افتراض الضرر المعنوي وبعض تطبيقاته - دراسة في القوانين المدنية: المصري، واليمني، والفرنسي Presumption of Moral Damage and Some of Its Applications: A Study in Civil Laws: Egyptian, Yemeni, and French

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

Sana'a University - faculty of law

المستخلص

يمتاز الضرر المعنوي بطبيعته الخاصة التي تجعله مفترض دائماً، لأن محل إثباته لا يتعلق بإثبات الضرر في ذاته، وإنما ينصب على واقعة الاعتداء التي ينسب إليها الضرر. ويتطور مفهوم الضرر المعنوي وافتراضه على حدٍّ سواء تبعاً لتطور المصالح الاجتماعية والاقتصادية. وافتراض الضرر المعنوي لا يقبل إثبات العكس إلا في حالات نادرة؛ تؤكد فيها القرائن أن حالة مدعي الضرر تخرج عن نواميس الطبيعة البشرية، أو تكذبها الأدلة الظاهرة.
وتكفي القواعد العامة في المسؤولية المدنية في مصر واليمن وفرنسا للجزم بقيام افتراض الضرر المعنوي، لكنها تعجز عن معالجة أهم المسائل المتعلقة به بشكل واضح، خصوصاً فيما يتعلق بإثبات عكسه، ومعايير تقدير التعويض عنه، ومدى قيامه في بعض الحالات الاستثنائية. ومع هذا، فهذا الافتراض محل اتفاق فقهي وقضائي، حتى وإن لم يعبر عنه الفقهاء بلفظ الافتراض صراحة، إلا أن الاهتمام به في مصر واليمن وغيرها من البلدان العربية يبدو ضئيلاً مقارنة بالواقع الفقهي والقضائي والتشريعي في فرنسا.
لذلك توصي هذه الدراسة بإعادة تنظيم الحقوق الشخصية الواردة في القانون المدني في كل من مصر واليمن، بما يتضمن التأكيد على افتراض الضرر المعنوي بمجرد الاعتداء على الكيان المعنوي للإنسان، كما توصي باستحداث مواد قانونية تنظم على نحو خاص قيام الضرر المعنوي، وتقدير التعويض عنه ضمن النصوص الخاصة بقواعد قيام المسؤولية المدنية، والنص في التعديلات والمواد المستحدثة على الأحكام الكفيلة بضمان عدالة وكفاءة التعويض عن الضرر المعنوي المفترض.
 
Abstract:
Moral damages are presumed in all cases, as their proof does not focus on the damage itself, but rather on the act of aggression to which the damage is attributed. The concept of moral damages and its presumption evolve alongside the development of social and economic interests. This presumption can only be rebutted in rare cases, where evidence contradicts the plaintiff's claim or contradicts human nature.
Civil liability rules in Egypt, Yemen, and France are sufficient to establish the presumption of moral damages, but they fail to address key issues clearly, particularly regarding rebutting the presumption, assessing compensation, and its applicability in exceptional cases. Despite this, the presumption enjoys jurisprudential and judicial consensus, even if not explicitly referred to as such by legal scholars. However, its attention in Egypt, Yemen, and other Arab countries seems limited compared to France.
Therefore, this study recommends reorganizing personal rights in the civil codes of Egypt and Yemen to emphasize the presumption of moral damages upon any aggression against a person's moral entity. It also recommends introducing specific legal provisions regulating the occurrence of moral damages and assessing compensation within the framework of civil liability rules. Amendments and new articles should include provisions guaranteeing fair and efficient compensation for presumed moral damages.

الكلمات الرئيسية


  1. أولاً: المراجع القانونية

    أ) المراجع القانونية العامة.

    • د. أيمن سعد:

    مصادر الالتزام - دراسة موازنة بين القانون المدني المصري ومشروع مقترح له طبقاً لأحكام الشريعة الإسلامية، دار النهضة، طبعة 2014م.

    • د. حسن كيرة:

    المدخل إلى العلوم القانونية، القسم الثاني: نظرية الحق، منشأة المعارف، الإسكندرية، دون سنة نشر.

    • د. سعيد سعد محمد عبد السلام:

    مصادر الالتزام المدني، دار النهضة العربية، الطبعة الأولى، 2003.

    • د. سليمان مرقس:

    الوافي في شرح القانون المدني، المجلد الثاني، دار النهضة العربية - القاهرة، الطبعة الخامسة، 1991.

    • د. عبد الرزاق السنهوري:

    الوسيط في شرح القانون المدني، دار إحياء التراث العربي -بيروت - دون طبعة.

    • د. عبد الهادي فوزي العوضي:

    المدخل لدراسة القانون العماني، دار النهضة - القاهرة، الطبعة الأولى، 2013.

    النظرية لعامة للحق، دار النهضة العربية - القاهرة، 2006.

    • د. محمد سامي عبد الصادق، د. معتز نزيه المهدي، د. عمرو طه بدوي:

    الوجيز في النظرية العامة للالتزامات - أحكام الالتزام، دون دار نشر، 2009.

    ب) المراجع القانونية المتخصصة.

    • د. حسن حسين البراوي:

    تعويض الأشخاص الطبيعية والمعنوية عن الضرر المعنوي، دار النهضة العربية- القاهرة، الطبعة الأولى، 2009.

    • د. زهراء عصام صالح كبة:

    المسؤولية المدنية الناشئة عن التعدي على حق الحياة الخاصة عبر الإنترنت - دراسة مقارنة، دار مصر للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 2022، والكتاب في أصله رسالة دكتوراه، جامعة عين شمس، 2021.

    • د. سعيد جبر:

    الحق في الصورة، دار النهضة العربية - القاهرة، 1986.

    النظام القانوني للاسم المدني، دار النهضة العربية - القاهرة، 1990.

    • د. سمير السعيد محمد أبو إبراهيم:

    أثر الحق الأدبي للمؤلف على القواعد العامة للعقود، دار الكتب القانونية - مصر، الطبعة الأولى، 2008، والكتاب في أصله: رسالة دكتوراه، جامعة طنطا 2007.

    • د. عبد الله مبروك النجار:

    الحق الأدبي للمؤلف في الفقه الإسلامي والقانون المقارن، دار المريخ للنشر - الرياض، 2000.

    الضرر الأدبي، دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون، دار المريخ للنشر - الرياض، الطبعة الأولى، 1995.

    • د. عبد الهادي فوزي العوضي:

    الجوانب القانونية للبريد الإلكتروني، دار النهضة العربية، دون سنة نشر.

    الحماية القانونية لحقوق الطفل المدنية، دراسة تحليلية مقارنة للقانون رقم 12 لسنة 1996 وتعديلاته الصادرة بالقانون رقم 126 لسنة 2008، دار النهضة العربية - القاهرة، دون سنة طبع.

    • د. محمد حسين منصور:

    المسؤولية الإلكترونية، دار الجامعة الجديدة - الإسكندرية، طبعة 2007.

    • د. محمد عبد الظاهر حسين:

    المسؤولية القانونية في مجال شبكات الإنترنت، دون ناشر، 2002.

    • د. محمود عبد الرحمن محمد:

    نطاق الحق في الحياة الخاصة: دراسة مقارنة في القانون الوضعي -الأمريكي والفرنسي والمصري- والشريعة الإسلامية، دار النهضة العربية - القاهرة، 1994.

    • د. مصطفى أحمد أبو عمرو:

    الحق الأدبي لفنان الأداء، دار الجامعة الجديدة الإسكندرية، 2006.

    • د. مقدم سعيد:

    نظرية التعويض عن الضرر المعنوي، المؤسسة الوطنية للكتاب - الجزائر، 1992.

    ثانياً: الرسائل العلمية.
    • د. عضيد عزت حمد:

    التعويض عن الضرر المتغير في المسؤولية التقصيرية - دراسة مقارنة، رسالة دكتوراه، جامعة النيلين، 2018

    • د. عيسى أنور صمور عبد الله:

    التعويض المدني العقابي - دراسة مقارنة، رسالة دكتوراه، جامعة القاهرة، 2021.

    • د. محمد إبراهيم دسوقي:

    تقدير التعويض بين الخطأ والضرر، رسالة دكتوراه جامعة الإسكندرية، 1972.

    • د. محمد السيد الدسوقي:

    التعويض عن الأضرار الأدبية المتعلقة بحياة وسلامة الإنسان، رسالة دكتوراه، جامعة المنصورة، 2006.

    • د. محمد عبد الغفور محمد العماوي:

     التعويض عن الأضرار المجاورة للضرر الجسدي، رسالة دكتوراه، جامعة عمَان العربية، 2011،

    • د. مدحت محمد محمود عبد العال:

    المسؤولية المدنية الناشئة عن ممارسة مهنة الصحافة، رسالة دكتوراه، جامعة القاهرة، 1994.

    • د. نجاة محمد خليفة عبد الرحمن:

    التعويض جزاء المسؤولية التقصيرية - دراسة مقارنة بين القانون الوضعي والفقه الإسلامي، رسالة دكتوراه، جامعة القاهرة، 2022.

    ثالثاً: المقالات العلمية.
    • د. أحمد بلحاج جراد:

    مفهوم ضرر الحرمان من مباهج الحياة، المجلة التونسية للدراسات القانونية والسياسية-تصدرها كلية الحقوق والعلوم السياسية بجامعة سوسة، المجلد (1)، 2012.

    • د. أحمد السعيد الزقرد:

    الاتجاه الحديث لمحكمة النقض المصرية في تحديد مفهوم الضرر المادي والأدبي، وانتقال الحق في التعويض عنه إلى الورثة بمناسبة الحكم الصادر في 22/2/1994 مقارناً بأحكام محكمة التمييز الكويتية، مجلة الحقوق - يصدرها مجلس النشر العلمي بجامعة الكويت، المجلد 20، ع2، يونيو 1996.

    • د. راقية عبد الجبار علي:

    الضرر الأدبي- تأصيله وكيفية التعويض عنه، مجلة الجامعة الأسمرية زليتن - ليبيا، السنة (5)، ع 10، 2008.

    • د. عبد الهادي فوزي العوضي:

    المسؤولية التقصيرية لناشري برامج التبادل غير المشروع للمصنفات الفكرية بتقنية «Peer -to- Peer) - دراسة مقارنة في القانون الفرنسي والمصري والعماني، مطبعة كلية الحقوق بجامعة القاهرة، ملحق بالعدد الثاني والتسعين من مجلة القانون والاقتصاد الصادرة عن الكلية، 2019.

    • د. محمد حسن قاسم:

    الضرر الأدبي والشخص الاعتباري-قراءة تحليلية انتقادية لحكم محكمة النقض المصرية الدائرة المدنية والتجارية بتاريخ 22/1/2018م، BAU Journal - Journal of Legal Studies: Vol. 2019 , Art. 1

    الضرر الأدبي والشخص الاعتباري (تتمة) في ضوء حكمي محكمة النقض «الدائرة التجارية والاقتصادية) في 10/3/2020 و 6/9/2020م، BAU Journal - Journal of Legal Studies: Vol. 2020 , Art. 1 .

    • د. محمد عبد العزيز اليمني:

    الضرر النفسي والتعويض المالي عنه، مجلة الشريعة والدارسات الإسلامية - تصدرها جامعة الكويت، المجلد (28) ع (94) سبتمبر2013.

    • د. مهند عزمي مسعود أبو مغلي:

    التعويض عن الضرر الأدبي - دراسة مقارنة، مجلة الشريعة والقانون - تصدرها كلية الشريعة والقانون بجامعة الإمارات، العدد (39)، يوليو 2009.

     
    رابعاً: المراجع والمصادر باللغة الفرنسية

    Ouvrages généraux :

     

    • Michel BOUDOT,

    Réparation en nature et affectation des dommages et intérêts, Chapitre dans in : M. BOUDOT, M. Faure-ABBAD et D. VEILLON, Responsabilité contractuelle et responsabilité extracontractuelle, PUJP, 2019, pp.291-313 (EAN : 9791090426962) (hal-03768342).

    II-Ouvrages spéciaux (thèses, articles, Rapports)

    Thèse :

    • BUTR-INDR (Bhumindr),

     La Contrefaçon des droits de propriété intellectuelle : Étude comparative en droits français et thaïlandais, Thèse de doctorat en Droit, Université Paris II, 2012

    • MORIN (Sophie),

    Le dommage moral et le préjudice extrapatrimonial, Thèse présentée à la Université de Montréal en vue de l'obtention du grade de doctorat en droit (LL.D.), 2008.

    • REBEYROL (Vincent),

    L'affirmation d'un droit à l'environnement et la réparation des dommages environnementaux, Thèse, Université Panthéon-Sorbonne (Paris), 2008, 586 pages, sous la direction de Geneviève VINEY, (publié aux édit- tions Defrénois, collection Doctorat et notariat, 2010).

    Articles :

    • Augier-Francia (Émeline),

    Rappel jurisprudentiel de l’indépendance du préjudice sexuel permanent (Cass. 2e Civ., 30 mars 2023), Revue AJDC, 25 | 2023, (janvier-mai 2023), https://publications-prairial.fr/ajdc/index.php?id=1749.

    • BAMDE (Aurélien),
    • Le dommage : régime juridique, 20/3/2021, Article publié sur le site « Le droit dans tous ses états », lien :

    https://aurelienbamde.com/2021/03/20/le-dommage-regime-juridique/

    • BOULANGER (Augustin),

    Le préjudice de souffrance, Les déjeuners du droit du dommage corporel, Dec 2022, Chambéry, France. - halshs-03896103.

    • BOUTROS ABDELNOUR (Maria),

    La réparation du préjudice dans l’affaire Ahmadou Sadio Diallo devant la Cour internationale de justice, Journal du CDI, La jurisprudence internationale, n°9, Octobre 2012.

    Du non-respect d’engagements en droit des concentrations s’infèrent une faute civile et un préjudice…fût-il seulement moral, (Cass. com. 16 novembre 2022, 21-19.728, Inédit). Dalloz Actualité, 2022. hal-03905812,

    • CAYOL (Amandine),

    Reconnaissance du préjudice moral de l’enfant à naître, Note sous Civ. 2, 14 déc. 2017, Revue juridique Personnes & Famille (RJPF), 2018, 3, pp.35-38.

    • GOUT (Olivier),

    La nature du préjudice consécutif au manquement de l’obligation d’information médicale : les avancées du préjudice d’impréparation, Recueil Dalloz, 2013, 1, n° 40,

     

    • HAUTEREAU-BOUTONNET (Mathilde),

    L'influence du principe de précaution sur la responsabilité civile en droit français : un bilan en demi-teinte, MIJSDLP, Annual Review, Vol. 10, n°. 1, 2014, pp. 8-39.

    • LACROIX (Mariève),

    Le préjudice esthétique : entre identité et altérité. Revue générale de droit, numéro spécial intitulé : « Vers une typologie novatrice des préjudices moral et matériel », n° 50, (2) /2020, pp. 461–476.

    • LANTERO (Caroline),

    Le préjudice causé par la mort d'un proche, RFDA Revue française de droit administratif, Dalloz, 2019, n° 6, p. 1115 sq. Revue française de droit administratif, 2019, n° 6, p. 1115 sq. (hal-02431906).

    • LAPOYADE DESCHAMPS (Christian),

    « Quelle (s) réparation(s) ? », In Colloque : la responsabilité civile à l’aube du xxi -ème siècle, RCA 2001, Responsabilité civile et assurances, (numéro hors-série), Éditions du Jurisclasseur.

    • LAVALLEE (Louise),

    Manifestations du bi juridisme dans les jugements de la cour suprême de la canada depuis l'adoption du code civil du Québec, Un article publié sur le site officiel de la Cour suprême du Canada, dans le cadre d'une série d'articles sur le rôle de la Cour suprême du Canada dans la dualité du droit civil, au lien suivant : https://www.justice.gc.ca/fra/pr-rp/sjc-csj/harmonization/hlf-hfl/f3-b3/bf3d.html.

    • LOPEZ CARRERAS (Federico),

    Les personnes morales et le préjudice moral en France, Aequitas, ISSN 1851-5517, Vol. 10, Nº. 10, 2016, pp. 91-107.

    • PARAYRE (Audrey Ferron),

    Le défaut d’information et sa difficile compensation en responsabilité civile médicale : quelle place pour le préjudice d’impréparation en droit québécois ? , Revue générale de droit, 2020, 2, n° 50, 373–395.

    • PETITPIERRE (Gilles),

     Le préjudice patrimonial et le tort moral : vers de nouvelles frontières ? , In : Le préjudice : une notion en devenir : Publications de la Faculté de droit de l'Université de Genève à l'occasion de la journée de la responsabilité civile 2004 : Schulthess, 2005.

     

    • POUPARD (Myriam),

    La distinction entre le dommage et le préjudice, Revue juridique de l'Ouest, 2005-2. pp. 187-233.

    • QUEZEL-AMBRUNAZ (Christophe),

    L’indemnisation du préjudice d’affection au prisme de la jurimétrie, Lexbase Droit privé, 2022, n° 818BZC. halshs-03619145.

    • RANC (Sébastien),

    En faveur d'une approche pragmatique du préjudice nécessaire, Droit social, Dalloz, 2023, 04, pp.309. (halshs-04054402).

    • STOFFEL-MUNCK (Philippe),

    Le préjudice moral des personnes morales, Mélanges en l’honneur de Philippe le Tourneau, Dalloz 2007.

    • Xavier Dupré DE BOULOIS,

    La présomption de préjudice : un élément du régime juridique des droits fondamentaux ? , Revue des droits et libertés fondamentaux, 2012, Existe-t-il un préjudice inhérent à la violation des droits et libertés fondamentaux ?, RDLF 2012, pp .chron. n°10. (hal-02301380).

    • YOHANN (Quistrebert),

    La spécificité du préjudice d’angoisse face aux risques hypothétiques, Revue juridique de l'Ouest, n° Spécial 2014. L'angoisse face aux risques hypothétiques, actes du colloque du 3/10/2014. pp. 57-90.

    Rapports,

     

    • Benoît MORNET

    L’indemnisation des préjudices en cas de blessures ou de décès, le Référentiel indicatif de l'indemnisation du préjudice corporel des cours d’appel, Septembre 2022, https://publications-prairial.fr/ajdc/index.php?id=1613&file=1.

    • DINTILHAC Report,

    Rapport du groupe de travail chargé d=élaborer une nomenclature des préjudices corporels, Juillet 2005, https://sante.gouv.fr/ministere/acteurs/partenaires/article/nomenclature-des-postes-de-prejudices-rapport-de-m-dintilhac

    • SÉNAT,

    Rapport d’information, la commission des lois constitutionnelles, de législation - le groupe de travail relatif à la responsabilité civile, 15 juillet 2009, N° 558.

    خامساً: المراجع والمصادر باللغة الإنجليزية
    • Francesco GIGLIO,

    The foundations of restitution for wrongs, Hart Publishing, Oxford and Portland, Oregon 2007.

    • VENDETTE (Isabelle) et PALAU (Morgane) et SOHIER-POIRIER (Elisabeth),

    Landmark ruling : The Superior Court dismisses a class action over the loss of personal information in Lamoureux v. OCRCVM, An article published on the McCarthy Tétrault website is available at :

    https://www.mccarthy.ca/en/insights/blogs/techlex/landmark-ruling-superior-court-dismisses-class-action-over-loss-personal-information-lamoureux-v-ocrcvm-2021-qccs-1093

    سادساً: المواقع الإلكترونية

     

    1- باللغة العربية: الموقع الرسمي لمحكمة النقض المصرية:

     https://www.cc.gov.eg

    2- المواقع الإلكترونية باللغة الفرنسية:

    3- المواقع الإلكترونية باللغة الإنجليزية:

    The High Court of Justice:

    http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/QB/2015/2242.html

    https://www.5rb.com/wp-content/uploads/2015/07/Lachaux-v-AOL-jmt-FNL-300715.pdf

    European Court Of Justice,

    https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=273284&pageIndex=0&doclang=EN&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=2716149

    The National Archives of UK

    https://www.legislation.gov.uk/ukpga/Geo6and1Eliz2/15-16/66/contents

    https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2013/26/section/1/enacted

     

    قائمة المختصرات

     

    الاختصار

    العبارة أو الكلمة المختصرة

    ملاحظة تعريفية بالاختصار

    AJDC

    Actualité juridique du dommage corporel

    مجلة الأخبار القانونية عن الضرر الجسدي

    Bull.

    Bulletin

    تشير إلى أداة أو رقم النشر

    Cass. civ.

    Cour de cassation, chambre civile

    محكمة النقض، الدائرة المدنية

    Cass. crim.

    Cour de cassation, chambre criminelle

    محكمة النقض، الدائرة الجنائية

    Cass. com.

    Cour de cassation, chambre commerciale

    محكمة النقض، الغرفة التجارية

    Cass. soc.

    Cour de cassation, chambre sociale

    محكمة النقض، الغرفة الاجتماعية

    Chro.

    Chronique

    تشير إلى وقائع النشر (المزمن)

    Ibid

    Ibidem (باللاتينية) = le même = the same in English

    المرجع نفسه

    MIJSDLP

    Revue internationale de droit et politique du développement durable de McGill

    المجلة الدولية للقانون والسياسة للتنمية المستدامة في ماكجيل

    Numéro 

    رقم

    NCN.

    Neutral Citation Number:

    اختصار باللغة الإنجليزية يرمز إلى الرقم الموحد للقضية لدى المحكمة العليا البريطانية

    op: cit

    Ouvrage cité / «opus citatum» باللاتينية

    مرجع سبق الاستشهاد به

    p.

    page

    الصفحة

    re

    Chambre

    تشير إلى رقم الدائرة أو الغرفة بمحكمة النقض

    S. :

    Suivantes

    يتبع (ما يلي)

    V.

    Voir

    راجع

    V. spécif.

    Voir spécifiquement

    انظر على وجه التحديد / الخصوص

     

     

    References:

    1: almarajie alqanunia

    'a) almarajie alqanunia aleama.

    • d. 'ayman saedu: masadir alailtizam - dirasat muazanat bayn alqanun almadanii almisrii wamashrue muqtarah lah tbqaan li'ahkam alsharieat al'iislamiati, dar alnahdati, tabeat 2014m.
    • d. hasan kirt: almadkhal 'iilaa aleulum alqanuniati, alqism althaani: nazariat alhaq, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriata, dun sanat nashira.
    • du. saeid saed muhamad eabd alsalam: masadir alialtizam almadanii, dar alnahdat alearabiati, altabeat al'uwlaa, 2003.
    • di. sulayman marqas: alwafi fi sharh alqanun almadanii, almujalad althaani, dar alnahdat alearabiat - alqahiratu, altabeat alkhamisati, 1991.
    • du. eabd alrazaaq alsanhuri: alwasit fi sharh alqanun almadanii, dar 'iihya' alturath alearabii -bayrut - dun tabeatin.
    • d. eabd alhadi fawzi aleawdi: almadkhal lidirasat alqanun aleumanii, dar alnahdat - alqahiratu, altabeat al'uwlaa, 2013.
    • alnazariat lieamat lilhaqi, dar alnahdat alearabiat - alqahiratu, 2006. da. muhamad sami eabd alsaadiq, du. muetaz nazih almahdi, da. eamru tah bidwi: alwajiz fi alnazariat aleamat lilialtizamat - 'ahkam alialtizami, dun dar nashr, 2009.
    1. bi) almarajie alqanunia almutakhasisa.
    • d. hasan husayn albarawi: taewid al'ashkhas altabieiat walmaenawiat ean aldarar almaenawii, dar alnahdat alearabiati- alqahirati, altabeat al'uwlaa, 2009.
    • d. zahra' eisam salih kabat: almaswuwliat almadaniat alnaashiat ean altaeadiy ealaa haqi alhayaat alkhasat eabr al'iintirnit - dirasat muqaranati, dar misr lilnashr waltawzie, altabeat al'uwlaa, 2022, walkitaab fi 'aslih risalat dukturah, jamieat eayn shams, 2021.
    • du. saeid jabr: alhaqu fi alsuwrati, dar alnahdat alearabiat - alqahiratu, 1986. alnizam alqanuniu liliasm almadnii, dar alnahdat alearabiat - alqahiratu, 1990.
    • du. samir alsaeid muhamad 'abu 'iibrahim: 'athar alhaqi al'adabii lilmualif ealaa alqawaeid aleamat lileuqudi, dar alkutub alqanuniat - masir, altabeat al'uwlaa, 2008, walkitaab fi 'aslihi: risalat dukturah, jamieat tanta 2007.
    • d. eabd allah mabruk alnajar: alhaqu al'adabiu lilmualif fi alfiqh al'iislamii walqanun almuqarani, dar almiriykh lilnashr - alrayad, 2000. aldarar al'adbi, dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanuni, dar almiriykh lilnashr - alrayad, altabeat al'uwlaa, 1995.
    • d. eabd alhadi fawzi aleawdi: aljawanib alqanuniat lilbarid al'iilikturunii, dar alnahdat alearabiati, dun sanat nashira. alhimayat alqanuniat lihuquq altifl almadaniati, dirasat tahliliat muqaranatan lilqanun raqm 12 lisanat 1996 wataedilatih alsaadirat bialqanun raqm 126 lisanat 2008, dar alnahdat alearabiat - alqahirat, dun sanat tabea.
    • d. muhamad husayn mansur: almaswuwliat al'iiliktiruniatu, dar aljamieat aljadidat - al'iiskandiriatu, tabeat 2007.
    • d. muhamad eabd alzaahir husayn: almaswuwliat alqanuniat fi majal shabakat al'iintirnti, dun nashir, 2002.
    • d. mahmud eabd alrahman muhamadu: nitaq alhaqi fi alhayat alkhasati: dirasat muqaranat fi alqanun alwadeii -al'amrikii walfaransii walmisri- walsharieat al'iislamiatu, dar alnahdat alearabiat - alqahirati, 1994.
    • d. mustafaa 'ahmad 'abu eamrw: alhaqu al'adabiu lifanaan al'ada'i, dar aljamieat aljadidat al'iiskandiriati, 2006.
    • d. muqadim saeid: nazariat altaewid ean aldarar almaenawii, almuasasat alwataniat lilkitab - aljazayar, 1992.

    2: alrasayil aleilmia.

    • d. eadid eizat hamdu: altaewid ean aldarar almutaghayir fi almaswuwliat altaqsiriat - dirasat muqaranati, risalat dukturah, jamieat alniylin, 2018
    • d. eisaa 'anwar sumur eabd allah: altaewid almadaniu aleiqabiu - dirasat muqaranati, risalat dukturah, jamieat alqahirati, 2021.
    • d. muhamad 'iibrahim dasuqi: taqdir altaewid bayn alkhata waldarra, risalat dukturah jamieat al'iiskandariat, 1972.
    • d. muhamad alsayid aldasuqiu: altaewid ean al'adrar al'adabiat almutaealiqat bihayat wasalamat al'iinsani, risalat dukturah, jamieat almansurati, 2006.
    • d. muhamad eabd alghafur muhamad aleamawi: altaewid ean al'adrar almujawirat lildarar aljasadii, risalat dukturah, jamieat eman alearabiat, 2011,
    • d. midahat muhamad mahmud eabd aleal: almaswuwliat almadaniat alnaashiat ean mumarasat mihnat alsahafati, risalat dukturah, jamieat alqahirati, 1994.
    • d. najaat muhamad khalifat eabd alrahman: altaewid jaza' almaswuwliat altaqsiriat - dirasat muqaranat bayn alqanun alwadeii walfiqh al'iislamii, risalat dukturah, jamieat alqahirati, 2022.

    3: almaqalat aleilmia.

    • da. 'ahmad bilihaj jradi: mafhum darar alhirman min mabahij alhayaati, almajalat altuwnisiat lildirasat alqanuniat walsiyasiati-tasdiruha kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat bijamieat swsat, almujalad (1), 2012.
    • du. 'ahmad alsaeid alzaqirdu: alaitijah alhadith limahkamat alnaqd almisriat fi tahdid mafhum aldarar almadiyi wal'adbi, waintiqal alhaqi fi altaewid eanh 'iilaa alwarathat bimunasabat alhukm alsaadir fi 22/2/1994 mqarnaan bi'ahkam mahkamat altamyiz alkuaytiati, majalat alhuquq - yusdiruha majlis alnashr aleilmii bijamieat alkuayt, almujalad 20, ea2, yuniu 1996.
    • d. raqyt eabd aljabaar ealay: aldarar al'adbi- tasilah wakayfiat altaewid eanhu, majalat aljamieat al'asmariat zilitin - libya, alsana (5), e 10, 2008.
    • d. eabd alhadi fawzi aleawdi: almaswuwliat altaqsiriat linashiri baramij altabadul ghayr almashrue lilmusanafat alfikriat bitiqnia <<Peer -to- Peer) - dirasat muqaranat fi alqanun alfaransii walmisrii waleamani, matbaeat kuliyat alhuquq bijamieat alqahirati, mulhaq bialeadad althaani waltisein min majalat alqanun walaiqtisad alsaadirat ean alkuliyati, 2019.
    • d. muhamad hasan qasim: aldarar al'adabiu walshakhs aliaietibari-qira'at tahliliat aintiqadiat lihukm mahkamat alnaqd almisriat aldaayirat almadaniat waltijariat bitarikh 22/1/2018m, BAU Journal - Journal of Legal Studies: Vol. 2019 , Art. 1 aldarar al'adabiu walshakhs aliaietibariu (tatimatun) fi daw' hukmay mahkamat alnaqd <<aldaayirat altijariat waliaqtisadiati) fi 10/3/2020 w 6/9/2020m, BAU Journal - Journal of Legal Studies: Vol. 2020 , Art. 1 .
    • d. muhamad eabd aleaziz alyamani: aldarar alnafsiu waltaewid almaliu eanhu, majalat alsharieat waldaarisat al'iislamiat - tusdiruha jamieat alkuayti, almujalad (28) e (94) sibtambar2013.
    • d. muhanad eazmi maseud 'abu maghli: altaewid ean aldarar al'adabii - dirasat muqaranati, majalat alsharieat walqanun - tasdiruha kuliyat alsharieat walqanun bijamieat al'iimarati, aleadad (39), yuliu 2009.