التقلبات الجوية وأثرها في أحكام العبادات "الطهارة، والصلاة، والزكاة" نموذجاً Weather Fluctuations And Their Impact On The Worship "Purity, Prayer, And Zakat" As An Example

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الفقه -كلية الشريعة والقانون بالقاهرة- جامعة الأزهر.

المستخلص

تظهر أهمية بحث "التقبات الجوية وأثرها في أحكام العبادات " الطهارة ، والصلاة، والزكاة" نموذجا، في بيان كمال الشريعة الإسلامية وتشريعها الأحكام ما يتوافق مع طبيعة الإنسان ، ودفع الضرر عنه؛ وذلك لصلاحيتها في التطبيق في كل زمان ومكان؛ لأن التقلبات الجوية وما يتبعها من ارتفاع في درجات الحرارة ،أو انخفاضها، وكذلك شدة الرياح ، ونزول المطر، والثلج، والبَرَد، ونظراً لسلوك الإنسان أثر واضح فيها؛ نظرا لبعض تصرفاته  التي تضر بالبيئة ، منها حرق الفحم، والوقود في السيارات والمصانع ، وما نتج عنها من غازات، وانبعاثات تؤثر في البيئة التي يعيش فيها، وكل ذلك له تأثير واضح على حياة الإنسان ونشاطه، وشريعتنا الغراء راعيت هذه الظروف وشرعت لها من الإحكام ما يلائمها حتى لا يقع الحرج على أحد من المكلفين عند أداء العبادات؛ والبحث يُلقِي الضوء على هذه الأحكام ليبين حرص الشريعة الإسلامية وتشريعها الأحكام التي تناسب الإنسان وترفع عنه الضيق والحرج، وقسمت البحث إلى أربعة مباحث، المبحث الأول: أثر التقلبات الجوية على أحكام الطهارة، المبحث الثاني: أثر التقلبات الجوية على أحكام الصلاة، المبحث الثالث: الصلوات المشروعة عند حدوث تغيرات جوية، المبحث الثالث: أثر التقلبات الجوية في أحكام الزكاة، وختمت البحث بخاتمة تضمنت أهم النتائج التي توصلت اليها خلال البحث.
 
Abstract:
The importance of researching “atmospheric fluctuations and their impact on the rulings on acts of worship” such as purity, prayer, and zakat, as an example, appears in explaining the perfection of Islamic law and its enactment of rulings in accordance with human nature and preventing harm from him, due to its suitability for application in every time and place, because weather fluctuations and the consequences of High or low temperatures Likewise, the intensity of winds, rain, snow, and hail has a clear impact on human life. In view of some human actions that harm the environment, including burning coal and fuel in cars and factories, and the resulting gases and emissions that affect the environment in which one lives, all of which has a clear impact on human life and activity, and our noble Sharia has taken these circumstances into account and legislated for them with strictness. What is appropriate for it so that no embarrassment falls on any of the accountable people when performing acts of worship; Research sheds light On these rulings to clarify the keenness of Islamic law and its legislation, the rulings that suit the human being and relieve him of distress and embarrassment. I divided the research into four sections. The first section: The effect of fluctuations Weather conditions on the rulings on purity, the second section: The effect of weather fluctuations on the rulings on prayer, the third section: Legitimate prayers when weather changes occur, the fourth section: The effect of weather fluctuations on the rulings on zakat, and I concluded the research with a conclusion that included the most important results I reached during the research.

الكلمات الرئيسية


  • أولاً: القرآن الكريم.

    ثانياً: كتب التفسير وعلوم القرآن:

    • أحكام القرآن للجصاص، أحمد بن علي المكني بأبي بكر الرازي الجصاص الحنفي، الناشر: دار احياء التراث العربي، بيروت، سنة الطبع: 1405 هـ، تحقيق: محمد الصادق قمحاوي.
    • تفسير البيضاوي، ناصرالدين أبو سعيد عبد الله بن عمر بن محمد الشيرازي البيضاوي، دار النشر: دار الفكر، بيروت.
    • تفسير القرآن العظيم، أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي الدمشقي، نوفي:774 ه، تحقيق: سامي بن محمد سلامة، الناشر: دار طيبة للنشر والتوزيع، الطبعة: الثانية 1420هــ ،1999م.
    • جامع البيان في تأويل القرآن لمحمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الآملي، أبو جعفر الطبري، توفى: 310هـ، تحقيق: أحمد محمد شاكر، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1420 هـ، 2000م.
    • الجامع لأحكام القرآن = تفسير القرطبي=، أبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري الخزرجي شمس الدين القرطبي، توفى: 671هـ، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، الناشر: دار الكتب المصرية، القاهرة، الطبعة: الثانية، 1384هـ، 1964 م.

    ثالثاً: كتب الأحاديث وعلومه:

    • إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، تأليف: محمد ناصرالدين الألباني، المكتب الإسلامي، بيروت ودمشق، ١٣٩٩هـ.
    • تحفة الأبرار شرح مصابيح السنة، القاضي ناصر الدين عبد الله بن عمر البيضاوي، توفي 685هـ، تحقيق: لجنة مختصة بإشراف نور الدين طالب، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية بالكويت، عام النشر: 1433 هـ ـ، 2012م، 2003م.
    • تحفة الأحوذي بشرح سنن الترمذي، لمحمد عبد الرحمن بن عبد الرحيم المباركفوري، أشرف على مراجعة أصوله وتصحيحه عبد الوهاب عبد اللطيف، الناشر: المكتبة السلفية، المينة المنورة، مطبعة المدني بالقاهرة، الطبعة الثانية، سنة 1383هـ.
    • الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله - صلى الله عليه وسلم - وسننه وأيامه، "صحيح البخاري"، محمد بن إسماعيل أبو عبد الله البخاري الجعفي، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانية بإضافة ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي)، الطبعة: الأولى، سنة 1422هـ.
    • الجامع الكبير - سنن الترمذي- محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى، توفى: 279هــ، تحقيق: بشار عواد معروف، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت، سنة النشر: 1998 م.
    • الجوهر النقي، علاء الدين بن عثمان المارديني الشـهير بابن التركماني، دار المعرفة، بيروت، مطبوع بذيل السنن الكبرى للبيهقي.
    • سنن أبي داود، أبو داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي السِّجِسْتاني، توفى 275هــ، باب حديث عمرو بن العاص، تحقيق شعيب الأرنؤوط، محمد كمال قرة بللي، الناشر دار الرسالة العالمية، الطبعة الأولى سنة 1430هـ، 2009م.
    • سنن الترمذي محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى، توفى: 279هــ، تحقيق: بشار عواد معروف، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت، سنة النشر: 1998م.
    • سنن الدار قطني، أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي بن مسعود بن النعمان بن دينار البغدادي الدارقطني، توفى: 385هــ، حققه وضبط نصه وعلق عليه: شعيب الأرنؤوط، حسن عبد المنعم شلبي، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، سنة 1424 هـ، 2004 م.
    • السـنن الكبرى، أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي الخراساني، أبو بكر البيهقي، توفى: 458هــ، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ، 2003 م.
    • صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان، محمد بن حبان بن أحمد بن حبان بن معاذ بن مَعْبدَ، التميمي، أبو حاتم الدارمي، البُستي، توفى: 354هـ، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، الطبعة: الثانية، 1414 ه، 1993م.
    • صحيح ابن خزيمة أبو بكر محمد بن إسحاق بن خزيمة بن المغيرة بن صالح بن بكر السلمي النيسابوري، توفى: 311هـ، حققه وعلق عليه وخرج أحاديثه وقدم له، د. محمد مصطفى الأعظمي، الناشر: المكتب الإسلامي، الطبعة: الثالثة، سنة1424 هـ،2003 م.
    • كتاب العظمة لأبي محمد عبد الله بن محمد بن جعفر بن حيان الأنصاري المعروف بأبِي الشيخ الأصبهاني، توفى 369هــ، تحقيق: رضاء الله بن محمد إدريس المباركفوري الناشر: دار العاصمة، الرياض، الطبعة: الأولى، وهو خدمة تخريج في المكتبة الشاملة.
    • الكوكب الوهَّاج والرَّوض البَهَّاج في شرح صحيح مسلم بن الحجاج، جمع وتأليف: محمد الأمين بن عبد الله الأُرَمي العَلَوي الهَرَري الشافعي، نزيل مكة المكرمة والمجاور بها، مراجعة: لجنة من العلماء برئاسة البرفسور هاشم محمد علي مهدي، المستشار برابطة العالم الإسلامي، مكة المكرمة، الناشر: دار المنهاج، دار طوق النجاة، لطبعة: الأولى، 1430 هـ، 2009 م.
    • مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، أبو الحسن نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي، توفى: 807هـ، تحقيق: حسام الدين القدسي، الناشر: مكتبة القدسي، القاهرة، سنة 1414 هـ، 1994م.
    • مسند الإمام أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني، توفى: 241هـ، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، عادل مرشد، وآخرون، إشراف: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ، 2001 م.
    • المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري، توفى: 261هـ، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي الناشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت.
    • المصنف في الأحاديث والآثار، أبو بكر بن أبي شيبة، عبد الله بن محمد بن إبراهيم بن عثمان بن خواستي العبسي، توفى: 235هــ، تحقيق: كمال يوسف الحوت، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، الطبعة: الأولى، 1409هـ.
    • موطأ الأمام مالك، مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني، توفى: 179هـ، تحقيق: محمد مصطفى الأعظمي، الناشر: مؤسسة زايد بن سلطان آل نهيان للأعمال الخيرية والإنسانية، أبو ظبي، الإمارات، الطبعة: الأولى، 1425 هـ، 2004 م.

    رابعاً: كتب الفقه:

    أولاً: كتب الحنفية

    • البحر الرائق البحر الرائق شرح كنز الدقائق، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري، توفى: 970هــ، وفي آخره: تكملة البحر الرائق لمحمد بن حسين بن علي الطوري الحنفي القادري، توفى بعد 1138 ه، وبالحاشية: منحة الخالق لابن عابدين، الناشر: دار الكتاب الإسلامي، الطبعة: الثانية، بدون تاريخ.
    • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي، توفى: 587هـ، دار الكتب العلمية، الطبعة: الثانية، 1406هــ، 1986م.
    • حاشية الشلبي على تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، المطبعة الأميرية الكبرى ببولاق 1313هــ.
    • الدر المختار شرح تنوير الأبصار في فقه مذهب الإمام أبي حنيفة، محمد علاء الدين بن علي الحصكفي، توفى: 1088هــ، الناشر: دار الفكر، بيروت، سنة، 1386هـ.
    • رد المحتار على الدر المختار للإمام محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي، توفي سنة 1253هـ، الناشر دار الفكر بيروت.
    • شرح بداية المبتدي، علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني، أبو الحسن برهان الدين، توفى 593هــ، المحقق: طلال يوسف، الناشر: دار احياء التراث العربي، بيروت، لبنان.
    • فتح القدير كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام، توفى: 861هــ، دار الفكر، الطبعة بدون ذكر الطبعة وذكر التاريخ.
    • مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر، عبد الرحمن محمد، المعروف بشيخي زاده، توفى: 1078هــ، بدون ذكر الناشر، ورقم الطبعة، وسنة الطبع.

    ثانياً: كتب المالكية:

    • أوجز المسالك إلى موطأ الإمام مالك، محمد زكريا الكاندهلوي، توفي سنة 1402هـ، أعتنى به ـ، وعلق عليه: أ.د، تقي الدين الندوي، الناشر: دار القلم، دمشق، سنة النشر 1424هـ، 2003م.
    • التاج والإكليل لمختصر خليل، محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي، أبو عبد الله المواق المالكي، توفى: 897هــ، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1416هــ-1994م.
    • التلقين في الفقه المالكي، أبو محمد عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالكي، توفى: 422هــ، تحقيق: أبي أويس محمد بو خبزة الحسني التطواني، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى 1425هــ،2004م.
    • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، لأبي عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي، توفى: 463هــ، ت حقيق: مصطفى بن أحمد العلوي ومحمد عبد الكبير البكري، الناشر: مؤسسة قرطبة.
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي، توفى: 1230هــ، الناشر: دار الفكر، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • حاشية العدوي على شرح كفاية الطالب الرباني، أبو الحسن، علي بن أحمد بن مكرم الصعيدي العدوي - نسبة إلى بني عدي، بالقرب من منفلوط-، توفى: 1189هــ، تحقيق: يوسف الشيخ محمد البقاعي، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: بدون طبعة، تاريخ النشر: 1414هــ.
    • شرح التلقين، أبو عبد الله محمد بن علي بن عمر التَّمِيمي المازري المالكي، توفى: 536هــ، تحقق: سماحة الشيخ: محمَّد المختار السّلامي، الناشر: دار الغرب الإِسلامي، الطبعة: الطبعة الأولى، 2008 م.
    • شرح الزُّرقاني على مختصر خليل، عبد الباقي بن يوسف بن أحمد الزرقاني المصري، توفى: 1099هــ، ومعه: الفتح الرباني فيما ذهل عنه الزرقاني، ضبطه وصححه وخرج آياته: عبد السلام محمد أمين، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، 1422هـ، 2002م.
    • الشرح الكبير، أبو البركات أحمد بن محمد العدوي، الشهير بالدردير، توفى: 1201هــ، الناشر: دار الفكر، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • شرح مختصر خليل للخرشي، محمد بن عبد الله الخرشي المالكي أبو عبد الله، توفى: 1101هــ، الناشر: دار الفكر للطباعة، بيروت، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، أحمد بن غانم (أو غنيم) بن سالم ابن مهنا، شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي، توفى: 1126هــ، الناشر: دار الفكر الطبعة: بدون طبعة تاريخ النشر: 1415هــ - 1995م.
    • القوانين الفقهية، أبو القاسم، محمد بن أحمد بن محمد بن عبد الله، ابن جزي الكلبي الغرناطي، توفى: 741هــ، دار الفكر، بيروت.
    • كفاية الطالب الرباني لرسالة أبي زيد القيرواني لأبي الحسن المالكي، تحقيق: يوسف الشيخ محمد البقاعي، الناشر: دار الفكر، سنة النشر: 1412هـ، مكان النشر: بيروت.
    • مختصر العلامة خليل، خليل بن إسحاق بن موسى، ضياء الدين الجندي المالكي المصري توفى: 776هــ، تحقيق: أحمد جاد، الناشر: دار الحديث، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1426هــ،2005م.
    • المدونة، مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني، توفى: 179هــ، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ، 1994م.
    • مواهب الجليل شرح مختصر خليل، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي، توفى: 954هــ، الناشر: دار الفكر، الطبعة: الثالثة، 1412هــ، 1992م.

    ثالثاً: كتب الشافعية:

    • الاقناع في حل ألفاظ أبى شجاع، شمس الدين محمد بن أحمد الشربينى الخطيب القاهري الشافعي، طبعة: دار الفكر.
    • الأم، الإمام الشافعي أبو عبد الله محمد بن إدريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبي القرشي المكي، توفى: 204هــ، الناشر: دار المعرفة، بيروت، الطبعة: بدون طبعة، سنة النشر: 1410، 1990م.
    • البيان في مذهب الإمام الشافعي، أبو الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي، توفى: 558هــ، تحقيق: قاسم محمد النوري، الناشر: دار المنهاج، جدة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ، 2000 م.
    • حاشية قليوبي على شرح جلال الدين المحلي على منهاج الطالبين، شهاب الدين أحمد بن أحمد بن سلامة القليوبي، توفي سنة 1069، تحقيق: مكتب البحوث والدراسات الناشر: دار الفكر، سنة النشر: 1419هــ - 1998م، مكان النشر: لبنان، بيروت.
    • روضة الطالبين وعمدة المفتين، أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، توفى: 676هــ، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت، سنة النشر: 1405هــ..
    • المجموع شرح المهذب للإمام أبو زكريا محيي الدين بن شرف النووي، توفي سنة 676هـ، الناشر دار الفكر.
    • مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، شمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي، توفى: 977هــ، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ، 1994م.
    • المنهاج القويم شرح المقدمة الحضرمية، شهاب الدين أحمد بن محمد، ابن حجر الهيتمي، توفى :974هـ، بدون ذكر الناشر، وسنة النشر.
    • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج للإمام شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي، توفي سنة 1004هـ، الناشر دار الفكر، بيروت، الطبعة الأخيرة سنة 1404هـ، 1984م.
    • حاشية أبي الضياء نور الدين بن علي الشبراملسي الأقهري (1087هــ)، مطبوع مع نهاية المحتاج، الناشر دار الفكر، بيروت، الطبعة الأخيرة سنة 1404هـ، 1984م.

    رابعاً: كتب الحنابلة:

    • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف - مطبوع مع المقنع -، علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد المَرْداوي، توفى: 885 هـ، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي، الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة، جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ، 1995 م.
    • حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، عبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمي الحنبلي النجدي، توفى: 1392هـ، بدون ناشر، الطبعة: الأولى سنة 1397هـ.
    • دقائق أولي النهى لشرح المنتهى المعروف بشرح منتهى الإرادات، منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلي، توفى: 1051هــ، الناشر: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، سنة 1414هــ، 1993م.
    • الروض المربع شرح زاد المستقنع، منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتي الحنبلي، توفى: 1051هــ، ومعه: حاشية الشيخ العثيمين وتعليقات الشيخ السعدي، خرج أحاديثه: عبد القدوس محمد نذير، الناشر: دار المؤيد، مؤسسة الرسالة.
    • الشرح الكبير (المطبوع مع المقنع، والإنصاف)، شمس الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي، توفى: 682 هـ، تحقيق: الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي، الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة، جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ، 1995 م.
    • الفروع، محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج، أبو عبد الله، شمس الدين المقدسي ثم الصالحي، توفى: 763هــ، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الطبعة الأولى 1424هـ، 2003 م، ومعه تصحيح الفروع لعلاء الدين علي بن سليمان المرداوي.
    • الكافي في فقه الإمام أحمد الكافي في فقه الإمام أحمد، أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي، توفى: 620هـ، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414هـ، 1994م.
    • كشاف القناع عن متن الإقناع، منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتي الحنبلي، توفى: 1051هــ، دار الكتب العلمية.
    • المغني في فقه الإمام أحمد بن حنبل الشيباني، عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي أبو محمد، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة الأولى، 1405هـ.
    • الملخص الفقهي للشيخ: صالح بن فوزان بن عبد الله الفوزان، الناشر: دار العاصمة، الرياض، المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1423هــ.
    • منار السبيل في شرح الدليل لابن ضويان، إبراهيم بن محمد بن سالم بن ضويان، توفى1353هــ، تحقيق: زهير الشاويش، الناشر المكتب الإسلامي، الطبعة السابعة سنة 1409 هـ ،1989م.

     

    خامساً: كتب الظاهرية:

    • المحلى بالآثار، أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري، توفى: 456هـ، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: بدون طبعة، وبدون تاريخ.

    سادسًا: كتب معاجم اللغة:

    • التعريفات الفقهية، محمد عميم الإحسان المجددي البركتي، الناشر: دار الكتب العلمية، (إعادة صف للطبعة القديمة بباكستان سنة 1407هـ، 1986م)، الطبعة: الأولى، 1424هــ.
    • القاموس الفقهي لغة واصطلاحا، المؤلف: الدكتور سعدي أبو حبيب، الناشر: دار الفكر. دمشق، سوريا، الطبعة: الثانية 1408 ه ،1988م، تصوير: 1993م.
    • لسان العرب لابن منظور، طبعة: دار الشعب.
    • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، أحمد بن محمد بن علي الفيومي ثم الحموي، أبو العباس، توفى: نحو 770هـ، الناشر: المكتبة العلمية، بيروت.
    • المعجم الوسيط، الناشر مجمع اللغة العربية، (إبراهيم مصطفى، أحمد الزيات، حامد عبد القادر، محمد النجار)، الناشر: دار الدعوة.
    • معجم مقاييس اللغة، ابن فارس، أبي الحسين أحمد بن فارِس بن زكريا، تحقيق: عبد السَّلام محمد هَارُون، الناشر: اتحاد الكتاب العرب، طبعة ستة 1423 هـ، 2002م.

    سابعاً: بحوث علمية:

    • الاستمطار الصناعي للسحب وفق منظور شرعي، د. هيفاء محمد عبد الزبيري، كلية التربية، ابن رشد، قسم القرآن والتربية الإسلامية.
    • مراجعة "عنوان الكتاب " كتاب مادة البقاء في إصلاح فساد الهواء والتحرر من ضرر الأوباء، للمقدسي محمد بن أحمد التميمي، لفاضل السعدوني، أستاذ باحث مركز العلوم البيئية بقطر، نشر جامعة قطر، مجلة تجسير، المجلد الثاني، العدد الأول عام 2020م، تصدر عن مركز ابن خلدون للعلوم الإنسانية والاجتماعية، وتنشرها جامعة قطر.

    ثامنًا: كتب عامة:

    • الاجماع، أبو بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري، توفى: 319هـ، ص 35، تحقيق: فؤاد عبد المنعم أحمد، الناشر: دار المسلم للنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى 1425هــ، 2004م.

    تاسعًا: مواقع الكترونية:

     

    References:

     

    1: alquran alkarim.

    2: kutub altafsir waeulum alquran:

    • 'ahkam alquran liljasasi, 'ahmad bin eali almaknii bi'abi bakr alraazi aljasas alhanafii, alnaashir: dar ahya' alturath alearabi, bayrut, sanat altabei: 1405 ha, tahqiqu: muhamad alsaadiq qamhawi.
    • tafsir albaydawi, nasiralidiyn 'abu saeid eabd allh bin eumar bin muhamad alshiyrazii albaydawi, dar alnashra: dar alfikri, bayrut.
    • tafsir alquran aleazimi, 'abu alfida' 'iismaeil bin eumar bin kathir alqurashii aldimashqiu, nufi:774 hi, tahqiqu: sami bin muhamad salamata, alnaashir: dar tiibat lilnashr waltawzie, altabeati: althaaniat 1420hi ,1999m.
    • jamie albayan fi tawil alquran limuhamad bin jarir bin yazid bin kathir bin ghalib alamli, 'abu jaefar altabri, tuafaa: 310hi, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakiri, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1420 ha, 2000m.
    • aljamie li'ahkam alquran = tafsir alqurtibii=, 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr bin farah al'ansarii alkhazrijiu shams aldiyn alqurtabii, tuafaa: 671hi, tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, alnaashir: dar alkutub almisriatu, alqahirati, altabeatu: althaaniatu, 1384hi, 1964 mi.

    3: kutub al'ahadith waeulumihi:

    • 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, talifu: muhamad nasiraldiyn al'albani, almaktab al'iislamia, bayrut wadimashqa, 1399h.
    • tuhifat al'abrar sharh masabih alsanati, alqadi nasir aldiyn eabd allah bin eumar albaydawi, tuufiy 685hi, tahqiqu: lajnat mukhtasat bi'iishraf nur aldiyn talb, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat bialkuayti, eam alnashr: 1433 h , 2012m, 2003m.
    • tuhifat al'ahwadhi bisharh sunan altirmidhi, limuhamad eabd alrahman bin eabd alrahim almubarikifuri, 'ashraf ealaa murajaeat 'usulih watashihih eabd alwahaab eabd allatif, alnaashir: almaktabat alsalafiati, alminat almunawarati, matbaeat almadanii bialqahirati, altabeat althaaniatu, sanat 1383h.
    • aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah - salaa allah ealayh wasalam - wasunanuh wa'ayaamahu, "shih albukharii", muhamad bin 'iismaeil 'abu eabd allah albukhari aljaeafi, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, dar tawq alnajaa (msawarat ean alsultaniat bi'iidafat tarqim muhamad fuad eabd albaqi), altabeati: al'uwlaa, sanat 1422h.
    • aljamie alkabir - sunan altirmidhi- muhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmadhi, 'abu eisaa, tuafaa: 279hi, tahqiqu: bashaar eawad maerufun, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut, sanat alnashri: 1998 mi.
    • aljawhar alnaqi, eala' aldiyn bin euthman almardinii alshuhir biabn alturkamani, dar almaerifati, bayrut, matbue bidhayl alsunan alkubraa lilbihaqi.
    • sunan 'abi dawud, 'abu dawud sulayman bin al'asheath bin 'iishaq bin bashir bin shidad bin eamrw al'azdi alssijistany, tuafaa 275hi, bab hadith eamriw bin aleasi, tahqiq shueayb al'arnawuwta, muhamad kamal quratan billi, alnaashir dar alrisalat alealamiati, altabeat al'uwlaa sanat 1430h, 2009m.
    • sunan altirmidhii muhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa, tuafaa: 279hi, tahqiqu: bashaar eawad maeruf, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut, sanat alnashri: 1998m.
    • sunan aldaar qatanay, 'abu alhasan eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdi bin maseud bin alnueman bin dinar albaghdadi aldaariqatni, twafaa: 385h, haqaqah wadabt nasih waealaq ealayhi: shueayb al'arnawuwta, hasan eabd almuneim shalabi, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, lubnan, altabeata: al'uwlaa, sanat 1424 ha, 2004 m.
    • alsunin alkubraa, 'ahmad bin alhusayn bin eali bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi, tuafaa: 458hi, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, altabeatu: althaalithata, 1424 ha, 2003 m.
    • shih aibn hibaan bitartib aibn bilban, muhamad bin hibaan bin 'ahmad bin hibaan bin mueadh bin maebda, altamimi, 'abu hatim aldaarimi, albusty, twafaa: 354hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, altabeata: althaaniatu, 1414 ha, 1993m.
    • sahih abn khuzaymat 'abu bakr muhamad bn 'iishaq bin khuzaymat bin almughirat bin salih bin bakr alsalmi alnaysaburi, tuafaa: 311hi, haqaqah waealaq ealayh wakharaj 'ahadithah waqadim lah, du. muhamad mustafaa al'aezami, alnaashiru: almaktab al'iislamia, altabeata: althaalithata, sanatan1424 ha ,2003 ma.
    • kitab aleazamat li'abi muhamad eabd allh bin muhamad bin jaefar bin hayaan al'ansarii almaeruf babi alshaykh al'asbahani, tuafaa 369hi, tahqiqu: rida' allah bin muhamad 'iidris almubarikifuri alnaashir: dar aleasimati, alrayad, altabeata: al'uwlaa, wahu khidmat takhrij fi almaktabat alshaamilati.
    • alkawkab alwhhaj walrrawd albahhaj fi sharh sahih muslim bin alhajaju, jame watalifu: muhamad al'amin bin eabd allah al'uramy alealawy alharary alshaafieii, nuzil makat almukaramat walmujawir biha, murajaeata: lajnat min aleulama' biriasat alburfisur hashim muhamad eali mahdi, almustashar birabitat alealam al'iislami, makat almukaramati, alnaashir: dar alminhaji, dar tawq alnajaati, litabeati: al'uwlaa, 1430 ha, 2009 m.
    • majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, 'abu alhasan nur aldiyn eali bin 'abi bakr bin sulayman alhaythami, tuafaa: 807hi, tahqiqu: husam aldiyn alqudsi, alnaashir: maktabat alqudsi, alqahirata, sanat 1414 ha, 1994m.
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbul, 'abu eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshiybani, tuafaa: 241hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, eadil murshid, wakhrun, 'iishraf: da. eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha, 2001 mi.
    • almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah salaa allah ealayh wasalama, muslim bn alhajaaj 'abu alhasan alqushayrii alnaysaburi, tuafaa: 261hi, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
    • almusanaf fi al'ahadith walathar, 'abu bakr bin 'abi shibati, eabd allh bin muhamad bin 'iibrahim bin euthman bin khawasati aleabsi, tuafaa: 235hi, tahqiqu: kamal yusif alhut, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, altabeatu: al'uwlaa, 1409hi.
    • muata al'amam malka, malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahii almadni, tuafaa: 179hi, tahqiqu: muhamad mustafaa al'aezami, alnaashir: muasasat zayid bin sultan al nahyan lil'aemal alkhayriat wal'iinsaniati, 'abu zabi, al'iimarati, altabeatu: al'uwlaa, 1425 ha, 2004 mi.

     

    4: kutub alfiqah:

    1: kutub alhanafia

    • albahr alraayiq albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamad, almaeruf biaibn najim almisrii, tuafaa: 970hi, wafi akhirihi: takmilat albahr alraayiq limuhamad bin husayn bin eali altuwri alhanafii alqadiri, tawafaa baed 1138 hu, wabialhashiati: minhat alkhaliq liaibn eabdin, alnaashir: dar alkitaab al'iislami, altabeati: althaaniati, bidun tarikhi.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii, tuafaa: 587hi, dar alkutub aleilmiati, altabeati: althaaniati, 1406hi, 1986m.
    • hashiat alshalabii ealaa tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, almatbaeat al'amiriat alkubraa bibulaq 1313h.
    • aldr almukhtar sharh tanwir al'absar fi fiqh madhhab al'iimam 'abi hanifat, muhamad eala' aldiyn bin eali alhasakfi, twafaa: 1088h, alnaashir: dar alfikri, bayrut, sanati, 1386h.
    • rad almuhtar ealaa alduri almukhtar lil'iimam muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii, tuufiy sanatan 1253hi, alnaashir dar alfikr bayrut.
    • sharah bidayat almubtadi, eali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alfirghaniu almarghinani, 'abu alhasan burhan aldiyn, tawafaa 593hi, almuhaqaqi: talal yusif, alnaashir: dar ahya' alturath alearabi, bayrut, lubnan.
    • fath alqadir kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi almaeruf biaibn alhamam, tuafaa: 861hi, dar alfikri, altabeat bidun dhikr altabeat wadhakr altaarikhi.
    • majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhar, eabd alrahman muhamad, almaeruf bishaykhi zadahu, tuafaa: 1078hi, bidun dhikr alnaashir, waraqm altabeati, wasunat altabei.

    2: kutub almalikia:

    • 'awjaz almasalik 'iilaa muataa al'iimam malk, muhamad zakariaa alkandihluii, tuufiy sanatan 1402hi, 'aetanaa bih , waealaq ealayhi: 'a.da, taqi aldiyn alnadawi, alnaashir: dar alqalami, dimashqa, sanat alnashr 1424h, 2003m.
    • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil, muhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusif aleabdari algharnati, 'abu eabd alllh almawaq almaliki, tuafaa: 897hi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1416h-1994m.
    • altalqin fi alfiqh almaliki, 'abu muhamad eabd alwahaab bin eali bin nasr althaelabi albaghdadii almaliki, twafaa: 422hi, tahqiqu: 'abi 'uwys muhamad bu khabzat alhusni altitwani, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa 1425h,2004m.
    • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi, li'abi eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albirr bin easim alnamrii alqurtibi, tuafaa: 463hi, t haqiqi: mustafaa bin 'ahmad alealawi wamuhamad eabd alkabir albakri, alnaashir: muasasat qurtiba.
    • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabira, muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almaliki, tuafaa: 1230hi, alnaashir: dar alfikri, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • hashiat aleadawii ealaa sharh kifayat altaalib alrabani, 'abu alhasan, eali bin 'ahmad bin makram alsaeidi aleadawii - nisbat 'iilaa bani eudi, bialqurb min minfiluta-, twafaa: 1189h, tahqiqu: yusif alshaykh muhamad albiqaei, alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeati: bidun tabeati, tarikh alnashr: 1414h.
    • sharh altalqina, 'abu eabd allh muhamad bin ealiin bin eumar alttamimy almazri almalki, tuafaa: 536hi, tahaqiqa: samahat alshaykhi: mhmmad almukhtar alsslamy, alnaashir: dar algharb al'iislamy, altabeati: altabeat al'uwlaa, 2008 ma.
    • sharah alzzurqany ealaa mukhtasar khalil, eabd albaqi bin yusif bin 'ahmad alzarqani almisrii, tuafaa: 1099hi, wamaehu: alfath alrabaaniu fima dhahal eanh alzarqani, dabtah wasahhah wakharaj ayatiha: eabd alsalam muhamad 'amin, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1422hi, 2002m.
    • alsharh alkabiru, 'abu albarakat 'ahmad bin muhamad aleadawi, alshahir bialdirdir, tuafaa: 1201hi, alnaashir: dar alfikri, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • sharh mukhtasar khalil lilkhirshi, muhamad bin eabd allah alkharshi almaliki 'abu eabd allah, tuafaa: 1101hi, alnaashir: dar alfikr liltibaeati, bayruta, altabeata: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • alfawakih aldawani ealaa risalat aibn 'abi zayd alqayrawani, 'ahmad bin ghanim ('aw ghunim) bin salim aibn mihna, shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almaliki, tuafaa: 1126hi, alnaashir: dar alfikr altabeati: bidun tabeat tarikh alnashri: 1415h - 1995m.
    • alqawanin alfiqhiati, 'abu alqasima, muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin eabd allahi, abn jizi alkalbi algharnati, tuafaa: 741hi, dar alfikri, bayrut.
    • kifayat altaalib alrabaanii lirisalat 'abi zayd alqayrawani li'abi alhasan almaliki, tahqiqu: yusif alshaykh muhamad albiqaeii, alnaashir: dar alfikri, sanat alnashri: 1412hi, makan alnashri: bayrut.
    • mukhtasar alealaamat khalil, khalil bin 'iishaq bin musaa, dia' aldiyn aljundii almaliki almisrii tuafaa: 776hi, tahqiqu: 'ahmad jad, alnaashir: dar alhadithi, alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, 1426h,2005m.
    • almudawanata, malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahii almadni, tuafaa: 179hi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415hi, 1994m.
    • mawahib aljalil sharh mukhtasar khalil, shams aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsi almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almaliki, tuafaa: 954hi, alnaashir: dar alfikri, altabeati: althaalithati, 1412hi, 1992m.

    3: kutub alshaafieia:

    • alaqnae fi hali 'alfaz 'abaa shujaei, shams aldiyn muhamad bin 'ahmad alsharbinaa alkhatib alqahirii alshaafieia, tabeata: dar alfikri.
    • al'um, al'iimam alshaafieiu 'abu eabd allah muhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman bin shafie bin eabd almutalib bin eabd manaf almatlabii alqurashii almakii, tuafaa: 204hi, alnaashir: dar almaerifati, bayrut, altabeatu: bidun tabeati, sanat alnashri: 1410, 1990m.
    • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieayi, 'abu alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii, twafaa: 558hi, tahqiqu: qasim muhamad alnnwri, alnaashir: dar alminhaji, jidat, altabeatu: al'uwlaa, 1421 ha, 2000 mi.
    • hashiat qalyubi ealaa sharh jalal aldiyn almahaliyi ealaa minhaj altaalibin, shihab aldiyn 'ahmad bin 'ahmad bin salamat alqilyubi, tuufiy sanatan 1069, tahqiqa: maktab albuhuth waldirasat alnaashir: dar alfikri, sanat alnashr: 1419hi - 1998m, makan alnashri: lubnan, bayrut.
    • rudat altaalibin waeumdat almuftina, 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii, tuafaa: 676h, alnaashiru: almaktab al'iislamia, bayrut, sanat alnashr: 1405h..
    • almajmue sharah almuhadhab lil'iimam 'abu zakariaa muhyi aldiyn bin sharaf alnawawii, tuufiy sanatan 676hi, alnaashir dar alfikri.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, shams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieayi, tuafaa: 977hi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415hi, 1994m.
    • alminhaj alqawim sharh almuqadimat alhadramiati, shihab aldiyn 'ahmad bin muhamad, abn hajar alhitmi, tuafaa :974hi, bidun dhikr alnaashir, wasanat alnashri.
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj lil'iimam shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramli, tuufiy sanatan 1004hi, alnaashir dar alfikri, bayrut, altabeat al'akhirat sanat 1404h, 1984m.
    • hashiat 'abi aldaya' nur aldiyn bin ealiin alshibramilsi al'aqharii (1087hi), matbue mae nihayat almuhtaji, alnaashir dar alfikri, bayrut, altabeat al'akhirat sanat 1404h, 1984m.

    4: kutub alhanabila:

    • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf - matbue mae almuqanae -, eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman bin 'ahmad almardawy, twafaa: 885 ha, tahqiqi: alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alduktur eabd alfataah muhamad alhulu, alnaashir: hajar liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirati, jumhuriat misr alearabiat, altabeati: al'uwlaa, 1415 ha, 1995 mi.
    • hashiat alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea, eabd alrahman bin muhamad bin qasim aleasimii alhanbalii alnajdii, tuafaa: 1392hi, bidun nashir, altabeata: al'uwlaa sanat 1397h.
    • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa almaeruf bisharh muntahaa al'iiradat, mansur bin yunis bin salah aldiyn aibn hasan bin 'iidris albahutaa alhanbali, tuafaa: 1051hi, alnaashir: ealim alkutub, altabeati: al'uwlaa, sanatan 1414h, 1993m.
    • alrawd almurabae sharh zad almustaqniea, mansur bin yunis bin salah aldiyn aibn hasan bin 'iidris albuhutii alhanbali, tuafaa: 1051hi, wamaehu: hashiat alshaykh aleuthaymin wataeliqat alshaykh alsaedi, kharaj 'ahadithahu: eabd alquduws muhamad nadhir, alnaashir: dar almuayidi, muasasat alrisalati.
    • alsharh alkabir (almatbue mae almuqanae, wal'iinsafi), shams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdisi, tuafaa: 682 ha, tahqiqu: alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alduktur eabd alfataah muhamad alhalu, alnaashir: hajar liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirati, jumhuriat misr alearabiat, altabeati: al'uwlaa, 1415 ha, 1995 mi.
    • alfuruea, muhamad bin muflih bin muhamad bin mufraji, 'abu eabd allahi, shams aldiyn almuqdisii thuma alsaalihayi, tuafaa: 763hi, tahqiqu: eabd alllh bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: altabeat al'uwlaa 1424hi, 2003 ma, wamaeah tashih alfurue lieala' aldiyn eali bin sulayman almardawi.
    • alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmad alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, alshahir biaibn qadamat almaqdisi, tuafaa: 620hi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1414hi, 1994m.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, mansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albuhutii alhanbali, tuafaa: 1051ha, dar alkutub aleilmiati.
    • almughaniy fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal alshaybani, eabd alllh bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii 'abu muhamad, alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1405hi.
    • almulakhas alfiqhii lilshaykhi: salih bin fawzan bin eabd allah alfuzan, alnaashir: dar aleasimati, alrayad, almamlakat alearabiat alsaeudiat, altabeatu: al'uwlaa, 1423h.
    • manar alsabil fi sharh aldalil liabn duyan, 'iibrahim bin muhamad bin salim bin duyan, tufaa1353hi, tahqiqu: zuhayr alshaawish, alnaashir almaktab al'iislamia, altabeat alsaabieat sanatan 1409 ha ,1989m.

    5: kutub alzaahiria:

    • almuhalaa bialathar, 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusi alqurtubii alzaahiri, tuafaa: 456hi, alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeatu: bidun tabeatin, wabidun tarikhi.

    6: kutub maeajim allugha:

    • altaerifat alfiqhiatu, muhamad eamim al'iihsan almujadadiu albarikati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, ('iieadat safin liltabeat alqadimat bibakistan sanatan 1407h, 1986mi), altabeata: al'uwlaa, 1424h.
    • alqamus alfiqhii lughat wastilaha, almualifi: alduktur saedi 'abu habib, alnaashir: dar alfikri. dimashqa, suria, altabeatu: althaaniat 1408 h ,1988m, taswiru: 1993m.
    • lisan alearab liabn manzurin, tabeatun: dar alshaebi.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira, 'ahmad bin muhamad bin ealii alfiuwmii thuma alhamawi, 'abu aleabaasi, tuafaa: nahw 770hi, alnaashir: almaktabat aleilmiati, bayrut.
    • almuejam alwasiti, alnaashir majmae allughat alearabiati, ('iibrahim mustafaa, 'ahmad alzayaati, hamid eabd alqadir, muhamad alnajar), alnaashir: dar aldaewati.
    • muejam maqayis allughati, aibn fars, 'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zakaria, tahqiqu: eabd alssalam muhamad harun, alnaashir: atihad alkitaab alearabi, tabeat sitat 1423 ha, 2002m.

    7: buhuth eilmia:

    • alaistimtar alsinaeii lilsahb wifq manzur sharei, du. hayfa' muhamad eabd alzubayri, kuliyat altarbiati, aibn rushd, qism alquran waltarbiat al'iislamiati.
    • murajaea "eunwan alkitab " kitab madat albaqa' fi 'iislah fasad alhawa' waltaharur min darar al'awba'i, lilmaqdisi muhamad bin 'ahmad altamimi, lifadil alsaeduni, 'ustadh bahith markaz aleulum albiyiyat biqutr, nashr jamieat qutra, majalat tajsiri, almujalad althaani, aleadad al'awal eam 2020m, tasadar ean markaz aibn khaldun lileulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, watanshuruha jamieat qutr.

    8: kutub eama:

    • alajmaei, 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alnaysaburi, tuafaa: 319hi, s 35, tahqiqu: fuad eabd almuneim 'ahmadu, alnaashir: dar almuslim lilnashr waltawzie, altabeatu: al'uwlaa 1425h, 2004m.

    9: mawaqie ilkitrunia:

    • muqie waykibdia ealaa alraabit:

    https://ar.wikipedia.org/wik