المُمَاطَلَةُ في أداءِ الدُّيُونِ والاقتراحاتُ الفقهيةُ لمعالجتِها Procrastination In The Performance Of Debts And The Proposed Jurisprudential Solutions To Address Them

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

کلية الشريعة والقانون بالقاهرة

المستخلص

يهدف هذا البحث للوصول إلى حلٍّ فقهيًّ شرعيٍّ لمعضلةِ مماطلة المدين الموسر في أداء الدين؛ ولقد استند على حلولٍ مبتكرةٍ قدَّمها أصحابها في إطار معالجةِ هذه المعضلةِ؛ ولقد تناولت هذا البحث في مبحثين؛ تعرّضَ أوَّلُهما لمفهوم المماطلة والدَّيْن وموقف الشريعة من المدين المماطل، بينما تناول الثاني: الاقتراحات الفقهية لمعالجة المماطلة؛ وقد جاء في خمسة مطالب؛ كل مطلب فيها يتناول مقترحًا فقهيًّا؛ لحل مشكلة المماطلة. أمَّا عن الحلول التي قدمها البحث؛ فهي: تحويل الدَّيْن إلى مال مضاربة، واشتراط التعويض عن الضرر المتحقق بالمماطلة، كذلك: اشتراط حلول الأقساط حال المماطلة، وإلزام المماطل بالتصدق، وأخيرًأ: إلزام المدين المماطل بتقديم قرضٍ حسن.ولقد توصل البحث إلى عدد من النتائج؛ منها: أنَّ الشريعة الإسلامية وجَّهت رسائل موجعةً لمن قدر على أداء دينه فماطل صاحبَ الحقِّ حتَّى أرهقه؛ منها أنَّ نيَّةَ المماطلةِ هلاكٌ لصاحبها وتلف، وأنَّ المطْلَ ظلمٌ، والمماطلُ ظالم، كما أنَّ المطْلَ يَرْفع "الحصانةَ الشرعيَّةَ" عن المُماطل، أنَّ الفقهاء لم يقفوا "مكتوفي الفقه"، أو "محصوري التناول" أمام "معضلة المماطلة"؛ بل أعملوا قرائحهم في إيحادِ حلولٍ مبتكرةٍ قادرةٍ على ردع "ثقافة المماطلة".وأنَّ من الحلول الفقهية المقترحة لمعالجة مشكلة المماطلة: تحويل الدين مال مضاربة، واشتراط التعويض عن الضرر المتحقق بالمماطلة، وأيضًا: اشتراط حلول الأقساط حال المماطلة، وإلزام المماطل الموسر بالتصدق، وأخيرًا: إلزام المدين المماطل بتقديم قرضٍ حسن للدائن. ولقد توصَّلْتُ إلى إمكان تطبيق هذه الحلول المبتكرة كل على حسبِ الحاجة إليه تقديمًا، وترجيحًا.
 
Abstract:
This research aims to reach a legal jurisprudential solution to the dilemma of procrastinating the solvent debtor in the performance of the debt; It was based on innovative solutions presented by its owners in the framework of addressing this dilemma. I have dealt with this research in two chapters; The first dealt with the concept of procrastination, debt, and the position of Sharia towards the procrastinating debtor, while the second dealt with: jurisprudential suggestions for dealing with procrastination; It came in five demands; Each demand in it deals with a doctrinal proposal.
 To solve the problem of procrastination. As for the solutions presented by the research; They are: converting the debt into speculative money, and stipulating compensation for the damage achieved by procrastination, as well as: requiring installments to be paid in the event of procrastination, obliging the procrastinator to give alms, and finally: obliging the procrastinating debtor to provide a good loan
. The research reached a number of results; Among them: that the Islamic law sent painful messages to those who were able to perform their religion, so the owner of the right procrastinated until he exhausted him. Among them is that the intention of procrastination is the destruction of its owner and damage, and that procrastination is unjust, and procrastination is unjust, just as procrastination lifts the "legitimate immunity" of the procrastinator. Rather, they used their opinions to come up with innovative solutions capable of deterring the "culture of procrastination."
And that among the proposed jurisprudential solutions to address the problem of procrastination: converting the debt into speculative money, and requiring compensation for the damage achieved by procrastination, and also: requiring installments to be paid in the event of procrastination, obliging the wealthy procrastinator to give alms, and finally: obliging the procrastinating debtor to provide a good loan to the creditor. I have reached the possibility of applying these innovative solutions, each according to the need for submission and weighting.

الكلمات الرئيسية


  • ابن الهمام، كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام (المتوفى: 861هــ): فتح القدير، الناشر: دار الفكر، (د.ط)، (د.ت).
  • ابن حجر، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي: فتح الباري، الناشر: دار المعرفة - بيروت، 1379هـ.
  • ابن رشد، أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (المتوفى: 520هــ): البيان والتحصيل، حققه: د محمد حجي وآخرون، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، ط2، 1408هــ - 1988م.
  • ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (المتوفى: 1252هــ): رد المحتار على الدر المختار "حاشية ابن عابدين"، الناشر: دار الفكر-بيروت، ط2، 1412-1992م.
  • ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (المتوفى: 463هــ): الاستذكار، تحقيق: سالم محمد عطا، محمد علي معوض، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، ط1، 1421هـ/2000م.
  • ابن فارس، أبو الحسين أحمد بن فارس القزويني: معجم مقاييس اللغة، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، دار الفكر، بيروت، ط 2، 1399هــ -1979م.
  • ابن قدامة، موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى:620هـ): الكافي في فقه الإمام أحمد، الناشر: دار الكتب العلمية، ط1، 1414 هــ - 1994م.
  • ابن قدامة، موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى:620هـ): المغني، الناشر: مكتبة القاهرة، تاريخ النشر: 1388هــ/1968م.
  • ابن كثير: أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي (المتوفى: 774هــ): تفسير القرآن العظيم، المحقق: محمد حسين شمس الدين، الناشر: دار الكتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون بيروت، ط1، 1419هـ.
  • ابن مفلح، إبراهيم بن محمد بن عبد الله، (المتوفى: 884هــ): المبدع في شرح المقنع، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، ط1، 1418هـ-1997م.
  • ابن منظور، جمال الدين محمد بن مكرم بن على، (المتوفى: 711هــ): لسان العرب، الناشر: دار صادر-بيروت، ط3، 1414هــ.
  • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هـ): فتح الغفار شرح المنار ، طبعة مصطفى الحلبي، 1355هـ.
  • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هـ): الأشباه والنظائر، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان، ط1، 1419-1999م.
  • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هـ): الأشباه والنظائر، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان، ط1، 1419-1999م.
  • أبو داود، سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي السِّجِسْتاني، (المتوفى: 275هــ): سنن أبي داود، المحقق: محمد محيي الدين عبد الحميد، الناشر: المكتبة العصرية، صيدا بيروت.
  • الأشقر، محمد سليمان-عمر سليمان، وآخرون: بحوث فقهية في قضايا اقتصادية معاصرة، دار النفائس، الأردن، 1418هـ-1998م.
  • الأصفهاني: محمود بن عبد الرحمن بن أحمد بن محمد (المتوفى: 749هــ)، المحقق: محمد مظهر بقا، الناشر: دار المدني، السعودية، ط1، 1406هـ/ 1986م.
  • الباجي، أبو الوليد سليمان بن خلف بن سعد بن أيوب بن وارث التجيبي القرطبي الباجي الأندلسي (المتوفى: 474هــ): المنتقى شرح الموطأ، مطبعة السعادة، بجوار محافظة مصر، ط1، 1332هــ.
  • البخاري، أبو عبد الله، محمد بن إسماعيل الجعفي (المتوفى: 256 هــ): لجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله ﷺ وسننه وأيامه (صحيح البخاري)، المحقق: محمد زهير بن ناصر الناصر، الناشر: دار طوق النجاة، ط1، 1422هــ.
  • البشير: محمد طه: الدين وأحكامه في الفقه الاسلامي والقانون الوضعي ، بحث منشور في مجلة العلوم القانونية والسياسية التي تصدرها كلية القانون في جامعة بغداد، مارس 1984م.
  • البهوتي، منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هـ): كشاف القناع، الناشر: دار الكتب العلمية، (د.ط)، (د.ت).
  • الترمذي، محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هــ): سنن الترمذي، المحقق: بشار عواد معروف، الناشر: دار الغرب الإسلامي-بيروت، 1998م.
  • التفتازاني: سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني (المتوفى: 793هــ): التلويح على التوضيح، الناشر: مكتبة صبيح بمصر، (د.ط)، (د.ت).
  • الجرجاني، علي بن محمد بن علي الزين الشريف الجرجاني (المتوفى: 816هــ): التعريفات، المحقق: ضبطه وصححه جماعة من العلماء بإشراف الناشر، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت -لبنان، ط1، 1403هــ -1983م.
  • الجويني، عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (المتوفى: 478هــ): نهاية المطلب، ت: أ. د/ عبد العظيم محمود الدّيب، دار المنهاج، ط1، 1428هــ/2007م.
  • الحاكم، أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري، (المتوفى: 405هــ): المستدرك على الصحيحين، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت، ط1، 1411هـ- 1990م.
  • الحطاب: تحرير الكلام في مسائل الالتزام، ص176، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت-لبنان، ط1، 1404هـ-1984م.
  • الحطاب، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي (المتوفى: 954هــ): مواهب الجليل، الناشر: دار الفكر، الطبعة: الثالثة، 1412هــ - 1992م.
  • حماد: الدكتور نزيه حماد: قضايا فقهية معاصرة في المال والاقتصاد، الناشر: دار القلم-بيروت، ط1، 1421هـ-2001م.
  • حماد، نزيه: دراسات في أصول المداينات، دار الفاروق، المملكة العربية السعودية، 1990م.
  • الخفيف، علي: الضمان في الفقه الإسلامي، (د.ط)، دار الفكر العربي، القاهرة، 2000م.
  • الدخيل، سلمان بن صالح: المماطلة في الديون، ص513، دار: كنوز إشبيليا، ط1، 1433هـ-2012م.
  • رحماني، إبراهيم: حماية الديون في الفقه الإسلامي، (1/601)، دار البشائر الإسلامية، بيروت-لبنان، ط1، 1432هـ/2011م.
  • الرملي، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى:1004هــ): «نهاية المحتاج»، الناشر: دار الفكر، بيروت، 1404هــ/1984م.
  • الزحيلي، محمد مصطفى: القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة، الناشر: دار الفكر-دمشق، ط1، 1427هــ-2006م.
  • الزحيلي، وهبة: المعاملات المالية المعاصرة؛ الناشر: دار الفكر المعاصر، بيروت-لبنان، ط1، 1423هـ-2002م.
  • الزرقا، مصطفى: هل يُقبل شرعًا الحكم على المدين المماطل بالتعويض على الدائن؟، بحث منشور بمجلة أبحاث الاقتصاد الإسلامي (وهي الاسم السابق لمجلة جامعة الملك عبد العزيز: الاقتصاد الإسلامي، وتصدر عن جامعة الملك عبد العزيز، مركز النشر العلمي)، م/2، ع/2، 1405هـ/1985.
  • الزركشي: أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر، (المتوفى: 794هــ): المنثور في القواعد الفقهية، الناشر: وزارة الأوقاف الكويتية، ط2، 1405هـ- 1985م.
  • زكريا الأنصاري، زكريا بن محمد: أسنى المطالب في شرح روض الطالب، الناشر: دار الكتاب الإسلامي، (د.ط)، (د.ت).
  • الزيلعي، جمال الدين أبو محمد عبد الله بن يوسف بن محمد الزيلعي (المتوفى: 762هــ): تبيين الحقائق، المحقق: محمد عوامة، الناشر: مؤسسة الريان للطباعة والنشر - بيروت -لبنان/ دار القبلة للثقافة الإسلامية- جدة السعودية، ط1، 1418هــ/1997م.
  • السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر: الأشباه والنظائر، الناشر: دار الكتب العلمية، ط1، 1411هــ -1990م.
  • شبير، عثمان: صيانة المديونيات ومعالجتها من التعثر في الفقه الإسلامي، دار النفائس، الأردن ،ط1 ، 1418هــ/1997م.
  • شيخي زاده: عبد الرحمن بن محمد بن سليمان: مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر، الناشر: دار إحياء التراث العربي، (د.ط)، (د.ت).
  • الشيرازي، أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (المتوفى: 476هــ): المهذب، الناشر: دار الكتب العلمية، (د.ط)، (د.ت).
  • الصديقي: محمد علي بن محمد بن علان بن إبراهيم البكري الصديقي الشافعي (المتوفى: 1057هــ): دليل الفالحين لطرق رياض الصالحين، الناشر: دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت - لبنان، ط4، 1425 هــ-2004م.
  • الطحاوي، أبو جعفر أحمد بن محمد بن سلامة بن عبد الملك بن سلمة الأزدي الحجري المصري، (المتوفى: 321هــ): «شرح معاني الآثار» (3/6)، حققه وقدم له: (محمد زهري النجار - محمد سيد جاد الحق)، الناشر: عالم الكتب، ط1، 1414 هــ، 1994م.
  • العثماني، محمد تقي: بحوث في قضايا فقهية معاصرة؛ الناشر: دار القلم - دمشق، ط2، ١٤٢٤هـ - ٢٠٠٣م.
  • عليش، محمد بن أحمد بن محمد: منح الجليل، الناشر: دار الفكر - بيروت، (د.ط)، 1409هــ/1989م.
  • الفيروز آبادي، مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروزآبادى (المتوفى: 817هــ): القاموس المحيط، تحقيق: مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة، بإشراف: محمد نعيم العرقسُوسي، الناشر: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت-لبنان، ط8، 1426هــ - 2005م.
  • الفيومي، أحمد بن محمد بن علي، (المتوفى: نحو 770هــ): المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، الناشر: المكتبة العلمية-بيروت، (د.ط)، (د.ت).
  • القري، محمد بن علي: بحوث في التمويل الإسلامي، الناشر: دار الميمان للنشر والتوزيع، المملكة العربية السعودية، (د.ط)، (د.ت)، 1405هـ/1985.
  • الكاساني، علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى: 587هــ): بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، الناشر: دار الكتب العلمية، ط2، 1406هــ - 1986م.
  • مجلة أبحاث الاقتصاد الإسلامي، م/3، ع/1.
  • مجلة الأزهر، ج7، السنة الثالثة والستون.
  • مجلة جامعة الملك عبد العزيز، الاقتصاد الإسلامي، مركز النشر العلمي بالجامعة، م/3، 1411هــ.
  • مجلة دراسات اقتصادية إسلامية، م/3، ع/2، رجب 1417هــ.
  • المرداوي: علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي الحنبلي (المتوفى: 885هــ): التحبير شرح التحرير، المحقق: د. عبد الرحمن الجبرين، د. عوض القرني، د. أحمد السراح، الناشر: مكتبة الرشد - السعودية / الرياض، ط1، 1421هــ، 2000م.
  • المرداوي، علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي الحنبلي (المتوفى: 885هــ): «الإنصاف»، المحقق: الدكتور محمد سُليمان عبد الله الأشقر، الناشر: مكتبة الفلاح، الكويت، ط1، 1403 هــ -1983م: الناشر: دار إحياء التراث العربي، ط2، (د.ت).
  • مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هــ): المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله ﷺ "صحيح مسلم"، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت.
  • المناوي: زين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زين العابدين الحدادي ثم المناوي القاهري (المتوفى: 1031هــ)، الناشر: عالم الكتب 38 عبد الخالق ثروت-القاهرة، ط1، 1410هــ-1990م.
  • المنيع، عبد الله بن سليمان: بحث في أنَّ مطل الغني ظلم؛ أعمال الندوة الفقهية الرابعة لبيت التمويل الكويتي.
  • الموسوعة الفقهية الكويتية، صادر عن: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية-الكويت، ط1، مطابع دار الصفوة-.
  • النووي: روضة الطالبين، تحقيق: زهير الشاويش، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت-دمشق- عمان، ط3، 1412هــ /1991م.
  • الهيتمي، أحمد بن محمد بن علي بن حجر (ت: 974 هـ): تحفة المحتاج، الناشر: المكتبة التجارية الكبرى بمصر، (د.ط)، 1357هــ/1983م.

 

 

 

 

 

References:

 

  • abn alhumam, kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alisiyuasi almaeruf biabn alhumaam (almutawafaa: 861hi): fath alqadir, alnaashir: dar alfikri, (du.ta), (da.t).
  • abin hajara, 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalaniu alshaafieii: fatah albari, alnaashir: dar almaerifat - bayrut, 1379h.
  • abn rushd, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (almutawafaa: 520hi): albayan waltahsilu, haqaqahu: d muhamad hajiy wakhrun, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, ta2, 1408h - 1988m.
  • abin eabidin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (almutawafaa: 1252h): radi almuhtar ealaa aldur almukhtar "hashiat abn eabdin", alnaashir: dar alfikir-birut, ta2, 1412-1992m.
  • abin eabd albar, 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albirr bin easim alnamrii alqurtibii (almutawafaa: 463hi): alaistidhkar, tahqiqu: salim muhamad eataa, muhamad eali mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, 1421h/2000m.
  • abin fars, 'abu alhusayn 'ahmad bin faris alqazwini: muejam maqayis allughati, tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, dar alfikri, bayrut, t 2, 1399hi -1979m.
  • abn qadamat, muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu, alshahir biaibn qudamat almaqdasii (almutawafaa:620hu): alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1414 ha - 1994m.
  • abn qadamat, muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu, alshahir biabn qudamat almaqdisii (almutawafaa:620hi): almughni, alnaashir: maktabat alqahirati, tarikh alnashri: 1388h/1968m.
  • abin kathir: 'abu alfida' 'iismaeil bin eumar bn kathir alqurashii albasriu thuma aldimashqiu (almutawafaa: 774hi): tafsir alquran aleazimi, almuhaqaqa: muhamad husayn shams aldiyn, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, manshurat muhamad eali bydun - bayrut, ta1, 1419h.
  • abin muflih, 'iibrahim bin muhamad bin eabd allahi, (almutawafaa: 884hi): almubdie fi sharh almuqanaei, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1418h-1997m.
  • abin manzur, jamal aldiyn muhamad bin makram bin ealaa, (almutawafaa: 711h): lisan alearbi, alnaashir: dar sadr-birut, ta3, 1414h.
  • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi): fath alghafar sharh almanar , tabeat mustafaa alhalbi, 1355hi.
  • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi): al'ashbah walnazayira, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1419-1999m.
  • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi): al'ashbah walnazayira, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, ta1, 1419-1999m.
  • 'abu dawud, sulayman bin al'asheath bin 'iishaq bin bashir bin shidaad bin eamrw al'azdi alssijistany, (almutawafaa: 275h): sunan 'abi dawud, almuhaqaqa: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamid, alnaashir: almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
  • al'ashqara, muhamad sulayman-eamar sulayman, wakhrun: buhuth fiqhiat fi qadaya aiqtisadiat mueasirata, dar alnafayisi, al'urduni, 1418h-1998m.
  • al'asfahani: mahmud bin eabd alrahman bin 'ahmad bin muhamad (almutawafaa: 749hi), almuhaqiqi: muhamad mazhar biqa, alnaashir: dar almadni, alsueudiati, ta1, 1406hi/ 1986m.
  • albaji, 'abu alwalid sulayman bin khalaf bin saed bin 'ayuwb bin warith altajibii alqurtubii albaji al'andalusii (almutawafaa: 474hi): almuntaqaa sharh almuata'a, matbaeat alsaeadati, bijiwar muhafazat masr, ta1, 1332h.
  • albukhari, 'abu eabd allah, muhamad bin 'iismaeil aljuefii (almutawafaa: 256 ha): lijamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah wasunanih wa'ayaamuh (shih albukharii), almuhaqaqa: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, alnaashir: dar tawq alnajaati, ta1, 1422h.
  • albashir: muhamad tah: aldiyn wa'ahkamuh fi alfiqh alaslamii walqanun alwadeii , bahath manshur fi majalat aleulum alqanuniat walsiyasiat alati tusdiruha kuliyat alqanun fi jamieat baghdad, maris 1984m.
  • albhuti, mansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051hi): kashaf alqanaei, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, (du.ta), (da.t).
  • altirmidhi, muhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa (almutawafaa: 279hi): sunan altirmidhi, almuhaqaqi: bashaar eawad maeruf, alnaashir: dar algharb al'iislami-birut, 1998m.
  • altiftazani: saed aldiyn maseud bin eumar altiftazani (almutawafaa: 793hi): altalwih ealaa altawdihi, alnaashir: maktabat sabih bimasr, (du.ta), (da.t).
  • aljirjani, eali bin muhamad bin ealiin alzayn alsharif aljirjanii (almutawafaa: 816hi): altaerifati, almuhaqaqa: dabtah wasahahah jamaeat min aleulama' bi'iishraf alnaashir, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut -lubnan, ta1, 1403hi -1983m.
  • aljuini, eabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (almutawafaa: 478hi): nihayat almatlabi, ti: 'a. da/ eabd aleazim mahmud alddyb, dar alminhaji, ta1, 1428h/2007m.
  • alhakimi, 'abu eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah bin muhamad bin hamduih bin nueym bin alhakam aldabiu altahmaniu alnaysaburi, (almutawafaa: 405hi): almustadrik ealaa alsahihayni, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, ta1, 1411hi- 1990m.
  • alhatabi: tahrir alkalam fi masayil alialtizami, sa176, alnaashir: dar algharb al'iislamii, birut-lubnan, ta1, 1404h-1984m.
  • alhatabi, shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almalikii (almutawafaa: 954ha): mawahib aljalili, alnaashir: dar alfikri, altabeati: althaalithati, 1412hi - 1992m.
  • hmadi: alduktur nazih hamadi: qadaya fiqhiat mueasirat fi almal waliaqtisadi, alnaashir: dar alqilma-birut, ta1, 1421h-2001m.
  • hmadi, naziha: dirasat fi 'usul almudayanati, dar alfaruq, almamlakat alearabiat alsueudiat, 1990m.
  • alkhafifi, ealay: aldaman fi alfiqh al'iislamii, (du.ta), dar alfikr alearabii, alqahirati, 2000m.
  • aldakhili, salman bin salihi: almumatilat fi alduyuni, sa513, dar: kunuz 'iishbilya, ta1, 1433h-2012m.
  • rahmani, 'iibrahim: himayat alduyun fi alfiqh al'iislamii, (1/601), dar albashayir al'iislamiati, biruti-lubnan, ta1, 1432h/2011m.
  • alrimli, shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (almutawafaa:1004hi): <<nihayat almuhtaji>>, alnaashir: dar alfikri, bayrut, 1404h/1984m.
  • alzuhayli, muhamad mustafaa: alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati, alnaashir: dar alfikri-dimashqa, ta1, 1427h-2006m.
  • alzuhayli, wahbatu: almueamalat almaliat almueasiratu; alnaashir: dar alfikr almueasiri, birut-lubnan, ta1, 1423h-2002m.
  • alzarqa, mustafaa: hal yuqbl shrean alhukm ealaa almadin almumatil bialtaewid ealaa aldaayina?, bahath manshur bimajalat 'abhath alaiqtisad al'iislamii (whi alaism alsaabiq limajalat jamieat almalik eabd aleaziza: aliaqtisad al'iislamii, watusdir ean jamieat almalik eabd aleaziza, markaz alnashr alealmi), ma/2, ea/2, 1405h/1985.
  • alzarkashi: 'abu eabd allh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bin bihadir, (almutawafaa: 794hi): almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, alnaashir: wizarat al'awqaf alkuaytiati, ta2, 1405hi- 1985m.
  • zakariaa al'ansari, zakariaa bin muhamad: 'asnaa almutalib fi sharh rawd altaalib, alnaashir: dar alkitaab al'iislamii, (du.ta), (da.t).
  • alziylei, jamal aldiyn 'abu muhamad eabd allh bin yusif bin muhamad alzaylei (almutawafaa: 762hi): tabyin alhaqayiqi, almuhaqaqi: muhamad eawaamat, alnaashir: muasasat alrayaan liltibaeat walnashr - bayrut -lubnanu/ dar alqiblat lilthaqafat al'iislamiati- jidat - alsaeudiat, ta1, 1418h/1997m.
  • alsyuti, jalal aldiyn eabd alrahman bin 'abi bakr: al'ashbah walnazayira, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1411hi -1990m.
  • shbir, euthman: sianat almadyuniaat wamuealajatuha min altaeathur fi alfiqh al'iislamii, dar alnafayisi, al'urdunu ,t1 , 1418h/1997m.
  • shikhi zadahu: eabd alrahman bin muhamad bin sulayman: majamae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhar, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, (du.ta), (d.t).
  • alshiyrazi, 'abu ashaq 'iibrahim bin ealiin bin yusuf alshiyrazii (almutawafaa: 476hi): almuhadhibi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, (du.ta), (da.t).
  • alsidiqi: muhamad ealiin bin muhamad bin ealan bin 'iibrahim albakri alsidiyqii alshaafieiu (almutawafaa: 1057h): dalil alfalhin lituruq riad alsaalihina, alnaashir: dar almaerifat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, ta4, 1425 ha-2004m.
  • altahawi, 'abu jaefar 'ahmad bin muhamad bin salamat bin eabd almalik bin salamat al'azdii alhajarii almisri, (almutawafaa: 321hi): <<sharh maeani alathar>> (3/6), haqaqah waqadim lahu: (muhamad zahri alnajaar - muhamad sayid jad alhiq), alnaashir: ealim alkatab, ta1, 1414 ha, 1994m.
  • aleuthmani, muhamad taqi: buhuth fi qadaya fiqhiat mueasarati; alnaashir: dar alqalam - dimashqa, ta2, 1424h - 2003m.
  • ealish, muhamad bin 'ahmad bin muhamadi: manah aljalil, alnaashir: dar alfikr - bayrut, (du.ta), 1409h/1989m.
  • alfayruz abadi, majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfiruzabadaa (almutawafaa: 817h): alqamus almuhiti, tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalati, bi'iishrafi: muhamad naeim alerqsusy, alnaashir: muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, biruti-lubnan, ta8, 1426hi - 2005m.
  • alfiumi, 'ahmad bin muhamad bin eulay, (almutawafaa: nahw 770h): almisbah almunir fi ghurayb alsharh alkabira, alnaashiri: almaktabat aleilmiati-birut, (du.ta), (da.t).
  • alqari, muhamad bn eulay: buhuth fi altamwil al'iislamii, alnaashir: dar almiman lilnashr waltawziea, almamlakat alearabiat alsueudiati, (du.ta), (da.t), 1405h/1985.
  • alkasani, eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii (almutawafaa: 587hi): badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, ta2, 1406hi - 1986m.
  • majalat 'abhath aliaqtisad al'iislamii, mi/3, ei/1.
  • majalat al'azhar, ja7, alsanat althaalithat walsituna.
  • majalat jamieat almalik eabd aleaziza, aliaqtisad al'iislamiu, markaz alnashr aleilmii bialjamieati, mi/3, 1411h.
  • majalat dirasat aqtisadiat 'iislamiatin, ma/3, ea/2, rajab 1417h.
  • almardawi: eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almirdawii aldimashqiu alsaalihii alhanbalii (almutawafaa: 885hi): altahbir sharh altahrir, almuhaqaqa: da. eabd alrahman aljabrin, da. eawad alqarani, du. 'ahmad alsarahi, alnaashir: maktabat alrushd - alsaeudiat / alrayad, ta1, 1421h, 2000m.
  • almardawi, eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almardawii aldimashqiu alsaalihii alhanbalii (almutawafaa: 885h): <<al'iinsaf>>, almuhaqiqi: alduktur muhamad sulyman eabd allah al'ashqaru, alnaashir: maktabat alfalahi, alkuaytu, ta1, 1403 ha -1983m: alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, ta2, (da.t).
  • mislim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburiu (almutawafaa: 261hi): almusnid alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah "shih muslmi", almuhaqaqa: muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearbi-birut.
  • almanawi: zayn aldiyn muhamad almadeui bieabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayn aleabidin alhadaadii thuma almanawi alqahiriu (almutawafaa: 1031h), alnaashir: ealim alkutub 38 eabd alkhaliq thurut-alqahrat, ta1, 1410h-1990m.
  • almaniea, eabd allh bin sulayman: bahath fi ann mutil alghanii zulma; 'aemal alnadwat alfiqhiat alraabieat libayt altamwil alkuayti.
  • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati-alkuayti, ta1, matabie dar alsafwati-.
  • alnnwwi: rawdat altaalibina, tahqiqu: zuhayr alshaawish, alnaashiru: almaktab al'iislamia, bayruta-damashqa- eaman, ta3, 1412ha /1991m.
  • alhitmi, 'ahmad bin muhamad bin ealiin bin hajar (t: 974 hu): tuhfat almuhtaji, alnaashiru: almaktabat altijariat alkubraa bimasr, (du.ta), 1357h/1983m.