القضاء في الفقه الإسلامي Judiciary In Islamic Jurisprudence

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعـة الملك عبد العزيز كلية الآداب والعلوم الإنسانية قسم الشريعة والدراسات الإسلامية

المستخلص

جاءت الشريعة الإسلامية شاملة ومنظمة لجميع جوانب الحياة ومبينة لكافة نواحيها بقواعدها العامة وأحكامها التفصيلية، التي تُستمد من كلام الله عزَّ وجل في القرآن الكريم وما صحَّ من سنة نبينا محمد صلى الله عليه وسلم، ونتيجة لهذا التشعب في التفاصيل الشرعية أصبح لزامًا وجود من يقوم باتخاذ الأحكام الصحيحة وفقًا للقواعد الشرعية بالشكل الذي يضمن تحقيق العدالة والمساواة، بالتالي ظهر القضاء كسلطة فصل في المنازعات والخصومات، وهو أحد السلطات الثلاث التي ترتكز عليها الدولة في العصر الحديث.
ويُعدُّ القضاء من الأركان الأساسية لنهوض المجتمعات، ولا يمكن لأي مجتمع أن يستمر أو يظل متماسكًا إلا بوجود قضاء عادل يفصل بين أفراده، وقد أمر ديننا الحنيف بالقضاء.
وتهدف هذه الدراسة إلى بيان مفهوم القضاء في الفقه الإسلامي ومشروعيته وحكمه وأهميته في حل المنازعات وفصل الخصومات، ثم نتناول بالحديث عن ولاية القضاء في الفقه الإسلامي وأبرز المصنفات التي كتبها فقهاء المذاهب الأربعة المتبوعة في القضاء وأفردوها بالبحث والتدقيق، وحكم تولي القضاء، والكلام عن عزل القاضي.
وفي المبحث الأخير نتناول الحديث عن ولاية القضاء في النظام السعودي من حيث تطور أنظمة القضاء السعودي، وبيان قضاء الفرد والجماعة، وأهمية الاجتهاد الجماعي في القضاء، وشروط تعيين القاضي في النظام السعودي.  
 
Abstract:
The Islamic sharia has been developed as an entire and comprehensive and organizing for all sides of life and stating  all sides of general rules and regulations and its detailed provisions that extracted from the word of Allah – Glory to him – also to what have been demonstrated by our prophet Mohamed Peace be upon him – due to the detailed of sharia in which became obligatory to establish or develop the right provisions according to the Islamic rules and regulation in the right track that guarantee the justice and equity , so the judiciary has been set as an authority to end and conflicts and disputes resolutions in which is the most three prominent authorities based by the states in the contemporary era
The judiciary is considered one of the basic corners to make the societies prosperity developed as  the societies  cannot  continue or work on unless a tighten and solidifying its corners and to spread the justice among its people as our religion Hanifi  has ordered us to follow the Holy Quran in the Maeda chapter – verse : 49 and in his praise Allah said in Maeda chapter verse : 48
So this thesis is aiming to state the concept of judiciary in Islamic jurisprudence and its legalized manner and it provisions and importance to end and find resolution for the conflicts and disputes as we will discuss the  judiciary officials in the Islamic jurisprudence and the most important classifications that wrote by the four Jurisprudential sectarians followed in the judiciaries and its branches by searching and accuracies and the provisions of judiciary officials and the mentioned about the judges firing
As finally we will discuss in the last chapter the judiciary officials in the Saudi regulations by its developments and the Saudi judiciary rules and the stating the judgment of individuals and collectively and the importance of the collective endeavor in judiciary and the terms and conditions of hiring a judge in the Saudi Judiciary systems

الكلمات الرئيسية


  • - ابن الأثير الجزري: جامع الأصول في أحاديث الرسول، ط. دار الكتب العلمية، بيروت.

    - ابن الأثير الجزري، النهاية في غريب الحديث والأثر، ط. المكتبة العلمية، بيروت.

    - ابن الأزرق: محمد بن علي بن محمد، بدائع السلك في طبائع الملك، تحقيق: علي سامي النشار، العراق، وزارة الإعلام.

    - ابن السبكي: طبقات الشافعية الكبرى، ط2، القاهرة: دار هجر، 1413هــ - 1992م.

    - ابن الصلاح: طبقات الفقهاء الشافعية، بيروت: دار البشائر، 1413هــ - 1992م.

    - ابن العماد: شذرات الذهب، ط2، بيروت، دار الفكر، 1399هــ - 1979م.

    - ابن القيم: محمد بن أبي بكر الزرعي، الطرق الحكمية في السياسة الشرعية، مكة المكرمة، دار عالم الفوائد، 1428هــ/2007م.

    - ابن تيمية: الحسبة في الإسلام، بيروت: دار الكتب العلمية.

    - ابن تيمية: السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية، المملكة العربية السعودية، وزارة الشؤون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد، 1418هــ/1998م.

    - ابن حبان: مشاهير علماء الأمصار وأعلام فقهاء الأقطار، ط1سنة 1991م، الناشر: دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع- المنصورة.

    - ابن حجر العسقلاني: الإصابة في تمييز الصحابة، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1 سنة 1415هــ.

    - ابن حجر الهيتمي: تحفة المحتاج شرع المنهاج، بيروت: دار إحياء التراث.

    - ابن خلدون: مقدمة ابن خلدون، تحقيق: عبد السلام الشدادي، الدار البيضاء: بيت الفنون والعلوم والآداب، 2005م.

    - ابن رجب: ذيل طبقات الحنابلة، الرياض: مكتبة العبيكان، 1425هــ/2005م.

    - ابن رشد: بداية المجتهد ونهاية المقتصد، ط4، القاهرة: مطبعة البابي الحلبي وأولاده، 1395هــ /1975م.

    - ابن عابدين: محمد أمين، حاشية ابن عابدين، الناشر: دار الفكر للطباعة والنشر، بيروت، لبنان،1421هــ، 2000م.

    - ابن عبد الهادي: العقود الدرية من مناقب شيخ الإسلام أحمد ابن تيمية، بيروت: دار الكتاب العربي.

    - ابن فرحون: إبراهيم بن علي، تبصرة الحكام في أصول الأقضية ومناهج الأحكام، القاهرة: مكتبة الكليات الأزهرية، 1406هــ/1986م.

    - ابن ماجه محمد بن يزيد القزويني: سنن ابن ماجه، بيروت، دار إحياء التراث العربي.

    - ابن منظور: لسان العرب، ط3، بيروت: مؤسسة الكتب الثقافية، 1412هــ -1992م.

    - أبو البصل: عبد الناصر، نظرية الحكم القضائي في الشريعة والقانون، الأردن، دار النفائس.

    - أبو الحسن علي بن محمد بن حبيب الماوردي: أدب القاضي، تحقيق محي هلال سرحان، مكة المكرمة، مكتبة الحرم المكي.

    - أبو الحمد أحمد موسى: النظم الإسلامية، القسم الثاني، الطبعة الأولى، دار الطباعة المحمدية بالأزهر.

    - أبو الفرج جمال الدين بن علي بن محمد الجوزي: زاد المسير في علم التفسير - بيروت المكتب الإسلامي.

    - أبو بكر بن الحسين البيهقي: السنن الكبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا،دار الكتب العلمية، بيروت ط3 سنة 2003م.

    - أبو داود السجستاني: سنن أبي داود، النشر: المكتبة العصرية، صيدا- بيروت.

    - أبو زيد: انعزال وعزل القاضي في الفقه الإسلامي وقانون السلطة القضائية، مكتبة الوفاء - الاسكندرية، ط ١.

    - أبو عبد الله الحاكم النيسابوري: المستدرك على الصحيحين، بيروت: دار الفكر، بدون تاريخ.

    - أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي: الجامع لأحكام القرآن، بيروت، دار الكتاب العربي، ١٣٨٧هـ - ١٩٦٧م.

    - أبو عبد الله محمد بن سعد بن منيع البصري الزهري: المعروف بابن سعد، الطبقات الكبرى، ج ٢، بيروت، دار صادر.

    - أحمد أبو الوفا: نظرية الأحكام في قانون المرافعات، القاهرة: دار الفكر العربي، 1433هــ - 2012م.

    - أحمد بن جزي الكلبي الغرناطي بن جزي: القوانين الفقهية، دار ابن حزم، بيروت.

    - أحمد بن حنبل: مسند الإمام أحمد، ط. مؤسسة الرسالة، بيروت.

    - أحمد تيمور باشا: المذاهب الفقهية الأربعة وانتشارها عند جمهور المسلمين، القاهرة: دار الآفاق العربية، 1421هــ/2000م.

    - أحمد حشيش: نظرية وظيفة القضاء، الإسكندرية: دار الفكر الجامعي، 1425هــ - 2002م.

    - أحمد فؤاد عبد المنعم وغنيم: الحسين علي، الوسيط في التنظيم القضائي في الفقه الإسلامي مع التطبيق الجاري في المملكة العربية السعودية ومصر والكويت، الإسكندرية: مؤسسة شباب الجامعة، 1413هــ.

    - أحمد مخلوف: الوسيط في شرح التنظيم القضائي الجديد بالمملكة العربية السعودية، الرياض: مركز البحوث بمعهد الإدارة العامة، 1434هــ - 2013م.

    - أحمد مليجي: النظام القضائي الإسلامي، القاهرة: مكتبة وهبة، 1405هــ/1984م.

    - أسامة بن ظفران: اللجان شبه القضائية في المملكة العربية السعودية، رسالة ماجستير أكاديمية نايف للعلوم الأمنية ١٤١٧هـ ١٩٩٦م.

    - إسماعيل البدوي: نظام القضاء الإسلامي، الكويت: جامعة الكويت، 1410هــ - 1989م.

    - أيمن فاروق عبد المعبود حمد: الإثبات الجنائي في القانون المقارن والفقه الإسلامي وتطبيقاته في النظام السعودي، الرياض: مركز البحوث بمعهد الإدارة العامة، 1433هــ/2011م.

    - البخاري: أبو عبد الله محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة، الجامع الصحيح، الناشر: دار طوق النجاة، ط1، 1422هــ، المحقق: محمد زهير بن ناصر الناصر.

    - بدر الدين أبو محمد محمود العيني: عمدة القاري شرح صحيح البخاري، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

    - البعلي: الأخبار العلمية من الاختيارات الفقهية من فتاوي شيخ الإسلام ابن تيمية، القاهرة: مطبعة السنة المحمدية، 1369هــ/1950م.

    - البهوتي: منصور بن يونس، الروض بشرح زاد المستقنع مختصر المقنع، ط2، مكتبة دار البيان، 1420هــ - 1999م.

    - البهوتي: منصور بن يونس، دقائق أولي النهى، الرياض: دار عالم الكتب، 1423هــ 2003م.

    - الجرجاني: علي بن محمد بن علي، التعريفات، تحقيق: إبراهيم الأبياري، بيروت: دار الكتب العربي، 1405هــ/1985م.

    - جعيط: الشيخ سيدي محمد عبد العزيز، الطريقة المرضية في الإجراءات الشرعية على مذهب المالكية، ط2، تونس: مكتبة الاستقامة 1360هــ.

    - الجوفان: مساعد بن محمد بن مبارك، أحكام إصدار الأوامر القضائية، رسالة ماجستير، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، الرياض.

    - الجيزاني: محمد حسين، فقه النوازل، ط4، الدمام: دار ابن الجوزي، 1433هــ/2012م.

    - حاشية الشرقاوي على تحفة الطلاب، دار الكتب العلمية، بيروت.

    - الحجاوي: الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل، بيروت: دار المعرفة.

    - حسن إبراهيم حسن: تاريخ الإسلام، مكتبة النهضة المصرية.

    - الحطاب: مواهب الجليل شرح مختصر خليل، ط3، بيروت: دار الفكر، 1412هــ - 1992م.

    - حمد بن عبد الله الخضيري: النوازل في قضاء التنفيذ في المعاملات وفقه الأسرة، رسالة دكتوراه، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، الرياض، 1436هــ - 2015م.

    - خالد عبد العزيز الدخيل: التحكيم في النظام السعودي على ضوء الفقه الإسلامي، رسالة ماجستير، جامعة نايف للعلوم الأمنية، الرياض، 1425هــ - 2004م.

    - الداقوقي: عباس قاسم، الاجتهاد القضائي مفهومه حالاته نطاقه دراسة مقارنة بالفقه الإسلامي معززة بالتطبيقات القضائية، القاهرة: المركز القومي للإصدارات القانونية،1436هــ/2015م.

    - الدسوقي: محمد بن أحمد، حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، بيروت: دار الكتب العلمية، 1417هــ /1996م.

    - الدغيثر: عبد العزيز بن سعد، القضاء الجماعي والقضاء الفردي في النظام القضائي السعودي، المجلة القضائية، العدد1.

    - رافع القيسي: نظرات في تقنين الفقه الإسلامي، بيروت: مركز نماء للبحوث والدراسات، 1436هــ /2015م.

    - الرصاع: شرح حدود ابن عرفة، بيروت: المكتبة العلمية، 1350هــ - 1930م.

    - رمضان علام: ولاية قضاء التنفيذ دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، الإسكندرية: مكتبة الوفاء القانونية، 1435هــ /2014م.

    -الزبيدي: تاج العروس من جواهر القاموس، بيروت: دار مكتبة الحياة.

    - الزحيلي: محمد مصطفى، النظريات الفقهية، دمشق: دار القلم، 1414هــ/1993م.

    - الزركلي: الأعلام، ط15، (بيروت: دار الكتب العلمية، 1420هــ - 1999هــ).

    - سعود بن سعد آل دريب: التنظيم القضائي في المملكة العربية السعودية في ضوء الشريعة الإسلامية ونظام السلطة القضائية، رسالة دكتوراه، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، الرياض، 1419هــ - 1999م.

    - السمناني: علي بن محمد الرحبي، روضة القضاء وطريق النجاة، ط2، تحقيق: صلاح الدين ناهي، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1404هــ/1984م.

    - سميح الحسن: نظرية الحكم القضائي في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، بيروت: دار النوادر اللبنانية، 1435هــ - 2014م.

    - سمير عاليه وهيثم سمير عاليه: القانون الوضعي المقارن بفقه الشريعة، بيروت: المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع، 1431هــ /2010م.

    - الشافعي: أبو عبد الله محمد بن إدريس، كتاب الأم، المنصورة: دار الوفاء، 1423هــ/2001م.

    - الشبيب، منصور بن محمد بن عبد الرحمن: المبادئ القضائية في محاكم المملكة العربية السعودية، رسالة دكتوراه، الرياض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، 1435هــ/2014م.

    - الشربيني: محمد بن أحمد، مغني المحتاج إلى معرفة ألفاظ المنهاج، بيروت: دار الكتب العملية، 1415هــ/1994م.

    - شوقي علام: الحكم القضائي وأثره في رفع الخلاف الفقهي، الإسكندرية: مكتبة الوفاء القانونية، 1431هــ/2010م.

    - الشوكاني: السيل الجرار، الناشر: دار ابن حزم، بيروت.

    - صالح الطيب محسن: القيمة القانونية في الشريعة الإسلامية ومكانتها في الخطاب القانوني العربي، بنغازي: منشورات مجلس تنمية الإبداع الثقافي، 1425هــ/ 2004م.

    - الصمدي: مصطفى، فقه النوازل عند المالكية تاريخًا ومنهجًا، ط2، الرياض: مكتبة الرشد، 1434هــ /2013م).

    - طالب أحمد بن خضر الشنقيطي: ولاية القضاء، رسالة ماجستير، كلية الشريعة والدراسات الإسلامية - مكة المكرمة.

    - عبد الرحمن الحميضي: القضاء ونظامه، القاهرة: دار مكة للطباعة والنشر، 1409هــ - 1989م.

    - عبد الرحمن السلمي: الفروق في نظام المرافعات الشرعية السعودي، جدة: مركز النشر العلمي جامعة الملك عبد العزيز، 1439هــ - 2018م.

    - عبد الرحمن بن محمد الغزي: قضاء الأحداث في المملكة العربية السعودية، مجلة العدل، العدد 2، 1420هــ/2000م.

    - عبد الرزاق السنهوري: الوسيط في شرح القانون المدني الجديد، بيروت: دار إحياء التراث العربي.

    - عبد الكريم زيدان: نظرات في الشريعة الإسلامية والقوانين الوضعية، بيروت: مؤسسة الرسالة ناشرون، 1432هــ/2011م.

    - عبد الله بن عباس: تنوير المقباس من تفسير ابن عباس، ط. دار الكتب العلمية، بيروت.

    - عبد الله بن عبيد بن عامر النفاعي: الشورى القضائية في الفقه الإسلامي وتطبيقاتها في نظام القضاء السعودي، مجلة العدل، العدد 50، 143/2012م.

    - عبد الله بن عمر الدار قطني: سنن الدار قطني، ط. مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1 سنة 2004م.

    - عبد الله بن محمد المالكي القرطبي: أقضية الرسول، ط. عيسى البابي الحلبي.

    - عبد الوهاب أبو سليمان: التشريع الإسلامي في القرن الرابع عشر الهجري - دراسة ونقد - نشر في مجلة كلية الشريعة بمكة، العدد الأول، 1393هــ.

    - عصام أنور سليم: النظرية العامة للإثبات في المواد المدنية والتجارية، الإسكندرية: منشأة المعارف، 2005م.

    - عطية مشرفة: القضاء في الإسلام، ط ۲، مطابع دار الغد.

    - علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي: كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ط. مؤسسة الرسالة، بيروت ط5، سنة 1981م.

    - على بن أحمد بن محمد الأحيدب: الحكم الشرعي والقاعدة القانونية، رسالة ماجستير، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، الرياض، 1427هــ/ 2006م.

    - العليوي: سليمان، الدعوى القضائية بين الشريعة والأنظمة الوضعية، الرياض: مكتبة التوبة،1433هــ /2012م.

    - الغامدي: ناصر بن محمد بن مشري، المدخل لدراسة الفقه الإسلامي، مكة المكرمة: دار طيبة الخضراء، 1434هــ/2013م.

    - فتحي والي: الوسيط في قانون القضاء المدني، القاهرة: دار النهضة العربية، 1424هــ - 2001م.

    - الفيروز آبادي: مجد الدين بن محمد بن يعقوب، القاموس المحيط، الناشر: المؤسسة العربية، دار الجيل.

    - القحطاني: مسفر بن علي، منهج استنباط أحكام النوازل المعاصرة، جدة: دار الأندلس الخضراء، 1424هــ/2003م.

    - قدري محمد محمود: التحكيم في ضوء أحكام الشريعة الإسلامية، الرياض: دار الصميعي، 1430هــ - 2009م.

    - القرافي: أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن، الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام وتصرفات القاضي والإمام، ط2، اعتنى به: عبد الفتاح أبو غدة، بيروت: دار البشائر الإسلامية 1416هــ/1995م.

    - قسام القونوي: أنيس الفقهاء في تعريفات الألفاظ المتداولة بين الفقهاء، بيروت: دار الكتب العلمية، 1424هــ - 2004م.

    - الكاساني: أبو بكر بن مسعود بن أحمد، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، ط2، بيروت: دار الكتاب العربي، 1394هــ/1974م.

    - ماهر طقوش: قضاء المظالم الإدارية في الشريعة والقانون، بيروت: دار النفائس، 1432هــ/2011م.

    - ماهر محمد القرشي: النوازل القضائية دراسة تأصيلية، ط1، الدمام: دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع، 1441هــ.

    - محمد السيد عرفة: التحكيم والصلح ومجال تطبيقهما في المجال الجنائي، الرياض: جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، 1427هــ -2006م.

    - محمد الغرانية: نظام القضاء في الإسلام، دار الحامد، عمان، 2004م.

    - محمد المرزوقي: سلطة ولي الأمر في تقييد سلطة القاضي، الرياض: مكتبة العبيكان، 1425هــ.

    - محمد بن إبراهيم بن دحيم، الإشراف القضائي على تنفيذ عقوبات الحدود في الفقه الإسلامي وتطبيقاته في المملكة العربية السعودية، رسالة ماجستير، الرياض: جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، 1417هــ - 1996هــ.

    - محمد بن أحمد بن إبراهيم المحارب: انقضاء الخصومة في نظام المرافعات الشرعية السعودي، رسالة ماجستير، جامعة نايف للعلوم الأمنية، الرياض، 1427هــ - 2006م.

    - محمد بن الحسن الحجوي الثعالبي الفاسي، الفكر السامي، المدينة المنورة، المكتبة العلمية.

    - محمد بن عبد الحي اللكنوي: الفوائد البهية في تراجم الحنفية، بيروت: دار المعرفة، 1324هــ.

    - محمد بن محمد بن احمد القرشي: معالم القربة في أحكام الحسبة، ط. دار الفنون، كمبردج.

    - محمد خالد منصور: أبحاث معاصرة في الفقه الإسلامي وأصوله، بحث بعنوان: سبل النهوض بالتشريعات القضائية المعاصرة تقنينًا وتطبيقًا، الأردن: دار عمار، 1432هــ/2011م.

    - محمد رأفت عثمان: النظام القضائي في الفقه الإسلامي، ط6، القاهرة: دار الكتب المصرية،1425هــ /2005م.

    - محمد مصطفى شلبي: المدخل في الفقه الإسلامي، بيروت: الدار الجامعية، 1405هــ/ 1985م.

    - محمد نعيم ياسين: نظرية الدعوى بين الشريعة الإسلامية وقانون المرافعات المدنية والتجارية، الرياض: دار عالم الكتب، 1423هــ/ 2003م.

    - محمود بن محمد عرنوس: تاريخ القضاء في الإسلام، المكتبة الأزهرية للتراث للنشر والتوزيع.

    - محمود علي عبد السلام وافي: أصول التنفيذ القضائي في النظام السعودي الجديد، الرياض: مكتبة الرشد، 1435هــ/2014م.

    - مدكور: القضاء في الإسلام، الناشر: دار النهضة العربية، القاهرة.

    - مسلم بن الحجاج أبو الحسين القشيري النيسابوري: صحيح مسلم، الناشر: دار إحياء التراث بيروت لبنان الطبعة الثانية، 1972م، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.

    - مصطفى الزرقا: المدخل الفقهي العام، دمشق: دار القلم، 1418هــ - 1998م.

    - موفق الدين وشمس الدين ابن قدامة: المغني والشرح الكبير على متن الإقناع، بيروت: دار الفكر، 1404هــ/ 1984م.

    - ناصر المحيميد: الإنهاءات الثبوتية بالمحاكم الشرعية بالمملكة العربية السعودية، أبها: مكتبة أبها الحديثة، 1427هــ - 2006م.

    - نايف الرشيد: القضاء في السعودية - أولوية دولة منذ التأسيس وصولًا للمحاكم المتخصصة - صحيفة الشرق الأوسط - العدد ۱۳۰۸۳-۲۸ ذو القعدة ١٤٣٥ هـ الموافق ٢٣ سبتمبر ٢٠١٤م.

    - نصر فريد محمد واصل: المدخل الوسيط لدراسة الشريعة الإسلامية والفقه والتشريع، القاهرة: المكتبة التوفيقية.

    - نظام الدين البلخي: الفتاوى الهندية، ط. دار الفكر، بيروت.

    - الهويريني: وائل بن عبد الله بن سليمان، المنهج في استنباط أحكام النوازل، ط2، الرياض: مكتبة الرشيد، 1433هــ/2012م.

    - هيثم الرومي: الصياغة الفقهية في العصر الحديث، الرياض: دار التدمرية، 1433هــ/2012م.

    - وجدي راغب: النظرية العامة للعمل القضائي في قانون المرافعات، الإسكندرية: منشأة المعارف، 1394هــ/ 1974م.

    - ولي الدين العراقي: تحفة التحصيل في ذكر رواة المراسيل، ط. مكتبة الرشد، الرياض.

    - وهبة الزحيلي: الفقه الإسلامي وأدلته، ط2، دمشق: دار الفكر، 1405هــ/1985م.

    - وهبي سليمان غاوجي: أبو حنيفة النعمان إمام الأئمة الفقهاء، ط5، دمشق: دار القلم، 1413هــ / 1992م.

    - يعقوب الباحسين: الحكم الشرعي حقيقته أركانه شروطه وأقسامه، الرياض: مكتبة الرشيد، 1431هــ /2010م.

    - يوسف عبد الله الشريفين: معالم عزل القاضي في الفقه الإسلامي وتطبيقاته في قانون تشكيل المحاكم الشرعية الأردني، دراسات علوم الشريعة والقانون، مجلد ٤٣، ملحق ٤-٢٠١٦م.

     

     

     

     

    References:

    • - abn al'uthir aljazarii: jamie al'usul fi 'ahadith alrasuli, ta. dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • - abn al'uthir aljazarii, alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, ta. almaktabat aleilmiati, bayrut.
    • - aibn al'azraqa: muhamad bin ealiin bin muhamad, badayie alsilk fi tabayie almalaki, tahqiqu: eali sami alnashar, aleiraqi, wizarat al'iielami.
    • - abn alsabki: tabaqat alshaafieiat alkubraa, ta2, alqahirata: dar hijr, 1413h - 1992m.
    • - abn alsalahi: tabaqat alfuqaha' alshaafieiati, bayrut: dar albashayir, 1413h - 1992m.
    • - abn aleamadi: shadharat aldhahaba, ta2, bayrut, dar alfikri, 1399h - 1979m.
    • - abn alqiami: muhamad bin 'abi bakr alzareii, alturuq alhakmiat fi alsiyasat alshareiati, makat almukaramatu, dar ealam alfawayidi, 1428h/2007m.
    • - abn taymiati: alhasbat fi al'iislami, bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • - aibn taymiati: alsiyasat alshareiat fi 'iislah alraaei walraeiati, almamlakat alearabiat alsaeudiati, wizarat alshuwuwn al'iislamiat wal'awqaf waldaewat wal'iirshadi, 1418h/1998m.
    • - abn hibaan: mashahir eulama' al'amsar wa'aelam fuqaha' al'aqtari, ta1sanat 1991ma, alnaashir: dar alwafa' liltibaeat walnashr waltawziei- almansurati.
    • - abn hajar aleasqalanii: al'iisabat fi tamyiz alsahabati, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1 sanat 1415h.
    • - abn hajar alhitmi: tuhfat almuhtaj sharae alminhaji, bayrut: dar 'iihya' altarathi.
    • - abn khaldun: muqadimat abn khaldun, tahqiqu: eabd alsalam alshadadii, aldaar albayda': bayt alfunun waleulum waladab, 2005mi.
    • - abn rajaba: dhayl tabaqat alhanabilati, alrayadi: maktabat aleabikan, 1425h/2005m.
    • - abn rushda: bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, ta4, alqahirati: matbaeat albabi alhalabii wa'awladuhu, 1395h /1975m.
    • - abn eabdin: muhamad 'amin, hashiat abn eabdin, alnaashir: dar alfikr liltibaeat walnashri, bayrut, lubnan,1421hi, 2000m.
    • - aibn eabd alhadi: aleuqud alduriyat min manaqib shaykh al'iislam 'ahmad abn taymiati, bayrut: dar alkitaab alearabii.
    • - abn farhun: 'iibrahim bin eulay, tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami, alqahirati: maktabat alkuliyaat al'azhariati, 1406h/1986m.
    • - abn majah muhamad bn yazid alqazwini: sunan abn majah, bayrut, dar 'iihya' alturath alearabii.
    • - abn manzurin: lisan alearabi, ta3, bayruta: muasasat alkutub althaqafiati, 1412ha -1992m.
    • - 'abu albasalu: eabd alnaasir, nazariat alhukm alqadayiyi fi alsharieat walqanuni, al'urdunn, dar alnafayisi.
    • - 'abu alhasan eali bin muhamad bin habib almawirdii: 'adab alqadi, tahqiq muhi hilal sarhan, makat almukaramati, maktabat alharam almaki.
    • - 'abu alhamd 'ahmad musaa: alnuzum al'iislamiatu, alqism althaani, altabeat al'uwlaa, dar altibaeat almuhamadiat bial'azhar.
    • - 'abu alfaraj jamal aldiyn bin eali bin muhamad aljuzi: zad almasir fi eilm altafsir - bayrut almaktab al'iislamia.
    • - 'abu bakr bin alhusayn albayhaqi: alsunan alkubraa, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eata,dar alkutub aleilmiatu, bayrut ta3 sanat 2003m.
    • - 'abu dawud alsajistani: sunan 'abi dawud, alnashra: almaktabat aleasriatu, sayda- bayrut.
    • - 'abu zida: aneizal waeazl alqadi fi alfiqh al'iislamii waqanun alsultat alqadayiyati, maktabat alwafa' - alaiskandiriatu, t 1.
    • - 'abu eabd allah alhakim alniysaburi: almustadrak ealaa alsahihayni, birut: dar alfikri, bidun tarikhi.
    • - 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtubiu: aljamie li'ahkam alqurani, bayrut, dar alkitaab alearabi, 1387h - 1967m.
    • - 'abu eabd allah muhamad bin saed bin maniye albasariu alzahri: almaeruf biaibn saedu, altabaqat alkubraa, j 2, bayrut, dar sadir.
    • - 'ahmad 'abu alwafa: nazariat al'ahkam fi qanun almurafaeati, alqahirata: dar alfikr alearbii, 1433hi - 2012m.
    • - 'ahmad bin jazi alkalbi algharnatiu bin jazi: alqawanin alfiqhiatu, dar abn hazma, bayrut.
    • - 'ahmad bin hanbul: musnad al'iimam 'ahmadu, ta. muasasat alrisalati, bayrut.
    • - 'ahmad taymur basha: almadhahib alfiqhiat al'arbaeat wantisharuha eind jumhur almuslimina, alqahirata: dar alafaq alearabiat, 1421h/2000m.
    • - 'ahmad hashishi: nazariat wazifat alqada'i, al'iiskandiriati: dar alfikr aljamieii, 1425h - 2002m.
    • - 'ahmad fuad eabd almuneim waghanim: alhusayn eulay, alwasit fi altanzim alqadayiyi fi alfiqh al'iislamii mae altatbiq aljari fi almamlakat alearabiat alsaeudiat wamisr walkuayti, al'iiskandiriati: muasasat shabab aljamieati, 1413h.
    • - 'ahmad makhluf: alwasit fi sharh altanzim alqadayiyi aljadid bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, alriyad: markaz albuhuth bimaehad al'iidarat aleamati, 1434h - 2013m.
    • - 'ahmad miliji: alnizam alqadayiyu al'iislamiu, alqahirati: maktabat wahbata, 1405h/1984m.
    • - 'usamat bin zafran: allijan shibh alqadayiyat fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, risalat majistir 'akadimiat nayif lileulum al'amniat 1417h 1996m.
    • - 'iismaeil albadwi: nizam alqada' al'iislami, alkuayti: jamieat alkuayti, 1410hi - 1989m.
    • - 'ayman faruq eabd almaebud hamd: al'iithbat aljinayiyu fi alqanun almuqaran walfiqh al'iislamii watatbiqatih fi alnizam alsaeudii, alriyad: markaz albuhuth bimaehad al'iidarat aleamati, 1433h/2011m.
    • - albukhari: 'abu eabd allah muhamad bin 'iismaeil bin 'iibrahim bin almughayrati, aljamie alsahihi, alnaashir: dar tawq alnajaati, ta1, 1422hi, almuhaqaqi: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir.
    • - badr aldiyn 'abu muhamad mahmud aleayny: eumdat alqariy sharh sahih albukhariu, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
    • - albaeli: al'akhbar aleilmiat min aliakhtiarat alfiqhiat min fitawi shaykh al'iislam abn taymiati, alqahirati: matbaeat alsunat almuhamadiati, 1369h/1950m.
    • - albuhuti: mansur bin yunus, alrawd bisharh zad almustaqnie mukhtasar almuqanae, ta2, maktabat dar albayan, 1420h - 1999m.
    • - albuhuti: mansur bin yunus, daqayiq 'awli alnahaa, alrayad: dar ealam alkutub, 1423h 2003m.
    • - aljirjani: ealiun bin muhamad bin eulay, altaerifati, tahqiqu: 'iibrahim al'abyari, bayrut: dar alkutub alearabii, 1405h/1985m.
    • - jaeit: alshaykh sayidi muhamad eabd aleaziza, altariqat almaradiat fi al'iijra'at alshareiat ealaa madhhab almalikiati, ta2, tunis: maktabat aliaistiqamat 1360h.
    • - aljufan: musaeid bin muhamad bin mubaraki, 'ahkam 'iisdar al'awamir alqadayiyati, risalat majistir, jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, alriyad.
    • - aljizani: muhamad husayn, fiqh alnawazilu, ta4, aldamami: dar abn aljuzi, 1433h/2012m.
    • - hashiat alsharqawi ealaa tuhfat altulaabi, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • - alhajaawi: al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbul, bayrut: dar almaerifati.
    • - hasan 'iibrahim hasan: tarikh al'iislami, maktabat alnahdat almisriati.
    • - alhatabi: mawahib aljalil sharh mukhtasar khalil, ta3, bayrut: dar alfikri, 1412h - 1992m.
    • - hamd bin eabd allah alkhudayry: alnawazil fi qada' altanfidh fi almueamalat wifiqah al'usrati, risalat dukturah, jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, alrayad, 1436h - 2015m.
    • - khalid eabd aleaziz aldukhayla: altahkim fi alnizam alsaeudii ealaa daw' alfiqh al'iislamii, risalat majistir, jamieat nayif lileulum al'amniat, alrayad, 1425h - 2004m.
    • - aldaaquqi: eabaas qasmi, alaijtihad alqadayiyu mafhumuh halatuh nitaquh dirasat muqaranat bialfiqh al'iislamii mueazazat bialtatbiqat alqadayiyati, alqahirat: almarkaz alqawmia lil'iisdarat alqanuniati,1436h/2015m.
    • - aldisuqi: muhamad bin 'ahmadu, hashiat aldasuqiu ealaa alsharh alkabiri, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1417h /1996m.
    • - aldughithar: eabd aleaziz bin saedu, alqada' aljamaeiu walqada' alfardiu fi alnizam alqadayiyi alsaeudii, almajalat alqadayiyati, aleuddu1.
    • - rafie alqaysi: nazarat fi taqnin alfiqh al'iislamii, bayrut: markaz nama' lilbuhuth waldirasati, 1436h /2015m.
    • - alrasaei: sharh hudud abn earfata, bayruta: almaktabat aleilmiati, 1350hi - 1930mi.
    • - ramadan ealama: wilayat qada' altanfidh dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, al'iiskandiriati: maktabat alwafa' alqanuniati, 1435ha /2014m.
    • -alzbidi: taj alearus min jawahir alqamus, bayrut: dar maktabat alhayati.
    • - alzuhayli: muhamad mustafaa, alnazariaat alfiqhiati, dimashqa: dar alqalama, 1414hi/1993m.
    • - alzirkali: al'aealami, ta15, (birut: dar alkutub aleilmiati, 1420hi - 1999h).
    • - sueud bin saed al dirib: altanzim alqadayiyu fi almamlakat alearabiat alsaeudiat fi daw' alsharieat al'iislamiat wanizam alsultat alqadayiyati, risalat dukturah, jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, alrayad, 1419h - 1999m.
    • - alsamnani: eali bin muhamad alrahbi, rawdat alqada' watariq alnajaati, ta2, tahqiqu: salah aldiyn nahi, bayrut: muasasat alrisalati, 1404h/1984m.
    • - samih alhasani: nazariat alhukm alqadayiyi fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, bayrut: dar alnawadir allubnaniati, 1435h - 2014m.
    • - samir ealyh wahaytham samir ealyhi: alqanun alwadeiu almuqaran bifiqqh alsharieati, bayrut: almuasasat aljamieiat lildirasat walnashr waltawziei, 1431h /2010m.
    • - alshaafieii: 'abu eabd allh muhamad bin 'iidris, kitab al'uma, almansurati: dar alwafa'i, 1423h/2001m.
    • - alshabib, mansur bin muhamad bin eabd alrahman: almabadi alqadayiyat fi mahakim almamlakat alearabiat alsaeudiati, risalat dukturah, alrayad: jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, 1435hi/2014m.
    • - alshirbini: muhamad bin 'ahmadu, mughniy almuhtaj 'iilaa maerifat 'alfaz alminhaji, bayrut: dar alkutub aleamaliati, 1415h/1994m.
    • - shawqi ealama: alhukm alqadayiyu wa'atharuh fi rafe alkhilaf alfiqhii, al'iiskandariati: maktabat alwafa' alqanuniati, 1431h/2010m.
    • - alshuwkani: alsayl aljaraar, alnaashir: dar abn hazma, bayrut.
    • - salih altayib muhsin: alqimat alqanuniat fi alsharieat al'iislamiat wamakanatuha fi alkhitab alqanunii alearabii, binghazi: manshurat majlis tanmiat al'iibdae althaqafii, 1425hi/ 2004m.
    • - alsamadi: mustafaa, fiqh alnawazil eind almalikiat tarykhan wmnhjan, ta2, alriyad: maktabat alrishdi, 1434h /2013ma).
    • - talib 'ahmad bin khadir alshanqiti: wilayat alqada'i, risalat majistir, kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiat - makat almukaramati.
    • - eabd alrahman alhumaydi: alqada' wanizamuhu, alqahirata: dar makat liltibaeat walnashri, 1409h - 1989m.
    • - eabd alrahman alsulmi: alfuruq fi nizam almurafaeat alshareiat alsaeudiu, jidat: markaz alnashr aleilmii jamieat almalik eabd aleaziza, 1439h - 2018m.
    • - eabd alrahman bin muhamad alghazi: qada' al'ahdath fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, majalat aleadli, aleadad 2, 1420h/2000m.
    • - eabd alrazaaq alsanhuri: alwasit fi sharh alqanun almadanii aljadidi, bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii.
    • - eabd alkarim zidan: nazarat fi alsharieat al'iislamiat walqawanin alwadeiati, bayrut: muasasat alrisalat nashiruna, 1432h/2011m.
    • - eabd allh bin eabaas: tanwir almiqbas min tafsir abn eabaasi, ta. dar alkutub aleilmiati, bayrut.
    • - eabd allah bin eubayd bin eamir alnafaeii: alshuwraa alqadayiyat fi alfiqh al'iislamii watatbiqatuha fi nizam alqada' alsaeudii, majalat aleadli, aleadad 50, 143/2012m.
    • - eabd allah bin eumar aldaar qatnay: sunan aldaar qatanay, ta. muasasat alrisalati, bayrut, ta1 sanat 2004m.
    • - eabd allh bin muhamad almaliki alqurtibiu: 'aqdiat alrasuli, tu. eisaa albabi alhalbi.
    • - eabd alwahaab 'abu sulayman: altashrie al'iislamiu fi alqarn alraabie eashar alhijrii - dirasat wanaqd - nushir fi majalat kuliyat alsharieat bimakat, aleadad al'awli, 1393hi.
    • - eisam 'anwar salim: alnazariat aleamat lil'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariati, al'iiskandiriati: munsha'at almaearifi, 2005m.
    • - eatiat musharafat: alqada' fi al'iislami, t 2, matabie dar alghad.
    • - eala' aldiyn eali almutaqi bin husam aldiyn alhindiu: kanz aleumaal fi sunan al'aqwal wal'afeali, ta. muasasat alrisalati, bayrut ta5, sanat 1981m.
    • - ealaa bin 'ahmad bin muhamad al'ahaydibi: alhakam alshareiu walqaeidat alqanuniatu, risalat majistir, jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati, alrayad, 1427hi/ 2006m.
    • - aleilywi: sulayman, aldaewaa alqadayiyat bayn alsharieat wal'anzimat alwadeiati, alrayadi: maktabat altawbati,1433hi /2012m.
    • - alghamidi: nasir bin muhamad bin mashri, almadkhal lidirasat alfiqh al'iislamii, makat almukaramati: dar tiibat alkhadra', 1434hi/2013m.
    • - fathi wali: alwasit fi qanun alqada' almadanii, alqahirata: dar alnahdat alearabiati, 1424h - 2001m.
    • - alfayruz abadi: majd aldiyn bin muhamad bin yaequba, alqamus almuhiti, alnaashiru: almuasasat alearabiatu, dar aljil.
    • - alqahtani: misfar bin eulay, manhaj astinbat 'ahkam alnawazil almueasirati, jidati: dar al'andalus alkhadra', 1424hi/2003m.
    • - qadri muhamad mahmud: altahkim fi daw' 'ahkam alsharieat al'iislamiati, alrayad: dar alsamiei, 1430hi - 2009m.
    • - alqarafi: 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman, al'iihkam fi tamyiz alfatawaa ean al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimami, ta2, aietanaa bihi: eabd alfataah 'abu ghudata, bayrut: dar albashayir al'iislamiat 1416hi/1995m.
    • - qasaam alqunawy: 'anis alfuqaha' fi taerifat al'alfaz almutadawalat bayn alfuqaha'i, bayrut: dar alkutub aleilmiati, 1424h - 2004m.
    • - alkasani: 'abu bakr bin maseud bin 'ahmadu, badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, ta2, bayrut: dar alkitaab alearabii, 1394h/1974m.
    • - mahir tuqush: qada' almazalim al'iidariat fi alsharieat walqanuni, bayrut: dar alnafayisi, 1432h/2011m.
    • - mahir muhamad alqurashi: alnawazil alqadayiyat dirasat tasiliatun, ta1, aldamami: dar abn aljawzii lilnashr waltawziei, 1441hi.
    • - muhamad alsayid earfat: altahkim walsulh wamajal tatbiqihima fi almajal aljanayiya, alrayad: jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 1427h -2006m.
    • - muhamad algharaniatu: nizam alqada' fi al'iislami, dar alhamidi, eaman, 2004m.
    • - muhamad almarzuqi: sultat walii al'amr fi taqyid sultat alqadi, alrayad: maktabat aleibikan, 1425hi.
    • - muhamad bin 'iibrahim bin dahimi, al'iishraf alqadayiyu ealaa tanfidh euqubat alhudud fi alfiqh al'iislamii watatbiqatih fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, risalat majistir, alriyad: jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 1417h - 1996h.
    • - muhamad bin 'ahmad bin 'iibrahim almuharibi: ainqida' alkhusumat fi nizam almurafaeat alshareiat alsaeudii, risalat majistir, jamieat nayif lileulum al'amniat, alrayad, 1427h - 2006m.
    • - muhamad bin alhasan alhajawii althaealibiu alfasi, alfikr alsaami, almadinat almunawarati, almaktabat aleilmiatu.
    • - muhamad bin eabd alhayi alliknawii: alfawayid albahiat fi tarajim alhanafiati, bayrut: dar almaerifati, 1324hi.
    • - muhamad bin muhamad bin ahmad alqurashi: maealim alqurbat fi 'ahkam alhasibati, ta. dar alfununi, kambirdij.
    • - muhamad khalid mansur: 'abhath mueasirat fi alfiqh al'iislamii wa'usulihi, bahath bieunwani: subul alnuhud bialtashrieat alqadayiyat almueasirat tqnynan wttbyqan, al'urdun: dar eamar, 1432h/2011m.
    • - muhamad ra'afat euthman: alnizam alqadayiyu fi alfiqh al'iislamii, ta6, alqahirata: dar alkutub almisriati,1425h /2005m.
    • - muhamad mustafaa shalabi: almadkhal fi alfiqh al'iislamii, bayrut: aldaar aljamieiati, 1405hi/ 1985m.
    • - muhamad naeim yasin: nazariat aldaewaa bayn alsharieat al'iislamiat waqanun almurafaeat almadaniat waltijariati, alrayad: dar ealam alkutub, 1423hi/ 2003m.
    • - mahmud bin muhamad earnus: tarikh alqada' fi al'iislami, almaktabat al'azhariat lilturath lilnashr waltawziei.
    • - mahmud eali eabd alsalam wafi: 'usul altanfidh alqadayiyi fi alnizam alsaeudii aljadidi, alrayada: maktabat alrishdi, 1435h/2014m.
    • - madkur: alqada' fi al'iislami, alnaashir: dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • - muslim bin alhajaaj 'abu alhusayn alqushayri alnaysaburi: sahih muslmi, alnaashir: dar 'iihya' alturath - bayrut - lubnan - altabeat althaaniatu, 1972m, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi.
    • - mustafaa alzarqa: almadkhal alfiqhiu aleama, dimashqa: dar alqalama, 1418hi - 1998m.
    • - muafaq aldiyn washams aldiyn abn qudamata: almughaniy walsharh alkabir ealaa matn al'iiqnaei, bayrut: dar alfikri, 1404hi/ 1984m.
    • - nasir almuhaymidi: al'iinha'at althubutiat bialmahakim alshareiat bialmamlakat alearabiat alsueudiati, 'abha: maktabat 'abha alhadithati, 1427h - 2006m.
    • - nayif alrashida: alqada' fi alsaeudiat - 'awlawiat dawlat mundh altaasis wswlan lilmahakim almutakhasisat - sahifat alsharq al'awsat - aleadad 13083-28 dhu alqaedat 1435 hu almuafiq 23 sibtambar 2014m.
    • - nasr farid muhamad wasla: almadkhal alwasit lidirasat alsharieat al'iislamiat walfiqh waltashriei, alqahirati: almaktabat altawfiqiati.
    • - nizam aldiyn albalkhi: alfatawaa alhindiatu, ta. dar alfikri, bayrut.
    • - alhuirini: wayil bin eabd allh bin sulayman, almanhaj fi astinbat 'ahkam alnawazili, ta2, alriyad: maktabat alrashida, 1433h/2012m.
    • - haytham alruwmi: alsiyaghat alfiqhiat fi aleasr alhadithi, alrayad: dar altadmuriati, 1433h/2012m.
    • - wajdi raghib: alnazariat aleamat lileamal alqadayiyi fi qanun almurafaeati, al'iiskandiriati: munsha'at almaearifi, 1394hi/ 1974m.
    • - waliu aldiyn aleiraqii: tuhfat altahsil fi dhikr ruat almarasili, ta. maktabat alrushdi, alriyad.
    • - wahbat alzuhayli: alfiqh al'iislamiu wa'adlathu, ta2, dimashqa: dar alfikri, 1405hi/1985m.
    • - wahabi sulayman ghawji: 'abu hanifat alnueman 'iimam al'ayimat alfuqaha'i, ta5, dimashqa: dar alqalama, 1413h / 1992m.
    • - yaequb albahisini: alhakam alshareiu haqiqatuh 'arkanuh shurutuh wa'aqsamuhu, alriyada: maktabat alrashid, 1431h /2010m.
    • - yusif eabd allah alsharifini: maealim eazl alqadi fi alfiqh al'iislamii watatbiqatih fi qanun tashkil almahakim alshareiat al'urduniyi, dirasat eulum alsharieat walqanuni, mujalad 43, mulhaq 4-2016m.