, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, altabeat al'uwlaa,2017m.
  • hasan rabie, al'iijra'at aljinayiyat fi altashrie almisrii, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, ta1, 2001m.
  • husni mahmud eabd aldaaym, albasmat alwirathiat wamadaa hajiatiha fi al'iithbati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, ta2,201,1m.
  • hasayn aldaedi, shahadat alshuhud fi alnizam alsueudii, https://hd-lawfirm.com.sa/blog/shahadatu-alshuhudi-fi-alnizami-alseudii/ ,altaarikh :15/9/1445h alsaaeati: 4:30s.
  • hasin mukhlis mahmud, hajiat alwasayil al'iiliktruniat fi al'iithbati: basmat alsawt walsuwrati, majalat alfunun wal'adab waeulum al'iinsaniaat walaijtimae, kuliyat al'iimarat lileulum altarbawiat ,2019m, aleudadi40.
  • khalid daw, hajiat aldalil al'iiliktrunii washurut qubulih fi al'iithbat aljanayiy, majalat albahith al'akadimii fi aleulum alqanuniat walsiyasiati, almarkaz aljamieia baflu, 2022m, aleuddu8.
  • khalid mamduh 'iibrahim, fanu altahqiq aljinayiyi fi aljarayim al'iilikturuniati, dar alfikr aljamieii, masr, ta1, 2010m.
  • khadijat yusif muhamad nur, turuq 'iithbat jarayim almaelumatiati: dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alsharieat walqanuni, jamieat 'um dirman al'iislamiat ,2014m.
  • khalifat 'ahmad bu hashim alsayidu, altawqie al'iiliktruniu wahujyatuh fi al'iithbat bialtatbiq ealaa altashrie alqatarii, majalat aldirasat walqanuniat al'amniati, markaz albuhuth waldirasat al'amniat ,2023ma, aleudadu1, s 43.
  • raja' 'uwmdur, "mafhum aldalil alraqmi" waraqat muqadimat 'iilaa ashghal almultaqaa alduwalii hawl 'adilat al'iithbat aljinayiyi alhadithat fi altashrieat almuqaranat, ghayr maerufi, 25-26 /4/2018m.
  • rihab majid eali mahwasi, hajiat al'adilat alraqamiat fi al'iithbat aljinayiyi watatbiquha 'amam alqada' alsaeudii, majalat jil al'abhath alqanuniat almueamaqata, markaz jil albahth aleilmii ,2023ma, aleudadi57.
  • rhimat eabdallah muhamad 'ahmad babkr, almustanadat wfqan liqanun al'iithbat lisanat 1994m waqanun almueamalat al'iiliktruniat alsuwdanii lisanat 2007m dirasati, risalat majistir, kuliyat alsharieat walqanuni, jamieat 'am dirman al'iislamiat ,2015m.
  • rhamuni muhamadu, shurut qabul aldalil alraqmii kadalil 'iithbat fi aljarimat al'iiliktruniati, majalat alhuquqi. waleulum alsiyasiati, ghayr maerufi, 2019ma, aleudadu2.
  • rizan saeid hamat alsharif, dana eabd alkarim saeid, hajiat wasayil al'iithbat al'iiliktruniat fi alkhusumat al'iidariati: dirasat tahliliat - muqaranata, majalat almustansiriat lildirasat alearabiat walduwliati, aljamieat almustansiriat ,2023m, aleudadi83.
  • ziad aleabd aljabar, hajiat aldalil alraqamii fi al'iithbati: dirasat fi nizam al'iithbat alsaeudii, almarkaz alqawmia lilbuhuth ghazat, majalat aleulum alaiqtisadiat wal'iidariat walqanuniat ,2022m, aleadad 26.
  • ziad majid eabd aljabar, hajiat aldalil alraqamii fi al'iithbati: dirasatan fi alnizam al'iithbat alsaeudiu, majalat aleulum alaiqtisadiat wal'iidariat walqanuniati, jamieat almalik saeud, 2022m, aleadad 26.
  • sami jalal faqi husayn, al'adilat almutahasilat min alkumbuyutir wahujyatiha fi al'iithbat aljanayiyi, dirasat muqaranati, dar alkutub alqanuniati, ghayr maerufi, altabeat alawlaa,2011m.
  • sami hamdan alrawashidata, al'adilat almutahasilat min mawaqie altawasul alaijtimaeii wadawriha fi al'iithbat aljinayiyi dirasatan fi alqanunayn al'iinjlizii wal'amrikii, almajalat alduwaliat lilqanuni, ghayr maerufi, 2017m, aleudadu3,
  • saed bn eumar alkharashi, 'iiqamat albayinat baed alyamin suaruha wa'ahkamuha.

https://adlm.moj.gov.sa/topic_d_d.aspx?ID=57&IDd=1179#:~:text=wtetibir%20alimin%20min%20'ahimu%20turuq,aldilil%20%2D%20'iilaa%20dhimati%20wdianatun%20khasmuh altaarikh: 15/9/1445h alsaaeati: 3:47.

  • saed eadnan aleazaawi, hijiat al'adilat al'iiliktruniat fi al'iithbat almadanii dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidi, ghayr maerufi, ta1, 2020m.
  • saeid eabd allatif hasan, 'iithbat jarayim alkumbiutar waljarayim almurtakabat eabr al'iintirnti, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta1, 1999.m.
  • sultan aljideani, mahiat aldalil alraqamii fi alnizam alsaeudii: dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat almalik eabd aleaziza, 2023m.
  • simiat bin eumar, alkitabat kawasilat al'iithbat fi alqanun al'iidari, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat ghardayat,2014m.
  • sahaa mustafaa muhamad litafi, hijiat almuharirat al'iiliktruniat fi al'iithbat almadanii, almajalat alqanuniata, majalat eilmiat mahkamat ,2023ma, aleudadu7.
  • shadi muhamad earfat hijazi, al'iithbat bialwasayil al'iiliktruniat fi aleuqud al'iidariati: dirasat muqaranat bayn alnizamayn almisrii walsaeudii, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat almansurat kuliyat alhuquqi, 2020ma, aleudad73.
  • alsharif eali muhamad aljirjani, altaerifatu, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ghayr maerufi, 2002m.
  • shima' bilhushati, samiat busbhat, alkitabat al'iiliktiruniati, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat muhamad albashir al'iibrahimi ,2023m.
  • tariq 'iibrahim aldasuqi, albasamat almustahdathat fi al'iithbat aljanayiy, majalat al'amn walqanuni, 'akadimiat shurtat dibi, 2015m, aleuddu1.
  • tariq 'iibrahim eatiat aldasuqii, albasamat wa'atharuha ealaa al'iithbat aljanayiy, dar aljamieat aljadidi, al'iiskandiriat, ta1., 2011 mi.
  • tahiri eabd almatalb, al'iithbat aljinayiyu bial'adilat alraqmiati, risalat majstir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat almasilati, 2015 ma.
  • talabah eabdaleal talabahu, turuq 'iithbat aldaewaa, majalat kuliyat aladab, jamieat alzaqaziq, 2014ma, aleudad69.
  • eayishat 'iibrahim 'ahmad almuqadamatu, 'iithbat alnisab fi daw' eilm alwirathati, risalat majistir, kuliyat alsharieat alqanunu, jamieat al'iislamiat bighazati, 2012m.
  • eayishat bin qarat mustafaa, hijiat aldalil al'iiliktrunii fi majal al'iithbat aljinayiyi fi alqanun aljazayirii walqanun almuqarani, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriat, ta1, 2010m.
  • eabd alraaziq alsanhuri, alwasit fi sharh alqanun almadanii aljadidi, manshurat alhalabii alhuquqiati, ghayr maerufi, tu3 ,2011m.
  • eabd alraaziq alsanhuri, alwasit fi sharh alqanun almadanii, aljuz' althaani, dar alnahdat alearabiati, ta2,1982m.
  • eabd alraaziq eabdallah alhazimi, 'ahkam al'iithbat bialwasayil al'iiliktruniat dirasat muqaranat bayn alnizam alsaeudiat walfiqh al'iislamii, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitafahina al'ashrafi, jamieat almalik khalid ,2022ma, aleudad25.
  • eabd alrahman salim 'ahmad, nizam al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariati: dirasat fi almafhum walmabadii, majalat altarathi, jamieat zayaan eashur bialjilfat ,2023m, aleadad 1.
  • eabd aleaziz bin saed aldughaythir, 'athar alkitabat fi 'iithbat alhaq, majalat aleadla, wizarat aleadl ,1430hi, aleudadi42.
  • eabd alfataah biumi hijazi, mabadi al'iijra'at aljinayiyi fi jarayim alkumbiutir wal'iintirnti, dar alfikr aljamieii, masir, altabeat al'uwlaa,2006m.
  • eabd alkarim zidan, nizam alqada' fi alsharieat al'iislamiati, muasasat alrisalat liltaabieat walnashr waltawziei, bayrut, ta3, 2000m.
  • eabdallah ahmd alsuliti, damanat himayit altaeaqd al'iiliktrunii fay alqanwn alqitri, rusalat majistir, kuliyat alqanun jamieit qatr, 2021m.
  • eabdallah bin mansur aleasraj, al'iithbat bialyamin 'amam almahakim altijariat dirasat tasiliatan tatbiqiati, risalat majistir, kuliyat alsharieat walqanuni, jamieat hayil ,1443h.
  • eabdallah muhamad alyusif, ealm albasamat watahqiq alshakhsiati, dar jamieat nayif lilnashri, alriyad, ta1, 2012 mi.
  • easamat eabd almajid bakar, 'usul al'iithbati, 'iithra'an lilnashr waltawziei, eaman, t 1 ,2012m,
  • eala' husayn mutlaq altamimi, almustanid al'iilikturunii, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta2, 2011m.
  • eali alsayid husayn 'abu diab, 'adwa' ealaa hajiat alrasayil fi al'iithbat fi mawaqie altawasul alaijtimaeii, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitanta, jamieat al'azhar kuliyat alsharieat walqanun -tanta ,2017m, aleudadi32.
  • eali hasan altuwalibat mashrueiat aldalil al'iiliktrunii almustamadi min altaftishi, ghayr maerufin, markaz al'iielam al'amnii, 2009ma, ghayr maerufin.
  • eali eabd aleal khashab al'asdi, hajiat alrasayil al'iiliktruniat fi al'iithbat almadani, manshurat alhalabii alhuquqiati, bayrut, ta1 ,2013m.
  • eamar rashid ealay, dawr basmat alwajh kadalil fi al'iithbat aljinayiyi fi alqanun al'iimarati, majalat jamieat alshaariqat lileulum alqanuniati, jamieat alshaariqat ,2023m, aleudadu4.
  • ghazi khalid 'abu earabi, 'ahkam al'iithbat fi alnizam alsueudii wfqan linizam al'iithbat raqm m (43) lieam 1443hu, dar al'iijadat lilnashr waltawziei, alrayad, ta1 ,1445h.
  • ghaniat batili, alkitabat al'iiliktiruniatu, almajalat aljazayiriat liqanun al'aemali, ghayr maerufi, 2020ma, aleudadu2.
  • fatimat direiwi, 'iithbat aljarimat almaelumatiati, risalat majistir, maehad aleulum alqanuniat wal'iidariati, almarkaz aljamieia 'ahmad zabanat -ghlizan ,2013m.
  • faysal muhamad al eatiqu, 'ahkam al'iithbat bialshahadat wifq al'iithbat alsaeudii dirasat muqaranati, almajalat alearabiat lildirasat al'iislamiat walshareiati, almuasasat alearabiat liltarbiat waleulum waladab ,2023m, aledad264.
  • ktab mawsueat alfiqh al'iislami. ,

http://www.al-eman.net/alkitabi/musueati%20alfiqahi%20al'iislamii/1-%20aliminu%20aljalibat:/i582&d921465&c&p1 waqt aldukhul: 15/9/1445hi alsaaeati: 6:09m.

  • kahil hayati, hijiat al'iithbat al'iiliktruni, majalat albuhuth waldirasat alqanuniat walsiyasiati, jamieat albilidat, 2016ma, aleudadu9.
  • lurins saeid 'ahmadu, albasmat alwirathiat wadawruha fi al'iithbat aljanayiyi: dirasat tahliliatan muqaranatan, majalat kuliyat alsharieat walqanun bi'asyuti, jamieat al'azhar ,2022m, aleadad 34.
  • lurins saeid alhawamidata, hijiat al'adilat alraqamiat fi alathibat aljinayiyi dirasat tahliliat muqaranata, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, jamieat taybat ,2021m, eadad36.
  • majid muhamad sulayman 'aba alkhayli, aleuqad al'iilikturuniu, maktabat alrushdi, alrayad, tu1 ,2009m.
  • mituliy eabd almuman, 'iiman mamun sulayman, qawaeid al'iithbat fi alnizam alqanunii alsueudii walqanun almuqarani, dar al'iijadati, alrayad, tu2 ,2023m.
  • muhsin aleabudi, alqada' watiqniat alhamid alnawawii albasmat alwirathiatu, almutamar alearabiu al'awal lieulum al'adilat aljinayiyat waltibi alshareii, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 2007 mi, ghayr maerufin.
  • muhamad al'amin albashari, al'adilat aljinayiyat alraqamiat mafhumuha wadawruha fi al'iithbati, almajalat alearabiat lildirasat al'amniati, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat ,2002m, aleadad 33.
  • muhamad almadaniu buqas, mawqif alsharieat al'iislamiat walqawanin alwadeiat min aistikhdam albasmat alwirathiati, ghayr maerufi, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 2008m, ghayr maerufin.
  • muhamad bin faridata, aldalil aljinayiyu fi aljarayim al'iiliktruniat wahujyatih 'amam alqada' aljazayiyi (dirasat muqarinihi), ghayr maerufin, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat bijayat ,2014m.
  • muhamad bukhrisa, hijiat wasayil al'iithbat alghayr hasimat fi al'iithbat almadani, majalat munazaeat al'aemali, hisham al'aerja, 2017m, aleudad28.
  • muhamad hamaad alhiti, altahqiq aljinayiyu wal'adilat aljurmiatu, dar almanahij lilnashr waltawziei, al'urduni, ta1, 2010m.
  • muhamad khamis aleuthmani, tiqniat altaearuf 'iilaa alwajh wamukafahat aljarimat fi almatarat alearabiati, waraqat tahlil siasiaat 'amniatin, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 2021m, aleudadu1.
  • muhamad eabdallah alrashidi, alshahadat kawasilat min wasayil al'iithbat dirasat muqaranat bayn 'ahkam alsharieat walqanuni, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat alsharq al'awsat eaman, 2011m.
  • muhamad eubayd almismari waeabd alnaasir muhamad mahmud, al'iithbat aljinayiyu bial'adilat alraqamiat min alnaahiatayn alqanuniat walfaniyat dirasat tatbiqiat muqaranatin, ghayr maerufi, ghayr maerufi, jamieat nayif lildirasat al'amniat alrayad, 2007m.
  • muhamad mustafaa rasul, madaa 'ahamiyat alyamin alhasimat fi 'iihqaq alhaqi dirasat muqaranat fi al'iithbat almadani, almarkaz alearabia lildirasat walbuhuth aleilmiat lilnashr waltawzie, masr, ta1, 2017m.
  • muhamad nasr muhamad, 'adilat al'iithbat fi al'anzimat almuqaranatu, maktabat alqanun waliaqtisad lilnashr waltawziei, alriyadu, ghayr maeruf ,2012m.
  • muhamad yusif 'ahmad almahmud, shahadat alnaql fi alfiqh al'iislamii: dirasat muqaranat biqanun al'iithbati, majalat alhuquq alkuaytii walmisrii, jamieat alkuayt -majlis alnashr alealmi, ,2009ma, aleudadu4.
  • mahmud subhi muhamad mahmud zayid, hajiat aldalil al'iiliktrunii fi al'iithbat aljinayiyi wasultat alqadi fi taqdirihi, majalat banha lileulum al'iinsaniati, jamieat binha, 2022m, aleudadu1.
  • mahmud najib hasni, sharh qanun al'iijra'at aljinayiyati, dar alnahdat alearabiati, ghayr maerufa, ta3, 1998m.
  • mahmud hashim, alqada' wanizam al'iithbat fi alfiqh al'iislamii wal'anzimat alwadeiati, jamieat almalik saeud, alrayad, ta1, 1408h.
  • almukhtar bin qawiatin, hijiat alkitabat al'iiliktruniat fi almawadi almadaniati, majalat alhawkamat walqanun alaiqtisadiu, jamieat albuayrata, 2022m, aleudadu1.
  • makhlufi eabd alwahibi, altijarat al'iiliktiruniat eabr al'iintirnti, risalat dukturah, kuliyat alqanun wal'aemali, jamieat alhaji likhadar ,2012m.
  • mirghad shahiratu, hadaad eisaa, hajiat aldalil al'iiliktrunii 'amam alqadi aljazayiyi, dayirat albuhuth waldirasat walqanuniat walsiyasiati, ghayr maerufi, 2023ma, aleudadu2.
  • maseud bin humayd almuemarii, aldalil al'iiliktruniu li'iithbat aljarimat al'iiliktruniati, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, ghayr maerufi, 2018ma, aleudadu3.
  • maejam allughat alearabiat almueasiru,

https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/al'iithbati/ waqt aldukhul 9/9/1445h alsaaeat 5:24m.

  • mansur eabd alsalam eabd alhamid hasaan aleijili, aldawabit alqanuniat lil'iithbat aljinayiyi bial'adilat alraqmiat dirasat muqaranati, almajalat alqanuniati, majalat eilmiat mahkamat ,2021m, aleadad 10.
  • mansur eumar almueayatat, al'adilat aljinayiyat waltahqiq aljanayiyu, dar althaqafat liltawzie walnashri, al'urdunn, t 3, 2015m.
  • minir sharqi, shahadat alshuhud kadalil 'iithbat fi almadat aljazayiyati, almuhalil alqanuniu, jamieat 'akli muhanad awlihaj bialbuayrti- mukhbar aldawlat wal'iijram almunazam ,2020ma, aleudadu2.
  • musaa eabd aleaziz alzaeatirat, alqada' al'iiliktruniu wawasayil al'iithbati, almajalat alearabiat lileulum al'iinsaniat walaijtimaeiat markaz alsunbulat lilbuhuth waldirasat ,2021ma, aledad10.
  • mawqie sahifat makat almukaramati,
  • https://makkahnewspaper.com/article/1528277/alra'ay/madhahib al'iithbati- alqadayiya
  • tarikh aldukhul 9/9/1445hi alsaaeat 11:45 mi.
  • mimun hanan, nasiri earif, sultat alqadi fi taqdir aldalil alraqmi, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat muhamad albashir al'iibrahimi ,2022-2023m.
  • nasir bin muhamad albaqmi, 'ahamiyat al'adilat alraqamiat fi al'iithbat aljanayiy, alfikr alshurti, alqiadat aleamat lishurtat alshaariqat markaz buhuth alshurtat, 2012m.
  • hisham muafaq eawad, eabdallah muhamad aleatasi, haqibat qanun al'iithbati, jamieat almalik eabd aleaziza, jidat, ghayr maeruf ,1432h..
  • yusif alshafie muhamad jaefar, alyamin wa'atharuha fi aldaewaa almadaniati: dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alsharieati, jamieat alquran alkarim waleulum al'iislamiat ,2013m.