عقد إجارة الأرحام كنوع من الاتجار بالبشر Surrogacy Contract as a Form of Human Trafficking

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم القانون المدنى - كليه الحقوق - جامعه مدينه السادات

المستخلص

الأمومة هي أقوى الغرائز التي أودعها الله سبحانه للمرأة، وذلك لحكمة عظيمة، وهي القدرة على تحمل مشاق هذه المسؤولية الجسيمة بكل أعبائها ومتطلباتها، بدءًا من متاعب الحمل ومعاناته، ثم آلام الولادة التي وصفها بعض العلماء بأنها أشد الآلام الطبيعية التي يتعرض لها الجسم البشري قسوةً وضراوةً.
وقد شرع الله العلاج والتداوي، ومن ثم فإذا ما أصاب الجسد علة أو سقم فإنه في إطار الحفاظ عليه يجب مداوته، بمعنى إنه إن لم يكن ذلك واجبًا على الإنسان فإن التداوي يعتبر على الأقل من المقاصد الشرعية.
ومع التقدم العلمي الحديث والكبير في كافة فروعه ومجالاته وخاصة العلوم البيولوجية وعلم الأجنة والوراثة، الأمر الذي تحقق معه نجاح عمليات التلقيح بين ماء الزوج وبويضة زوجته بيولوجيا في مناج معملي ليتم إخصابه (اللقيحة) بطرق مختلفة، ثم يستكمل نموها حتى الجنين ثم الميلاد.
ولقد جاءت الشرائع السماوية فخصت الرحم صراحة بضرورة الحفاظ عليه وعدم اختلاط الأنساب، وعندما جاء دور القوانين الوضعية اهتمت برحم المرأة بما يتفق والأديان السماوية من حيث الزواج ومشروعيته وحكمته والتفريق أو الطلاق والعدة وغيرها من الأحكام التي تهدف إلى حفظ وحماية رحم المرأة حتى لا تختلط الأنساب وتقع المفاسد النفسية والاجتماعية والأخلاقية.
ويعد الاتجار بالبشر جريمة موجهة ضد الفرد حيث يتم خلالها انتهاك حقوق الضحية ناهيك عن الاستغلال الذي يتعرض له الفرد لأغراض تجارية. فيمكن القول إن الاتجار بالبشر ما هو إلا عملية بيع وشراء للأفراد خاصة النساء والأطفال، ولا يجب أن تتضمن هذه العملية نقل للأفراد من مكان إلى آخر.
Motherhood is the strongest instinct that God Almighty has entrusted to women, due to great wisdom, which is the ability to bear the hardships of this huge responsibility with all its burdens and requirements, starting with the troubles and suffering of pregnancy, then the pains of childbirth, which some scholars have described as the most cruel and ferocious natural pains to which the human body is exposed.
God has legislated treatment and therefore, if the body is afflicted with an ailment or disease, within the framework of preserving it, it must be treated, meaning that if this is not obligatory for a person, then treatment is at least considered one of the legitimate goals.
With the great modern scientific progress in all its branches and fields, especially biological sciences, embryology and genetics, which has led to the success of fertilization operations between the husband’s water and his wife’s egg biologically in a laboratory setting, so that it is fertilized (the vaccine) in various ways, then its development continues until the fetus and then birth.
Human trafficking is a crime directed against the individual, during which the rights of the victim are violated, not to mention the exploitation to which the individual is exposed for commercial purposes. It can be said that human trafficking is nothing more than a process of buying and selling individuals, especially women and children, and this process should not include transporting individuals from one place to another.

الكلمات الرئيسية


  • القرآن الكريم
  • كتب الحديث والفقه
    • سنن أَبُي دَاوُدَ: لأبي داود السجستاني، تحقيق محب الدين عبد الحميد، الناشر دار الفلك.
    • صحيح البخاري: لمحمد بن إسماعيل البخاري، تحقيق محمد البغا، الناشر دار ابن كثير، بيروت، ط3، 1407هـ.
    • صحيح مسلم: لمسلم بن الحجاج، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر دار احياء التراث العربي، بيروت.
    • كتاب الاقناع: في فقه الامام احمد بن حنبل لشرف الدين موسى الحجاوي (2/283)
  • الابحاث
    • إبراهيم القطان الإنجاب في ضوء الإسلام بحث منشور في مجلة البحوث الفقهية في ندوة الإنجاب في ضوء الإسلام الكويت ص10.
    • إبراهيم بدران تأجير الأرحام مرفوض طبيا وأخلاقيا واجتماعيا مقال منشور فى مجله الأزهر الشريف العدد (85) مايو 2001 ص 11.
    • أبو بكر عبد الله بن آل زايد طرق الإنجاب في الطب الحديث وحكمها الشرعي مقال منشور بمجلة مجمع الفقه الإسلامي العدد الثالث 1986م ص10.
    • أحمد بن زكريا بن فارس معجم مقاييس اللغة دار الجبل بيروت الطبعة الأولى 1411هــ - ج (1).
    • أحمد زكى عويس فرق النكاح مكتبة حقوق طنطا 2001 القسم الثانى.
    • بكر عبد الله أبو زيد فقه النوازل مؤسسة الرسالة بيروت 1416 هـ - الطبعة الأولى.
    • حسان حتحوت أطفال الأنابيب الرحم الظئر بحث منشور في مجلد الإسلام والمشكلات الطبية المعاصرة القاهرة
    • حسني محمود عبد الدايم عقد أجاره الأرحام بين الحظر والإباحة دار الفكر العربي
    • حسيني هيكل النظام القانوني للإنجاب الصناعي بين القانون والشريعة الإسلامية دراسة مقارنة دار الكتب القانونية القاهرة ص 367
    • حمود بن سعدون بن مفرح: حکم تأجير الأرحام وآثاره.مجلة الدراسات الإسلامية والبحوث الأكاديمية, 2021, 16.102: 89-118.
    • خاطر خيرة: استئجار الأرحام بين القانون والشريعة الإسلامية، مجلة الدراسات الحقوقية، جامعة الدكتور مولاي الطاهر- سعيدة -الجزائر العدد السادس- ديسمبر 2016م.
    • خالد فتحي: تأجير الأرحام الرأي والرأي المعاكس كتاب وآراء- موقع هسبريس- بتاريخ 23 يوليو 2019م.
    • ربيعة غندوفة - استئجار الارحام دراسة مقارنة بين الشريعة الإسلامية والقانون الوضعي رسالة الماجستير في العلوم الإسلامية، كلية العلوم الاجتماعية والإنسانية، جامعة الوادي الجزائر 2014م .
    • رمزي رشاد الشيخ النظرية العامة للالتزام الجزء الأول مصادر الالتزام مطبعة النهضة بدون سنة نشر.
    • زهير أحمد السباعي ومحمد على البار الطبيب وأدبه وفقهه الدار الشامية بيروت
    • زين العابدين بن إبراهيم بن نجيم: الأشباه والنظائر على مذهب أبى حنيفة النعمان، (بيروت- دار الكتب العلمية- 1400هـ).
    • ساجدة طه محمود: تأجير الأرحام وأثره في نظر الشريعة والطب والقانون- قسم علوم القرآن كلية التربية للبنات- جامعة بغداد- يناير 2010م

https://www.researchgate.net/publication/

  • سيف قزامل قضايا فقهية معاصرة بدون دار نشر
  • سعد بن عبد العزيز بن عبد الله الشويرخ. أحكام التلقيح غير الطبيعي: أطفال الأنابيب. - الطبعة الأولى الرياض كنوز اشبيليا- 1430هـ- ج1.
  • سليمان مرقس موجز البيع والإيجار مطابع دار النشر للجامعات المصرية القاهرة
  • سمير عيد السيد تناغو القانون والالتزام الفنية للطباعة والنشر الاسكندرية بدون سنة نشر.
  • السيد محمد مرتضى الزبيدي الحنفي تاج العروس في جواهر القاموس بدون سنة تاريخ نشر مادة ظئر 12 / ص460.
  • شوقي زكريا الصالحي - الرحم المستأجرة وبنوك الاجنة - دار العلم والايمان - القاهرة 2005م.
  • شوقي زكريا الصالحي - التلقيح الصناعي بين الشريعة الإسلامية والقوانين الوضعية دار النهضة العربية- 2001م.
  • صفاء محمود العياصرة، المستجدات العلمية وأثرها على الفتاوى في الأحوال الشخصية - دار عماد الدين ط (1) -عمان 1430 هـ.
  • عامر قاسم أحمد القيس - مشكلات المسئولية الطبية المترتبة على التلقيح الصناعي - الدار العلمية الدولية - عمان - الطبعة الأولى 2001م.
  • عائشة أحمد حسن الأحكام المتصلة بالحمل في الفقه الإسلامي المؤسسة مجلد الجامعية للدراسات والنشر بيروت ط (1) 1429 هـ.
  • عبد الحميد عثمان محمد مصادر الالتزام المصادر اللاإرادية بدون دار نشر الطبعة الثانية 1418هــ.
  • عبد الرازق حسن فرج النظرية العامة للالتزام مطبعة الفجر الجديد
  • عبد العزيز الليدي القاموس الطبي العربي دار البشير الأردن الطبعة الأولى 1425هــ.
  • عبد القادر محمد أبو العلا. "تأجير الأرحام حرام حرام. مجلة كلية الشريعة والقانون بأسيوط - جامعة الأزهر - مصر:;ج 1:;ع 13 (2001).
  • عبد الله بن زيد آل محمود الحكم الاقناعي في إبطال التلقيح الصناعي (مثل الجنين) بحث مقدم إلى مجمع الفقه الإسلامي جدة السعودية 1986 العدد الثامن 1998م.
  • عطا عبد العاطي السنباطي بنوك النطف والأجنة دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي دار النهضة العربية القاهرة الطبعة الأولي
  • عطية محمد عطية سعد المشكلات القانونية الناتجة عن التلقيح الصناعي رسالة دكتوراه مقدمة إلى كلية الحقوق جامعة طنطا
  • علي بن مشيب بن عبد الله البكري استئجار الأرحام دراسة تأصيلية مقارنة مقدمة لقسم العدالة الجنائية (التشريع الجنائي الإسلامي) بكلية الدراسات العليا بجامعة نايف العربية للعلوم الأمنية مايو 2011.
  • عمر سليمان الأشقر وآخرون دراسات فقهية في قضايا طبية معاصرة ج 2 ط 1 الأردن دار النفائس 1421هـ.
  • فاطمة المتولي عبده (2013). تأجير الأرحام في الفقه الإسلامي دراسة مقارنة.مجلة کلية الشريعة والقانون بتفهنا الأشراف-دقهلية, 15 (5) 2566-2631.
  • كارم السيد غنيم الاستنساخ والإنجاب بين تجريب العلماء وتشريع السماء دار الفكر العربي الطبعة الأولى
  • كريمة عبود جبر استئجار الأرحام والآثار المتربية عليه بحث منشور في مجلة كلية التربية الأساسية جامعة الموصل العراق المنشور في فبراير 2010 العدد 3 من المجلد 9.
  • محمد المرسي زهرة الإنجاب الصناعي - أحكامه القانونية دراسة مقارنة الكويت 1992م.
  • محمد عبد الجواد حجازي النتشة: المسائل الطبية المستجدة في ضوء الشريعة الإسلامية: دراسة مقارنة- دار الحكمة، 1996م، ج 1.
  • محمد على البار طفل الأنبوب والتلقيح الصناعي دار العلم جده الطبعة الثانية
  • محمد على البار _ أخلاقيات التلقيح الصناعي (نظرة إلى الجذور) الدار السعودية للنشر
  • محمد على الصافوري نظرات في شريعة اليهود الولاء للطبع والتوزيع بشبين الكوم منوفية
  • محمد على محجوب الأحوال الشخصية في الشريعة الإسلامية والقوانين التي تحكمها في مصر شركة كاس للطباعة بدون سنة نشر.
  • محمد محمود حمزة إجارة الأرحام بين الطب والشريعة الإسلامية دار الكتب العلمية بيروت الطبعة الأولى 2007م.
  • محمد يعقوب محمد الدهلوى حقوق المرأة الزوجية والتنازل عنها- دار الفضيلة- الرياض، ط 1، 2002.م
  • محمود جمال الدين زكى الوجيز في النظرية العامة للالتزامات في القانون المصري مطبعة جامعة القاهرة 1978 ص 165.
  • محمود شقير نقيب الاطباء اللبناني الأسبق - في مقال نشرته جريدة الحياة اللبنانية في عددها 14858 الصادر في 29/11/2003
  • مصطفى عباس أستاذ الأمراض الجلدية والتناسلية وعلاج العقم بالدقهلية مصر جريدة الصباح.
  • مهند بذيان صالح مدى مشروعية استخدام الرحم الظئر (الأم البديلة) دراسة قانونية بحث منشور في مجلة جامعة الأنبار للعلوم التطبيقية والقانونية العدد الأول
  • يوسف عبد الرحمن الفرت قضايا فقهيه معاصرة دار الفكر العربي القاهرة الطبعة (1) 2004م.

 

Guerrier, D., Mouchel, T., Pasquier, L., & Pellerin, I. (2006). The Mayer-Rokitansky-Küster-Hauser syndrome (congenital absence of uterus and vagina)–phenotypic manifestations and genetic approaches. Journal of negative results in biomedicine5, 1-8.‏

Hartmann, K. E., Velez Edwards, D. R., Savitz, D. A., Jonsson-Funk, M. L., Wu, P., Sundermann, A. C., & Baird, D. D. (2017). Prospective cohort study of uterine fibroids and miscarriage risk. American journal of epidemiology186 (10), 1140-1148.‏

Human Rights Documents Online — Brill- Trafficking 2012 (January - December)

https://web.archive.org/web/20200406055754/https://primarysources.brillonline.com/browse/human-rights-documents-online/trafficking-2012-january-december;hrdhrd05100108

Modebadze, V. (2022). Afghanistan under Taliban: a new regime poses a threat to international stability. Journal of Liberty and International Affairs, 8 (1), 277-291.‏

Patel, N. H., Jadeja, Y. D., Bhadarka, H. K., Patel, M. N., Patel, N. H., & Sodagar, N. R. (2018). Insight into different aspects of surrogacy practices. Journal of human reproductive sciences11 (3), 212.‏

Saxena, P., Mishra, A., & Malik, S. (2012). Surrogacy: ethical and legal issues. Indian journal of community medicine: official publication of Indian Association of Preventive & Social Medicine, 37 (4), 211.‏

South Australia gives same-sex couples access to IVF and unpaid surrogacy - Star Observer". www.starobserver.com.au. 28، 2017

 

References:

 

1) alquran alkarim

2) kutub alhadith walfiqh

  • sunan 'abuy dawuda: li'abi dawud alsijistani, tahqiq muhibi aldiyn eabd alhamidi, alnaashir dar alfalaki.
  • shih albukhari: limuhamad bin 'iismaeil albukhari, tahqiq muhamad albugha, alnaashir dar abn kathir, bayrut, ta3, 1407h.
  • shih muslimin: limuslim bin alhajaji, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, alnaashir dar ahya' alturath alearabi, bayrut.
  • ktab aliaqnaei: fi fiqh alamam ahmad bin hanbal lisharaf aldiyn musaa alhajaawii (2/283) 3)

3) alabhath

  • 'iibrahim alqatan - al'iinjab fi daw' al'iislam - bahath manshur fi majalat albuhuth alfiqhiat fi nadwat al'iinjab fi daw' al'iislam - alkuayt - sa10.
  • 'iibrahim badran - tajir al'arham marfud tibiyana wa'akhlaqiana wajtimaeiana - maqal manshur faa majalih al'azhar alsharif - aleadad (85) - mayu 2001 - s 11.
  • 'abu bakr eabd allh bin al zayid - taruq al'iinjab fi altibi alhadith wahakamaha alshareia - maqal manshur bimajalat majmae alfiqh al'iislamii - aleadad althaalith - 1986m - si10.
  • 'ahmad bin zakariaa bin faris - muejam maqayis allughat - dar aljabal bayrut - altabeat al'uwlaa - 1411h - j (1).
  • 'ahmad zakaa euays - faraq alnikah - maktabat huquq tanta - 2001 - alqism althaanaa.
  • bkir eabd allah 'abu zayd - fiqh alnawazil - muasasat alrisalat - bayrut - 1416 hu - altabeat al'uwlaa.
  • hasan hathut - 'atfal al'anabib - alrahim alzuyr - bahth manshur fi mujalad al'iislam walmushkilat altibiyat almueasirat - alqahirat - 1991.
  • husni mahmud eabd aldaayim - euqid 'ajarah al'arham bayn alhazr wal'iibahat - dar alfikr alearabii - 2006.
  • hsini hikal - alnizam alqanuniu lil'iinjab alsinaeii bayn alqanun walsharieat al'iislamiat - dirasat muqaranat - dar alkutub alqanuniat - alqahirat - 2007. - s 367
  • hmud bin saedun bin mufrihi: hakm tajir al'arham watharuhu. majalat aldirasat al'iislamiat walbuhuth al'akadimiati, 2021, 16.102: 89-118.
  • khatir khayratin: aistijar al'arham bayn alqanun walsharieat al'iislamiati, majalat aldirasat alhuquqiati, jamieat alduktur mawlay altaahir- saeidat -aljazayir - aleadad alsaadisi- disambir 2016m.
  • khalid fatahi: tajir al'arham alraay walraay almueakis - kitab wara'- mawqie hisbris- bitarikh 23 yuliu 2019m.
  • rbieat ghandufat - astijar alarham dirasat muqaranat bayn alsharieat al'iislamiat walqanun alwadeii - risalat almajistir fi aleulum al'iislamiati, kuliyat aleulum alajtimaeiat wal'iinsaniati, jamieat alwadi - aljazayir - 2014m .
  • ramzi rashad alshaykh - alnazariat aleamat lilailtizam - aljuz' al'awal - masadir alailtizam - matbaeat alnahdat - bidun sanat nashra.
  • zahir 'ahmad alsubaeiu wamuhamad ealaa albar - altabib wa'adabih wafiqahuh - aldaar alshaamiat - bayrut - 1997.
  • zayn aleabidin bin 'iibrahim bin najim: al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abaa hanifat alnueman, (birut- dar alkutub aleilmiati- 1400hi).
  • sajidat tah mahmud: tajir al'arham wa'atharuh fi nazar alsharieat waltibi walqanuni- qism eulum alquran - kuliyat altarbiat lilbanati- jamieat baghdad- yanayar 2010m

https://www.researchgate.net/publication/

  • sayf qazamal - qadaya fiqhiat mueasirat - bidun dar nashr - 2001.
  • saed bin eabd aleaziz bin eabd allah alshuwyrkhi. 'ahkam altalqih ghayr altabieii: 'atfal al'anabib. - altabeat al'uwlaa - alriyad - kunuz ashbilya- 1430h- ji1.
  • sulayman marqas - mujiz albaye wal'iijar - matabie dar alnashr liljamieat almisriat - alqahirat - 1958.
  • smir eid alsayid tinaghu - alqanun walailtizam - alfaniyat liltibaeat walnashr - alaiskandariat - bidun sanat nashra.
  • alsayid muhamad murtadaa alzubaydi alhanafiu - taj alearus fi jawahir alqamus - bidun sanat tarikh nushr - madat zir 12 / sa460.
  • shawqi zakariaa alsaalihiu - alrahim almustajarat wabanuk alajinat - dar aleilm walayman - alqahirat - 2005m.
  • shawqi zakariaa alsaalihi - altalqih alsinaeiu bayn alsharieat al'iislamiat walqawanin alwadeiat - dar alnahdat alearabiati- 2001m.
  • safa' mahmud aleayasirat, almustajadaat aleilmiat wa'atharuha ealaa alfatawaa fi al'ahwal alshakhsiat - dar eimad aldiyn - - t (1) -eman - 1430 hi.
  • eamir qasim 'ahmad alqays - mushkilat almasyuwliat altibiyat almutaratibat ealaa altalqih alsinaeii - aldaar aleilmiat alduwaliat - eamaan - altabeat al'uwlaa - 2001m.
  • eayishat 'ahmad hasan - al'ahkam almutasilat bialhaml fi alfiqh al'iislamii - almuasasat - mujalad aljamieiat lildirasat walnashr - bayrut - t (1) - 1429 hu.
  • eabd alhamid euthman muhamad -masadir alailtizam - almasadir allaa'iiradiat - bidun dar nashr - altabeat althaaniat - 1418h.
  • eabd alraaziq hasan faraj - alnazariat aleamat liliailtizam - matbaeat alfajr aljadid - 1983.
  • eabd aleaziz alliydi - alqamus altibiyu alearabiu - dar albashir - al'urdunu - altabeat al'uwlaa - 1425hi.
  • eabd alqadir muhamad 'abu aleala. "tajir al'arham haram harami. majalat kuliyat alsharieat walqanun bi'asyut - jamieat al'azhar - masr:;j 1:;e 13 (2001).
  • eabd allah bin zayd al mahmud - alhakm alaiqnaeiu fi 'iibtal altalqih alsinaeii (mathal aljinin) - bahath muqadam 'iilaa majmae alfiqh al'iislamii - jidat - alsaeudiat - 1986 - aleadad althaamin - 1998m.
  • eta eabd aleati alsunbatii - banuk alnutaf wal'ajinat - dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadeii - dar alnahdat alearabiat - alqahirat - altabeat al'awali - 2001.
  • eatiat muhamad eatiat saed - almushkilat alqanuniat alnaatijat ean altalqih alsinaeii - risalat dukturah muqadimatan 'iilaa kuliyat alhuquq - jamieat tanta - 2001.
  • eali bin mushib bin eabd allah albakri - aistijar al'arham - dirasat tasiliat muqaranatan - muqadimat liqism aleadalat aljinayiya (altashrie aljinayiyi al'iislamii) bikuliyat aldirasat aleulya - bijamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat - mayu 2011.
  • eumar sulayman al'ashqar wakhrun dirasat fiqhiat fi qadaya tibiyat mueasirat -j 2 - t 1 - al'urduni - dar alnafayis - 1421h.
  • fatimat almutualiy eabduh (2013). tajir al'arham fi alfiqh al'iislamii dirasat muqaranati. majalat kliat alsharieat walqanun bitafhina al'ashraf-diqahliat, 15 (5) 2566-2631.
  • karim alsayid ghunim - aliaistinsakh wal'iinjab bayn tajrib aleulama' watashrie alsama' - dar alfikr alearabii - altabeat al'uwlaa - 1998.
  • karimat eabuwd jabr - aistijar al'arham waluathar almutarabiyat ealayh - bahath manshur fi majalat kuliyat altarbiat al'asasiat - jamieat almawsil - aleiraq - almanshur fi fibrayir 2010 - aleadad 3 min almujalad 9.
  • muhamad almursi zahrat - al'iinjab alsinaeiu - 'ahkamuh alqanuniat - dirasat muqaranat - alkuayt - 1992m.
  • muhamad eabd aljawad hijazi alnatshata: almasayil altibiyat almustajidat fi daw' alsharieat al'iislamiati: dirasat muqaranati- dar alhikmati, 1996m, j 1.
  • muhamad ealaa albar - tifl al'unbub waltalqih alsinaeii - dar aleilm - jiduh - altabeat althaaniat - 1999.
  • muhamad ealaa albar _ 'akhlaqiaat altalqih alsinaeii (nazarat 'iilaa aljudhuri) - aldaar alsueudiat lilnashr - 1987.
  • muhamad ealaa alsaafuri - nazarat fi sharieat alyahud - alwala' liltabe waltawzie bishabin alkum - manufiat - 1995.
  • muhamad ealaa mahjub - al'ahwal alshakhsiat fi alsharieat al'iislamiat walqawanin alati tahkumuha fi misr - sharikat kas liltibaeat - bidun sanat nashara.
  • muhamad mahmud hamzat - 'iijarat al'arham bayn altibi walsharieat al'iislamiat - dar alkutub aleilmiat - bayrut - altabeat al'uwlaa - 2007m.
  • muhamad yaequb muhamad aldihalwaa -huquq almar'at alzawjiat waltanazul eanha- dar alfadilati- alrayad, t 1, 2002.m
  • mahmud jamal aldiyn zakaa - alwajiz fi alnazariat aleamat lilailtizamat fi alqanun almisrii - matbaeat jamieat alqahirat 1978 - s 165.
  • mahmud shuqayr naqib alaitiba' allubnanii al'asbaq - fi maqal nasharath jaridat alhayaat allubnaniat fi eadadiha 14858 alsaadir fi 29/11/2003
  • mistafaa eabaas - 'ustadh al'amrad aljildiat waltanasuliat waeilaj aleuqm bialdaqahliat - misr - jaridat alsabahi.
  • muhanad bidhian salih - madaa mashrueiat aistikhdam alrahim alziyr (al'umu albadilata) dirasat qanuniat - bahath manshur fi majalat jamieat al'anbar lileulum altatbiqiat walqanuniat - aleadad al'awal - 2003.
  • yusuf eabd alrahman alfart - qadaya fiqhayh mueasirat - dar alfikr alearabii - alqahirat - altabea (1) - 2004m.