التطبيق المقاصدي للاجتهاد "دراسة تحليلية في تحقيق مقاصد الشريعة" The Maqasid-Based Application Of Ijtihad "An Analytical Study In Achieving The Objectives Of Sharia"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة القاهرة كلية الحقوق

المستخلص

يتناول هذا البحث موضوع التطبيق المقاصدي للاجتهاد في الشريعة الإسلامية، حيث يركز على تحقيق مقاصد الشريعة أثناء عملية الاجتهاد وتطبيق الأحكام.

ويشير البحث إلى أهمية أن تكون الأحكام الشرعية ليست مجرد نصوص تطبق بشكل جامد، بل يجب أن يكون هناك فهم عميق للمقاصد والغايات التي تهدف الشريعة إلى تحقيقها.

فالاجتهاد في الشريعة الإسلامية هو بذل الجهد العقلي للوصول إلى حكم شرعي في قضية معينة استناداً إلى الأدلة الشرعية المتاحة. ويجسد الاجتهاد عملية تفكير عميقة تعتمد على فهم النصوص الشرعية وتطبيقها على الوقائع المستجدة.

ورغم أن مصطلح "الاجتهاد المقاصدي" قد يبدو حديثاً، إلا أن مضمونه كان جزءاً من منهجية الفقهاء منذ بدايات الفقه الإسلامي. فالاجتهاد المقاصدي يهدف إلى تطبيق الأحكام الشرعية بما يتناسب مع الواقع المعاصر، مع الأخذ بعين الاعتبار مقاصد الشريعة.

وتتضمن عملية الاجتهاد المقاصدي عدة مرتكزات أساسية، وهي:

فقه الواقع: الفهم الدقيق للواقع الذي سيطبق عليه الحكم الشرعي، بما في ذلك الظروف الاجتماعية والاقتصادية والسياسية.

الموازنة بين المصالح والمفاسد: تقييم الآثار الإيجابية والسلبية المحتملة لتطبيق حكم معين، واتخاذ القرار بناءً على المصلحة الراجحة.

التحقق من انطباق علة الحكم: التأكد من أن العلة التي بني عليها الحكم الشرعي تنطبق على الواقعة الجديدة. وإذا كانت العلة غير متحققة، يجب تعديل الحكم بما يتناسب مع المقاصد الشرعية.

مراعاة خصوصية الحالات: بعض الوقائع قد تتطلب أحكاماً خاصة بناءً على ظروفها الفريدة، مثل حالات الضرورة أو الحاجة التي قد تستدعي استثناءات من الأحكام العامة.


Abstract:
This research addresses the topic of the Maqasid-based application of ijtihad in Islamic Sharia, focusing on achieving the objectives of Sharia during the process of ijtihad and the application of the provisions. The research emphasizes the importance of Sharia rulings are not just texts which applied mechanically but rather requiring a deep understanding of the objectives and goals that Sharia aims to achieve.
Ijtihad in Islamic Sharia is the intellectual effort to reach a Sharia ruling in a specific issue based on the available Sharia evidence. Ijtihad embodies a deep thinking process that relies on understanding Sharia texts and applying them to emerging realities.
Although the term "Maqasid-based ijtihad" may seem modern, its essence has been part of the methodology of jurists since the early stages of Islamic jurisprudence. Maqasid-based ijtihad aims to apply Sharia rulings in a manner that suits contemporary reality, considering the objectives of Sharia.
The process of Maqasid-based ijtihad includes several fundamental pillars:
Fiqh of reality: Accurate understanding of the reality to which the Sharia ruling will be applied, including social, economic, and political circumstances.
Balancing interests and harms: Evaluating the potential positive and negative impacts of applying a certain ruling and making a decision based on the predominant interest.
Verification of the ruling's rationale: Ensuring that the rationale on which the Sharia ruling is based applies to the new case. If the rationale is not realized, the ruling should be adjusted in accordance with Sharia objectives.
Consideration of specific cases: Some cases may require special rulings based on their unique circumstances, such as situations of necessity or need that may warrant exceptions from general rulings.
 

الكلمات الرئيسية


  • أبو الحسن المالكي، كفاية الطالب الرباني شرح رسالة أبي زيد القيرواني، دار الفكر، 1412ھ.
  • أبو عمر يوسف بن عبد الله، الاستذكار، تحقيق: سالم عطا ومحمد علي معوض، ط1، 1412ھ-2000م، بيروت
  • ابن تيمية: أحمد بن عبد الحليم بن تيمية الحراني، اقتضاء الصراط المستقيم، تحقيق: محمد حامد الفقي، الطبعة الثانية، مطبعة السنة المحمدية، القاهرة.
  • ابن تيمية: تقي الدين أحمد، مجموع الفتاوى، مكتبة المعارف، الرباط.
  • ابن عبد البر، الاستذكار.
  • ابن عبد السلام: عز الدين عبد العزيز (ت 660ھ)، قواعد الأحكام في إصلاح الأنام، تحقيق: الدكتور نزيه حماد والدكتور عثمان ضميرية، ط1، 1421ھ-2000م، دار القلم، بيروت.
  • ابن عابدين: محمد أمين، نشر العرف في بناء بعض الأحكام على العرف، 1321ھ.
  • ابن قدامة: أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد (ت 620ھ)، المغني، تحقيق: الدكتور عبد الله التركي، وعبد الفتاح الحلو، ط4، 1419ھ-1999م، عالم الكتب، الرياض.
  • ابن نجيم: زين العابدين بن إبراهيم (ت 970ھ)، الأشباه والنظائر، دار الكتب العلمية، 1405ھ-1985م.
  • الآمدي: سيف الدين أبي الحسين علي بن محمد، الإحكام في أصول الأحكام، ط1، مؤسسة النور، 1388ھ.
  • البخاري، علاء الدين، كشف الأسرار على أصول فخر الإسلام البزدوي، ضبط وتعليق: محمد المعتصم بالله البغدادي، ط1، دار الكتاب العربي، بيروت، 1411ھ-1991م.
  • البار: محمد علي، انتفاع الإنسان بأعضاء جسم آخر حيّاً أو ميتاً، مجلة مجمع الفقه الإسلامي، الدورة الرابعة 1408ھ-1988م، العدد الرابع.
  • الطبري: محمد بن جرير (ت 310ھ)، جامع البيان في تأويل القرآن، تحقيق: أحمد محمد شاكر، مؤسسة الرسالة، ط1، 1420ھ-2000م.
  • الطوفي: نجم الدين أبو الربيع سليمان بن عبد القوي (ت 716ھ)، شرح مختصر الروضة، تحقيق: الدكتور عبد الله التركي، ط1، مؤسسة الرسالة بيروت، 1409ھ.
  • الشاطبي: إبراهيم بن موسى اللخمي الغرناطي المالكي (ت 790ھ)، الموافقات في أصول الشريعة، تحقيق: الشيخ عبد الله دراز، ط2، دار المعرفة 1395ھ-1975م.
  • الشواربي: د. عبد الحميد، الخبرة الجنائية في مسائل الطب الشرعي، الإسكندرية، 1993م.
  • عبد الرزاق: أبو بكر عبد الرزاق بن همام الصنعاني، المصنف، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي، ط1، المكتب الإسلامي، بيروت، 1972م.
  • عبد السلام: تقي الدين علي بن عبد الكافي (ت 756ھ)، وولده تاج الدين عبد الوهاب بن علي (ت 771ھ)، الإبهاج في شرح المنهاج، تحقيق: الدكتور أحمد زمزمي، والدكتور نور الدين صغيري، دار البحوث للدراسات الإسلامية، حكومة دبي، ط1، 1424ھ-2004م.
  • علي الخفيف، أسباب اختلاف الفقهاء.
  • الغزالي: محمد بن محمد (ت 505ھ)، المستصفى من علم الأصول، تحقيق: د. محمد الأشقر، ط1، 1417ھ-1997م، مؤسسة الرسالة، بيروت.
  • القرطبي: أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاري (ت 671ھ)، الجامع لأحكام القرآن، مؤسسة مناهل العرفان.
  • القرضاوي: الدكتور يوسف، الاجتهاد في الشريعة الإسلامية، ط3، الكويت، دار القلم.
  • القرضاوي: يوسف، السياسة الشرعية في ضوء نصوص الشريعة ومقاصدها، ط1، 1421ھ-2000م، مؤسسة الرسالة، بيروت.
  • القرافي: شهاب الدين أحمد بن إدريس (ت 684ھ)، أنوار البروق في أنواء الفروق، وبهامشه تهذيب الفروق، عالم الكتب، بيروت.
  • القرافي: شهاب الدين أبو العباس أحمد بن إدريس (ت 684ھ)، الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام وتصرفات القاضي والإمام، تحقيق: عبد الفتاح أو غدة، ط2، 1426ھ-1995م.
  • الكيلاني: الدكتور عبد الرحمن إبراهيم، قواعد المقاصد عند الإمام الشاطبي عرضاً ودراسة وتحليلاً، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، ط1-1421ھ-2000م.
  • الكيلاني: عبد الرحمن، الاستحسان وتطبيقاته في بعض القضايا الطبية المعاصرة، مجلة مؤتة للبحوث والدراسات المجلد السادس عشر، العدد الأول 2001.
  • محمد علي، علم التشريح عند المسلمين، الدار السعودية، جدة، 1987م.
  • محمد نعيم ياسين، أبحاث فقهية في قضايا طبية معاصرة، ط1، 1419ھ، دار النفائس.
  • شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر (ت 751ھ)، إعلام الموقعين، مكتبة الكليات الأزهرية 1388ھ-1968م.
  • الزبيدي: السيد محمد مرتضى الحسيني، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقيق: عبد الستار أحمد فراج، سنة 1391ھ/1971م.

 

References:

 

  • 'abu alhasan almaliki, kifayat altaalib alrabaanii sharh risalat 'abi zayd alqayrawani, dar alfikri, 1412ʱ.
  • 'abu eumar yusif bin eabd allah, alaistidhkari, tahqiqu: salim eata wamuhamad eali mueawad, ta1, 1412ʱ-2000m, bayrut
  • abn taymiata: 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiat alharaani, aqtida' alsirat almustaqima, tahqiqu: muhamad hamid alfaqi, altabeat althaaniatu, matbaeat alsanat almuhamadiati, alqahirati.
  • abn taymiatin: taqi aldiyn 'ahmadu, majmue alfatawaa, maktabat almaearifi, alribati.
  • abn eabd albur, aliastidhkaru.
  • aibn eabd alsalami: eizi aldiyn eabd aleaziz (t 660ʱ), qawaeid al'ahkam fi 'iislah al'anam, tahqiqu: alduktur nazih hamaad walduktur euthman damiriat, ta1, 1421ʱ-2000ma, dar alqalama, bayrut.
  • abn eabidin: muhamad 'aminin, nushr aleurf fi bina' baed al'ahkam ealaa aleurfi, 1321ʱ.
  • aibn qadamat: 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad (t 620ʱ), almughni, tahqiqu: alduktur eabd allah alturki, waeabd alfataah alhalu, ta4, 1419ʱ-1999m, ealam alkutub, alriyad.
  • abn nujimi: zayn aleabidin bn 'iibrahim (t 970ʱ), al'ashbah walnazayir, dar alkutub aleilmiati, 1405ʱ-1985ma.
  • alamdi: sayf aldiyn 'abi alhusayn eali bin muhamad, al'iihkam fi 'usul al'ahkami, ta1, muasasat alnuwr, 1388ʱ.
  • albukhari, eala' aldiyn, kashf al'asrar ealaa 'usul fakhr al'iislam albizdiwi, dabt wataeliqu: muhamad almuetasim biallah albaghdadii, ta1, dar alkitaab alearabi, bayrut, 1411ʱ-1991m.
  • albar: muhamad eulay, antifae al'iinsan bi'aeda' jism akhar hyaan 'aw mytaan, majalat majmae alfiqh al'iislamii, aldawrat alraabieat 1408ʱ-1988ma, aleadad alraabieu.
  • altabri: muhamad bin jarir (t 310ʱ), jamie albayan fi tawil alqurani, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir, muasasat alrisalati, ta1, 1420ʱ-2000m.
  • altuwfi: najm aldiyn 'abu alrabie sulayman bin eabd alqawii (t 716ʱ), sharh mukhtasar alrawdata, tahqiqu: alduktur eabd allah alturki, ta1, muasasat alrisalat bayrut, 1409ʱ.
  • alshaatibi: 'iibrahim bin musaa allakhmi algharnati almaliki (t 790ʱ), almuafaqat fi 'usul alsharieati, tahqiqa: alshaykh eabd allah diraz, ta2, dar almaerifat 1395ʱ-1975m.
  • alshawarbi: da. eabd alhamidi, alkhibrat aljinayiyat fi masayil altibi alshareii, al'iiskandiriati, 1993m.
  • eabd alrazaaqi: 'abu bakr eabd alrazaaq bin humam alsaneani, almusanafi, tahqiqu: habib alrahman al'aezamiu, ta1, almaktab al'iislamia, bayrut, 1972m.
  • eabd alsalami: taqi aldiyn eali bin eabd alkafi (t 756ʱ), wawaladuh taj aldiyn eabd alwahaab bin eali (t 771ʱ), al'iibhaj fi sharh alminhaji, tahqiqa: alduktur 'ahmad zamzami, walduktur nur aldiyn saghiri, dar albuhuth lildirasat al'iislamiati, hukumat dibi, ta1, 1424ʱ-2004m.
  • eali alkhafifi, 'asbab akhtilaf alfuqaha'i.
  • alghazali: muhamad bin muhamad (t 505ʱ), almustasfaa min ealm al'usuli, tahqiqu: du. muhamad al'ashqar, ta1, 1417ʱ-1997m, muasasat alrisalati, bayrut.
  • alqurtibi: 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad al'ansari (t 671ʱ), aljamie li'ahkam alqurani, muasasat manahil aleirfan.
  • alqaradawi: alduktur yusif, aliaijtihad fi alsharieat al'iislamiati, ta3, alkuaytu, dar alqalami.
  • alqaradawi: yusif, alsiyasat alshareiat fi daw' nusus alsharieat wamaqasidaha, ta1, 1421ʱ-2000m, muasasat alrisalati, bayrut.
  • alqarafi: shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris (t 684ʱ), 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu, wabihamishih tahdhib alfuruqi, ealam alkutab, bayrut.
  • alqarafi: shihab aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin 'iidris (t 684ʱ), al'iihkam fi tamyiz alfatawaa ean al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimami, tahqiqu: eabd alfataah 'aw ghudati, ta2, 1426ʱ-1995m.
  • alkilani: alduktur eabd alrahman 'iibrahim, qawaeid almaqasid eind al'iimam alshaatibii erdaan wadirasatan wthlylaan, almaehad alealamii lilfikr al'iislami, ta1-1421ʱ-2000m.
  • alkilani: eabd alrahman, alaistihsan watatbiqatuh fi baed alqadaya altibiyat almueasirati, majalat mutat lilbuhuth waldirasat almujalad alsaadis eashra, aleadad al'awal 2001.
  • muhamad ealay, ealm altashrih eind almuslimina, aldaar alsueudiatu, jidat, 1987ma.
  • muhamad naeim yasin, 'abhath fiqhiat fi qadaya tibiyat mueasirati, ta1, 1419ʱ, dar alnafayisi.
  • shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin 'abi bakr (t 751ʱ), 'iielam almawqieina, maktabat alkuliyaat al'azhariat 1388ʱ-1968m.
  • alzubaydi: alsayid muhamad murtadaa alhusayni, taj alearus min jawahir alqamus, tahqiqu: eabd alsataar 'ahmad fraji, sanat 1391ʱ/1971m.