الأزمة المعيشية عند الأُسَر من منظور الفقه الإسلامي أهم الأسباب وطرق العلاج والآثار دراسة فقهية مقارنة / The living crisis of families from the perspective of Islamic jurisprudence, the most important causes methods of treatment and effects a comparative jurisprudential study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الفقه المقارن- كلية الشريعة والقانون تفهنا الأشراف- دقليهة -جامعة الأزهر

المستخلص

بسم الله الرحمن الرحيم، إذا تعثر الإنسان في حصوله على المال، أو تحصّل على المال ولكن لا يكفي احتياجاته ظهرت الأزمة المعيشية، ولا يخفى أن الأزمة المعيشية كانت ومازالت على مر التاريخ اهتمام العقلاء للوصول إلى تقليلها إن لم يستطيعوا قلع جذورها؛ ولذا استعنت بالله  في الكتابة في هذا الموضوع، مبيّنًا أهم أسباب ظهور الأزمة المعيشية، مستعرضًا أهم سبل العلاج لهذه الأسباب وأهم الآثار المترتبة على هذه الأزمة، وقد اتبعت في كتابة هذا البحث المنهج الاستقرائي، الاستنباطي، المقارن.
وانتهيت إلى عدد من النتائج من أهمها: أن المراد بالأزمة المعيشية: عدم قدرة الشخص المالية للوفاء بمتطلبات الحياة من: المطعم، والمسكن، والتعليم، والدواء له ولمن تلزمه نفقتهم، وأن على المؤمن أن يأخذ بالأسباب المادية الظاهرة، والأسباب الروحية الغيبية؛ لعلاج مثل هذه الأزمات، فبهما يحقق مراده، ويصل لمقصوده، ويعم الرخاء على العباد والبلاد، وأن المسلم يقضي على جميع أزماته مهما كانت ومهما بلغت؛ باتباعه لتعاليم الإسلام في حياته.
/
In the name of God, the Most Compassionate, the Most Merciful, if a person stumbles in obtaining money, or if he obtains money but it is not enough for his needs, the living crisis appears, and it is no secret that the living crisis has been and still is throughout history the concern of rational people to reach its reduction if they are unable to uproot its roots; Therefore, I seek the help of God Almighty in writing on this subject, indicating the most important reasons for the emergence of the living crisis, reviewing the most important means of treatment for these reasons and the most important consequences of this crisis. In writing this research, I followed the inductive, deductive, and comparative approach.
And I concluded with a number of results, the most important of which are: What is meant by the living crisis: a person’s financial inability to meet the requirements of life, including: food, housing, education, and medicine for him and those he is obliged to spend on, and that the believer must take the apparent material reasons, and the unseen spiritual reasons; To treat such crises, through them he achieves his goal, reaches his goal, and prosperity prevails over the people and the country, and that the Muslim eliminates all his crises, whatever they are and no matter how great they are; By following the teachings of Islam in his life.

الكلمات الرئيسية


ثبت المصادر والمراجع
القرآن الكريم وتفسيره
أحكام القرآن، لأبي بكر أحمد بن علي الرازي الجصاص، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت 1405هـــ.
أحكام القرآن، لأبي بكر محمد بن عبد الله ابن العربي، ط: دار الفكر  لبنان، تحقيق : محمد عبد القادر عطا.
التحرير والتنوير المعروف بتفسير التحرير والتنوير، لمحمد الطاهـر بن عاشور، ط: دار سحنون تونس 1997م.
تفسير ابن كثير، لأبي الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقي، طبعة: دار الفكر بيروت، 1401هــ.
تفسير البحر المحيط، لأبي حيان الأندلسي، ط: دار الكتب العلمية لبنان/ بيروت - 1422هــ-2001م، ط:1، تحقيق: الشيخ عادل أحمد عبد الموجود وآخرون.
تفسير السمرقندي، لأبي الليث نصر بن محمد السمرقندي، ط: دار الفكر بيروت، تحقيق: د.محمود مطرجي
تفسير الطبري، لأبي جعفر محمد بن جرير بن يزيد بن خالد الطبري، ط: دار الفكر بيروت1405.
تفسير القرطبي، لأبي عبدالله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، ط: دار الشعب القاهـرة.
التفسير الكبير، لفخر الدين محمد بن عمر التميمي الرازي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1،1421هــ 2000م.
روح المعاني، لأبي الفضل شهاب الدين السيد محمود الألوسي البغدادي، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت
زاد المسير في علم التفسير، لعبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي، ط: المكتب الإسلامي بيروت، ط: 3، 1404
فتح القدير، لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني، ط: دار الفكر بيروت.
الكشاف، لأبي القاسم محمود بن عمر الزمخشري، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت، تحقيق: عبد الرزاق المهـدي.
كتب السنة وعلومهـا وشروحهـا
البدر المنير، لأبي حفص عمر بن علي المعروف بابن الملقن، ط: دار الهـجرة الرياض-السعودية، ط: 1، 1425هـــ-2004م.
تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي، لأبي العلا محمد عبدالرحمن بن عبدالرحيم المباركفوري، ط: دار الكتب العلمية بيروت.
التمهـيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، لأبي عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري، ط: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية المغرب - 1387، تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي,‏ محمد عبد الكبير البكري.
سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحكام، لمحمد بن إسماعيل الصنعاني الأمير، طبعة: دار إحياء التراث العربي - بيروت - 1379، الطبعة: الرابعة، تحقيق : محمد عبد العزيز الخولي.
سنن ابن ماجه، لأبي عبدالله محمد بن يزيد القزويني، ط: دار الفكر بيروت -، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.
سنن أبي داود، لأبي داود سليمان بن الأشعث السجستاني الأزدي، ط: دار الفكر، تحقيق: محمد محيي الدين.
سنن البيهـقي الكبرى، لأبي بكر أحمد بن الحسين بن علي البيهـقي، ط: مكتبة دار الباز مكة المكرمة، 1414 - 1994، تحقيق: محمد عبد القادر عطا.
سنن الترمذي، لأبي عيسى محمد بن عيسى الترمذي، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت، تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرون
سنن الدارقطني، لأبي الحسن علي بن عمر الدارقطني البغدادي، ط: دار المعرفة بيروت 1386 - 1966، تحقيق: السيد عبد الله هـاشم.
سنن سعيد بن منصور، لسعيد بن منصور الخراساني، ط: الدار السلفية الهـند، ط: 1، 1403هــ -1982م، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي.
شرح الزرقاني على موطأ الإمام مالك، لمحمد بن عبد الباقي الزرقاني، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 1411.
شرح السنة، للحسين بن مسعود البغوي، ط: المكتب الإسلامي دمشق بيروت 1403هــ - 1983م ، ط:2، تحقيق: شعيب الأرناؤوط وآخرون
شرح النووي على صحيح مسلم، لأبي زكريا يحيى بن شرف بن مري النووي، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت، ط: 2، 1392هــ.
شرح صحيح البخاري، لأبي الحسن علي بن خلف بن عبد الملك بن بطال، ط: مكتبة الرشد السعودية، ط: 2، 1423هـــ - 2003م، تحقيق: أبو تميم ياسر بن إبراهـيم.
شرح مشكل الآثار، لأبي جعفر أحمد بن محمد بن سلامة الطحاوي، طبعة: مؤسسة الرسالة بيروت، الطبعة: الأولى.
شعب الإيمان، لأبي بكر أحمد بن الحسين البيهقي، ط: دار الكتب العلمية بيروت- 1410، ط:1، تحقيق: محمد السعيد بسيوني
صحيح ابن حبان، لأبي حاتم محمد بن حبان بن أحمد التميمي البستي، ط: مؤسسة الرسالة بيروت، ط: 2، 1414 - 1993، تحقيق: شعيب الأرنؤوط.
صحيح البخاري، لأبي عبدالله محمد بن إسماعيل البخاري الجعفي، ط: دار ابن كثير اليمامة بيروت، الطبعة الثالثة.
صحيح مسلم، لأبي الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت.
طرح التثريب في شرح التقريب، لأبي الفضل عبد الرحيم بن الحسيني العراقي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 2000م، تحقيق: عبد القادر محمد علي
عمدة القاري شرح صحيح البخاري، لبدرالدين محمود بن أحمد العيني، طبعة: دار إحياء التراث العربي بيروت.
فتح الباري شرح صحيح البخاري، لأبي الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقلاني الشافعي، ط: دار المعرفة بيروت.
فيض القدير شرح الجامع الصغير، لعبد الرؤوف المناوي، ط: المكتبة التجارية الكبرى مصر، ط: 1،  1356هــ
كشف الخفاء، لإسماعيل بن محمد العجلوني الجراحي، ط: مؤسسة الرسالة بيروت، ط: 4،  1405 ، تحقيق : أحمد القلاش
كشف المشكل من حديث الصحيحين، لأبي الفرج عبدالرحمن بن الجوزي، ط: دار الوطن الرياض، 1997م.
المجروحين من المحدثين والضعفاء والمتروكين، لمحمد بن حيان بن أحمد بن أبي حاتم التميمي البستي، ط: دار الوعي حلب، ط: 1،  1396هــ ، تحقيق: محمود إبراهيم زايد
مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، لعلي بن أبي بكر الهـيثمي، طبعة: دار الريان للتراث/‏دار الكتاب العربي القاهـرة 1407.
مرقاة المفاتيح، لعلي بن سلطان محمد القاري، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 1422هــ- 2001م، تحقيق: جمال عيتاني.
مسند أحمد، لأبي عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل، ط: مؤسسة الرسالة، ط:1، 1421هــ - 2001م، تحقيق: شعيب الأرنؤوط وآخرون
مسند الشافعي، لأبي عبدالله محمد بن إدريس الشافعي، ط: دار الكتب العلمية بيروت
مصنف ابن أبي شيبة، لأبي بكر عبد الله بن محمد بن أبي شيبة، ط: مكتبة الرشد الرياض- 1409، ط:1، تحقيق : كمال يوسف الحوت.
مصنف عبدالرزاق، لأبي بكر عبد الرزاق بن هـمام الصنعاني، ط: المكتب الإسلامي بيروت - 1403، ط:2، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي.
معالم السنن، لأبي سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم الخطابي، ط: المطبعة العلمية حلب، ط:1، 1351هــ - 1932م.
المعجم الأوسط ، لأبي القاسم سليمان بن أحمد الطبراني، ط: دار الحرمين القاهرة 1415، تحقيق: طارق عوض الله
المعجم الصغير، لأبي القاسم سليمان بن أحمد بن أيوب الطبراني، ط: المكتب الإسلامي, دار عمار بيروت، ط:1، 1405 1985، تحقيق: محمد شكور محمود الحاج
المعجم الكبير، لأبي القاسم سليمان بن أحمد بن أيوب الطبراني، ط: مكتبة الزهـراء الموصل، ط: 2،  1404 - 1983، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي.
الموطأ، لمالك بن أنس بن مالك المدني، ط: مؤسسة زايد بن سلطان الإمارات، ط:1، 1425هــ- 2004م، تحقيق: محمد مصطفى الأعظمي
نيل الأوطار، لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني، طبعة: دار الجيل - بيروت 1973.
كتب الأصول والقواعد
الأشباه والنظائر، لعبدالرحمن بن أبي بكر السيوطي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط:1،1403
إعلام الموقعين عن رب العالمين، لابن القيم أبي عبد الله محمد بن أبي بكر بن أيوب، ط: دار الجيل بيروت 1973، تحقيق: طه عبدالرؤوف.
البحر المحيط في أصول الفقه، لبدرالدين محمد بن بهـادر بن عبدالله الزركشي، ط: دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت، ط:1، - 1421هــ - 2000م، تحقيق: د. محمد محمد تامر.
قواعد الأحكام في مصالح الأنام، لأبي محمد عزالدين عبدالعزيز بن عبدالسلام، ط: دار الكتب العلمية بيروت.
المستصفى في علم الأصول، لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط:1،  1413، تحقيق: محمد عبدالسلام عبد الشافي.
كتب الفقه الحنفي
الاختيار لتعليل المختار، لعبد الله بن محمود بن مودود الموصلي الحنفي، ط: دار الكتب العلمية بيروت لبنان - 1426 هـ- 2005م، ط: 3، تحقيق: عبد اللطيف محمد عبد الرحمن
إيثار الإنصاف في آثار الخلاف، لأبي المظفر يوسف بن فرغلي، ط: دار السلام القاهرة، ط: 1، 1408، تحقيق: ناصر العلي الناصر الخليفي
البحر الرائق شرح كنز الدقائق ، لزين الدين ابن نجيم الحنفي ، طبعة : دار المعرفة بيروت، الطبعة : الثانية
بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، لعلاء الدين الكاساني، طبعة: دار الكتاب العربي بيروت 1982، الطبعة: الثانية.
تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، لفخر الدين عثمان بن علي الزيلعي الحنفي، ط: دار الكتب الإسلامي القاهـرة 1313هـــ.
الحجة على أهـل المدينة، لأبي عبدالله محمد بن الحسن الشيباني، ط: عالم الكتب بيروت، ط: 3، 1403، تحقيق: مهـدي حسن.
المبسوط، لشمس الدين محمد بن أحمد بن أبي سهـل السرخسي، طبعة: دار المعرفة بيروت.
كتب المالكية
الاستذكار الجامع لمذاهـب فقهاء الأمصار، لأبي عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري القرطبي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 2000م، تحقيق: سالم محمد عطا-محمد علي معوض.
بداية المجتهـد ونهـاية المقتصد، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، ط: دار الفكر بيروت.
حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، لمحمد عرفه الدسوقي، ط: دار الفكر بيروت، تحقيق: محمد عليش
الذخيرة، لشهـاب الدين أحمد بن إدريس القرافي، ط: دار الغرب - بيروت - 1994م، تحقيق: محمد حجي
المدونة الكبرى، لمالك بن أنس، طبعة: دار صادر بيروت.
منح الجليل شرح على مختصر سيد خليل، لمحمد عليش، طبعة: دار الفكر بيروت - 1409هـــ - 1989م.
مواهـب الجليل لشرح مختصر خليل، لأبي عبدالله محمد بن عبد الرحمن المغربي، ط: دار الفكر بيروت، ط:2، 1398
كتب الشافعية
الأم، لأبي عبدالله محمد بن إدريس الشافعي، طبعة: دار المعرفة - بيروت - 1393، الطبعة: الثانية.
الحاوي الكبير، لعلي بن محمد بن حبيب الماوردي الشافعي، ط: دار الكتب العلمية بيروت لبنان، ط: 1، 1419 هــ -1999 م، تحقيق: الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود.
المجموع، لأبي زكريا يحيى بن شرف بن مري النووي، ط: دار الفكر - بيروت - 1997م
مختصر المزني في فروع الشافعية، لأبي إبراهيم إسماعيل بن يحيى المزني، ط: دار الكتاب العلمية بيروت، ط: 1، 1998م. 
مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهـاج، لمحمد الخطيب الشربيني  طبعة: دار الفكر بيروت.
الوسيط في المذهـب، لأبي حامد محمد بن محمد بن محمد الغزالي، ط: دار السلام القاهـرة، ط: 1، 1417، تحقيق: أحمد محمود إبراهـيم, محمد محمد تامر.
كتب الحنابلة
الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف على مذهـب الإمام أحمد بن حنبل، لأبي الحسن علي بن سليمان المرداوي، ط: دار إحياء التراث العربي - بيروت، تحقيق: محمد حامد الفقي.
شرح الزركشي على مختصر الخرقي، لأبي عبدالله  شمس الدين محمد بن عبد الله الزركشي الحنبلي، ط: دار الكتب العلمية لبنان/ بيروت، ط: 1، 1423هـــ - 2002م، تحقيق: عبد المنعم خليل إبراهـيم
الفروع وتصحيح الفروع، لأبي عبدالله محمد بن مفلح المقدسي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 1418، تحقيق: حازم القاضي.
كشاف القناع عن متن الإقناع، لمنصور بن يونس بن إدريس البهـوتي، ط: دار الفكر بيروت - 1402، تحقيق: هـلال مصيلحي مصطفى هـلال.
المبدع في شرح المقنع، لأبي إسحاق إبراهـيم بن محمد بن عبد الله بن مفلح، ط: المكتب الإسلامي بيروت 1400.
مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى، لمصطفى السيوطي الرحيباني، ط: المكتب الإسلامي دمشق - 1961م
المغني، لأبي محمد عبدالله بن أحمد بن قدامة المقدسي، ط: دار الفكر بيروت، ط: 1، 1405
كتب الفقه العام والمذاهـب الفقهية الأخرى والسياسة الشرعية
أحكام الزكاة، لأبي بكر محمد بن عبدالله الإشبيلي، د: دار ابن حزم بيروت، ط:1، 2011م
الأحكام السلطانية والولايات الدينية، لأبي الحسن علي بن محمد بن حبيب الماوردي، ط: دار الكتب العلمية بيروت 1405هــ- 1985م
الأموال، لابن زنجويه أبي أحمد حميد بن مخلد بن قتيبة الخرساني، ط: مركز الملك فيصل للبحوث السعودية، ط: 1، 1406هــ/1986م، تحقيق: د: شاكر ذيب فياض.
الأموال، لأبي عبيد القاسم بن سلام، ط: دار الفكر بيروت 1408هــ - 1988م، تحقيق : خليل محمد هراس.
التاج المذهـب لأحكام المذهـب، لأحمد بن قاسم العنيسي اليماني الصنعاني، ط: دار الحكمة اليمانية بصنعاء، 1414هــ/1993م.
الروضة الندية شرح الدرر البهـية، لمحمد صدّيق حسن خان القِنَّوجي البخاري، ط: مكتبة الكوثر بالرياض، دار الأرقم برمنجهـام بريطانيا، ط: 2، 1413هــ/1993م، تعليق: محمد صبحي حسن حلاق.
السيل الجرار المتدفق على حدائق الأزهـار، لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني، ط: دار الكتب العلمية بيروت، ط: 1، 1405هــ، تحقيق: محمود إبراهـيم زايد.
شرائع الإسلام في مسائل الحلال والحرام، لأبي القاسم نجم الدين جعفر بن الحسن الحلي، ط: دار القارئ بيروت لبنان، ط: 11، 1425هــ/2004م.
شرح كتاب النيل وشفاء العليل، لمحمد بن يوسف أطَّفَيَّش، ط: مكتبة الإرشاد جدة، دار الفتح بيروت، ط: 2، 1392هــ/1972م.
المبسوط في فقه الإمامية، لأبي جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي، ط: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، تعليق: محمد الباقر البهـبودي.
المحلى، لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الظاهـري، ط: دار الفكر بيروت.
المختصر النافع في فقه الإمامية، لأبي القاسم نجم الدين جعفر بن الحسن الحِلي، ط: دار التقريب بالقاهـرة، نشر: مكتبة الأسدي بطهـران 1387هــ..
كتب الأخلاق والسلوك
إحياء علوم الدين، لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي، ط: دار المعرفة بيروت.
الذريعة إلى مكارم الشريعة، لأبي القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب الأصفهانى، ط: دار السلام القاهرة، 1428هــ/2007م، تحقيق: د. أبواليزيد أبوزيد العجمي.
مدارج السالكين، لابن القيم أبي عبد الله محمد بن أبي بكر بن أيوب، ط: دار الكتاب العربي بيروت، ط: 2، 1393 - 1973، تحقيق: محمد حامد الفقي.
كتب التاريخ والسير
البداية والنهاية، لأبي الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي، ط: مكتبة المعارف بيروت.
التاريخ الكبير، لأبي عبدالله محمد بن إسماعيل بن إبراهـيم البخاري، ط: دار الفكر، تحقيق: السيد هـاشم الندوي.
تاريخ بغداد، لأحمد بن علي أبو بكر الخطيب البغدادي، ط: دار الكتب العلمية بيروت.
تاريخ مدينة دمشق، لأبي القاسم علي بن الحسن ابن هبة الله بن عبد الله الشافعي، ط: دار الفكر بيروت - 1995 ، تحقيق : عمر بن غرامة العمري.
زاد المعاد في هـدي خير العباد، لابن القيم أبي عبدالله محمد بن أبي بكر بن أيوب، ط: مؤسسة الرسالة بيروت - مكتبة المنار الإسلامية الكويت 1986، ط: 14، تحقيق: شعيب الأرناؤوط - عبدالقادر الأرناؤوط.
سيرة عمر بن عبد العزيز على ما رواه الإمام مالك بن أنس وأصحابه، لأبي محمد عبد الله بن عبد الحكم، ط: عالم الكتب بيروت لبنان، ط: 6، 1404هــ - 1984م، تحقيق: أحمد عبيد
الطبقات الكبرى، لأبي عبدالله محمد بن سعد بن منيع البصري الزهـري، ط: دار صادر بيروت.
المعرفة والتاريخ، لأبي يوسف يعقوب بن سفيان الفسوي، ط: دار الكتب العلمية بيروت، 1419هــ/1999م، تحقيق: خليل المنصور
وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، لأبي العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبي بكر بن خلكان، ط: دار الثقافة لبنان، تحقيق: إحسان عباس.
كتب اللغة
النهاية في غريب الحديث والأثر، لأبي السعادات المبارك بن محمد الجزري، ط: المكتبة العلمية بيروت 1399هــ - 1979م، تحقيق: طاهر أحمد الزاوى - محمود محمد الطناحي
لسان العرب، لمحمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري، ط: دار صادر بيروت، ط: 1 .
تهذيب اللغة، لأبي منصور محمد بن أحمد الأزهـري، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت، ط: 1، 2001م، تحقيق: محمد عوض مرعب.
المعجم الوسيط، للمؤلفين: إبراهـيم مصطفى، أحمد الزيات، حامد عبد القادر، محمد النجار، ط: دار الدعوة، تحقيق: مجمع اللغة العربية.
تاج العروس، لمحمد مرتضى الحسيني الزبيدي، ط: دار الهـداية، تحقيق: مجموعة من المحققين.
الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربية)، لأبي نصر إسماعيل بن حماد الجوهـري الفارابي، ط: دار العلم للملايين بيروت، ط: 4، 1407هـــ‍/1987م، تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار.
كتب متنوعة
الفقه الإسلامي وأدلته، د: وهـبة بن مصطفى الزحيلي، طبعة: دار الفكر دمشق، ط: 4.
فقه الفقراء والمساكين في الكتاب والسنة، د: عبدالسلام الخرشي، ط: مؤسسة الرسالة بيروت، دار المؤيد الرياض، ط: 1، 1423هــ/2002م
المكاييل والموازين الشرعية، د: علي جمعة محمد، ط: القدس بالقاهرة، ط: 2، 2001م.
من التراث الاقتصادي للمسلمين، د: رفعت العوضي، ط: مطابع رابطة العالم الإسلامي، العدد:63، السنة:6، فبراير 1987م.
التبصر بالتجارة ، لأبي عثمان عمرو بن بحر الجاحظ البصري، ط: مكتبة الخانجي بالقاهرة، ط:3، 1994م
الإشارة إلى محاسن التجارة، لأبي الفضل جعفر بن علي الدمشقي، ط: دار صادر بيروت، ط:1، 1999م.
وحي الرسالة، لأحمد حسن الزيات، ط: مكتبة نهضة مصر، ط:4، 1958م.
البطالة-العمالة-العمارة من منظور الاقتصاد الإسلامي، د: زين بن محمد الرماني، ط: دار طويق الرياض، ط:1، 2001م.
مشكلة البطالة وعلاجها، جمال حسن أحمد عيسى، ط: اليمامة بيروت، ط:1، 2000م.
 
 
 
References:
 
• alquran alkarim watafsiruh
• 'ahkam alquran, li'abi bakr 'ahmad bin eali alraazi aljasasu, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut 1405h.
• 'ahkam alqurani, li'abi bakr muhamad bin eabd allah aibn alearabii, ta: dar alfikr lubnan, tahqiq : muhamad eabd alqadir eataa.
• altahrir waltanwir almaeruf bitafsir altahrir waltanwiri, limuhamad altaahr bin eashur, t: dar sihnun tunis 1997m.
• tafsir abn kathirin, li'abi alfida' 'iismaeil bin eumar bn kathir aldimashqi, tabeatun: dar alfikr bayrut, 1401hi.
• tafsir albahr almuhita, li'abi hayaan al'andalsi, ta: dar alkutub aleilmiat lubnan/ bayrut - 1422h-2001m, ta:1, tahqiqi: alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjud wakhrun.
• tafsir alsamirqandi, li'abi allayth nasr bin muhamad alsamarqandi, ta: dar alfikr bayrut, tahqiqu: du.mahmud mitrijiun
• tafsir altabri, li'abi jaefar muhamad bin jarir bin yazid bin khalid altabri, ta: dar alfikr bayrut1405.
• tafsir alqurtibi, li'abi eabdallah muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtubii, ta: dar alshaeb alqahrat.
• altafsir alkabiru, lifakhr aldiyn muhamad bin eumar altamimii alraazi, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1,1421h 2000m.
• ruh almaeani, li'abi alfadl shihab aldiyn alsayid mahmud al'alusi albaghdadi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut
• zad almasir fi eilm altafsiri, lieabd alrahman bin ealii bin muhamad aljuzi, ta: almaktab al'iislamii bayrut, ta: 3, 1404
• fath alqidir, limuhamad bin ealii bin muhamad alshuwkani, ta: dar alfikr bayrut.
• alkashafi, li'abi alqasim mahmud bin eumar alzumakhshari, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut, tahqiqu: eabd alrazaaq almuhdi.
• kutub alsuna waeulumihua washuruhuhua
• albadr almuniri, li'abi hafs eumar bin ealiin almaeruf biabn almilaqini, ta: dar alhajarat alriyad-alsueudiati, tu: 1, 1425h-2004m.
• tuhifat al'ahwadhi bisharh jamie altirmidhii, li'abi aleula muhamad eabdalrahman bin eabdalrahim almubarikifuri, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut.
• altamahyd lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi, li'abi eumar yusif bin eabd allah bin eabd albiri alnamrii, ta: wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat almaghrib - 1387, tahqiqu: mustafaa bin 'ahmad alealawi,‏ muhamad eabd alkabir albakri.
• subul alsalam sharh bulugh almaram min 'adilat al'ahkami, limuhamad bin 'iismaeil alsaneanii al'amiri, tabeat: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut - 1379, altabeatu: alraabieata, tahqiq : muhamad eabd aleaziz alkhuli.
• snan aibn majah, li'abi eabdallah muhamad bin yazid alqazwini, ta: dar alfikr bayrut -, tahqiqu: muhamad fuad eabd albaqi.
• sunan 'abi dawud, li'abi dawud sulayman bin al'asheath alsajistaniu al'azdi, ta: dar alfikri, tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn.
• sunan albihaqi alkubraa, li'abi bakr 'ahmad bin alhusayn bin ealii albihiqi, ta: maktabat dar albaz makat almukaramati, 1414 - 1994, tahqiqu: muhamad eabd alqadir eata.
• sunan altirmidhi, li'abi eisaa muhamad bin eisaa altirmadhi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir wakhrun
• sunan aldaariqatani, li'abi alhasan ealii bin eumar aldaariqutnii albaghdadii, ta: dar almaerifat bayrut 1386 - 1966, tahqiqu: alsayid eabd allah haashim.
• snan saeid bin mansurin, lisaeid bin mansur alkharasaniu, ta: aldaar alsalafiat alhindi, ta: 1, 1403ha -1982m, tahqiqu: habib alrahman al'aezami.
• sharah alzarqaniu ealaa muataa al'iimam malk, limuhamad bin eabd albaqi alzarqani, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 1411.
• sharh alsanati, lilhusayn bin maseud albughuii, ta: almaktab al'iislamiu dimashq bayrut 1403h - 1983m , ta:2, tahqiqu: shueayb al'arnawuwt wakhrun
• sharh alnawawiu ealaa sahih muslimin, li'abi zakariaa yahyaa bin sharaf bin miri alnawawii, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut, ta: 2, 1392h.
• sharah sahih albukhari, li'abi alhasan ealii bin khalaf bin eabd almalik bin batala, ta: maktabat alrushd alsueudiati, ta: 2, 1423hi - 2003m, tahqiqu: 'abu tamim yasir bin 'iibrahym.
• sharah mushkil aliathar, li'abi jaefar 'ahmad bin muhamad bin salamat altahawi, tabeatu: muasasat alrisalat bayrut, altabeata: al'uwlaa.
• shaeb al'iimani, li'abi bakr 'ahmad bin alhusayn albayhaqi, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut- 1410, ta:1, tahqiqu: muhamad alsaeid bisyuni
• shih abn hiban, li'abi hatim muhamad bin hibaan bin 'ahmad altamimii albasti, ta: muasasat alrisalat bayrut, ta: 2, 1414 - 1993, tahqiqu: shueayb al'arnawuwt.
• shih albukhari, li'abi eabdallah muhamad bin 'iismaeil albukharii aljaeafi, ta: dar aibn kathir alyamamat bayrut, altabeat althaalithati.
• shih muslimin, li'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alqushayrii alniysaburi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut.
• tarah altathrib fi sharh altaqribi, li'abi alfadl eabd alrahim bin alhusayni aleiraqii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 2000m, tahqiqu: eabd alqadir muhamad eali
• eumdat alqariy sharh sahih albukhari, libidraldayn mahmud bin 'ahmad aleayni, tabeatun: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut.
• fath albari sharh sahih albukhari, li'abi alfadl 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii alshaafieii, ta: dar almaerifat bayrut.
• fid alqadir sharh aljamie alsaghiri, lieabd alrawuwf almanawi, ta: almaktabat altijariat alkubraa masr, ta: 1, 1356h
• kashf alkhafa'i, li'iismaeil bin muhamad aleajlunii aljarahi, ta: muasasat alrisalat bayrut, ta: 4, 1405 , tahqiq : 'ahmad alqilaash
• kashaf almushkil min hadith alsahihayni, li'abi alfaraj eabdalrahman bin aljuzi, ta: dar alwatan alrayad, 1997m.
• almajruhin min almuhdithin waldueafa' walmatrukina, limuhamad bin hayaan bin 'ahmad bin 'abi hatim altamimiu albasti, ta: dar alwaey halba, ta: 1, 1396h , tahqiqu: mahmud 'iibrahim zayid
• majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, liealii bin 'abi bakr alhuythimi, tabeatun: dar alrayaan liltarathi/‏dar alkutaab alearabii alqahrat 1407.
• marqat almafatihi, liealiin bin sultan muhamad alqariy, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 1422hi- 2001m, tahqiqu: jamal eitani.
• musanad 'ahmadu, li'abi eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal, ta: muasasat alrisalati, ta:1, 1421h - 2001m, tahqiqu: shueayb al'arnawuwt wakhrun
• msnad alshaafieii, li'abi eabdallah muhamad bin 'iidris alshaafieii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut
• musanaf abn 'abi shaybata, li'abi bakr eabd allh bin muhamad bin 'abi shaybata, ta: maktabat alrushd alrayad- 1409, ta:1, tahqiq : kamal yusuf alhut.
• musanaf eabdalrazaaqi, li'abi bakr eabd alrazaaq bin hamam alsaneani, ta: almaktab al'iislamii bayrut - 1403, ta:2, tahqiqu: habib alrahman al'aezami.
• maealim alsunan, li'abi sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim alkhataabii, ta: almatbaeat aleilmiat halba, ta:1, 1351hi - 1932mi.
• almuejam al'awsat , li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad altabrani, ta: dar alharamayn alqahirat 1415, tahqiqu: tariq eiwad allah
• almuejam alsaghiri, li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb altabrani, ta: almaktab al'iislamii, dar eamaar bayrut, ta:1, 1405 - 1985, tahqiqu: muhamad shakur mahmud alhaj
• almuejam alkabiri, li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb altabranii, ta: maktabat alzahra' almusil, ta: 2, 1404 - 1983, tahqiqu: hamdi bin eabdalmajid alsalafi.
• almuta, limalik bin 'anas bin malik almadani, tu: muasasat zayid bin sultan al'iimarati, ta:1, 1425hi- 2004m, tahqiqu: muhamad mustafaa al'aezami
• nil al'uwtar, limuhamad bin ealii bin muhamad alshuwkani, tabeatun: dar aljil - bayrut - 1973.
• kutub al'usul walqawaeid
• al'ashbah walnazayiri, lieabdalrahman bin 'abi bakr alsuyuti, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta:1,1403
• 'iielam almuaqiein ean rabi alealamina, liaibn alqiam 'abi eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwbi, ta: dar aljil bayrut 1973, tahqiqu: tah eabdalrawwfa.
• albahr almuhit fi 'usul alfiqah, libidraldayn muhamad bin bihaadir bin eabdallah alzarkashi, ta: dar alkutub aleilmiat - lubnan/ bayrut, ta:1, - 1421h - 2000m, tahqiqu: du. muhamad muhamad tamir.
• qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, li'abi muhamad eazaaldiyn eabdialeaziz bin eabdalsalam, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut.
• almustasfaa fi eilm al'usuli, li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta:1, 1413, tahqiqu: muhamad eabdalsalam eabd alshaafi.
• kutub alfiqh alhanafii
• aliaikhtiar litaelil almukhtari, lieabd allah bin mahmud bin mawdud almawsilii alhanafii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut lubnan - 1426 ha- 2005m, ta: 3, tahqiqu: eabd allatif muhamad eabd alrahman
• 'iithar al'iinsaf fi athar alkhilafi, li'abi almuzafar yusif bin firghili, ta: dar alsalam alqahirati, ta: 1, 1408, tahqiqa: nasir aleali alnaasir alkhalifi
• albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq , lizayn aldiyn abn najim alhanafii , tabeat : dar almaerifat bayrut, altabeat : althaania
• badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lieala' aldiyn alkasani, tabeatun: dar alkitaab alearabii bayrut 1982, altabeatu: althaaniatu.
• tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, lifakhr aldiyn euthman bin ealiin alziylei alhanafii, ta: dar alkutub al'iislamii alqahrat 1313h.
• alhujat ealaa 'ahl almadinati, li'abi eabdallah muhamad bin alhasan alshaybani, ta: ealim alkutub bayrut, ta: 3, 1403, tahqiqu: muhadi hasan.
• almabsuta, lishams aldiyn muhamad bin 'ahmad bin 'abi suhl alsarukhsi, tabeatun: dar almaerifat bayrut.
• kutub almalikia
• aliastidhkar aljamie limadhahib fuqaha' al'amsari, li'abi eumar yusif bin eabd allh bin eabd albiri alnamirii alqurtibii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 2000m, tahqiqi: salim muhamad eata-muhamad eali mueawad.
• bidayat almujtahid wanahayat almuqtasid, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtabii, ta: dar alfikr bayrut.
• hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad earafah aldisuqiu, ta: dar alfikr bayrut, tahqiqu: muhamad ealish
• aldhakhirati, lishihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ta: dar algharb - bayrut - 1994m, tahqiqu: muhamad hajiy
• almudawanat alkubraa, limalik bin 'ans, tabeata: dar sadir - bayrut.
• manah aljalil sharh ealaa mukhtasar sayid khalil, limuhamad ealish, tabeatan: dar alfikr bayrut - 1409hi - 1989m.
• mawahb aljalil lisharh mukhtasar khalil, li'abi eabdallah muhamad bin eabd alrahman almaghribi, ta: dar alfikr bayrut, ta:2, 1398
• kutub alshaafieia
• al'um, li'abi eabdallah muhamad bin 'iidris alshaafieayi, tabeatun: dar almaerifat - bayrut - 1393, altabeatu: althaaniatu.
• alhawy alkabiru, lieali bin muhamad bin habib almawardii alshaafieii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut lubnan, ta: 1, 1419 ha -1999 mi, tahqiqi: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjud.
• almajmuei, li'abi zakariaa yahyaa bin sharaf bin miri alnawawii, ta: dar alfikr - bayrut - 1997m
• mukhtasar almuzni fi furue alshaafieiati, li'abi 'iibrahim 'iismaeil bin yahyaa almuzni, ta: dar alkitaab aleilmiat bayrut, ta: 1, 1998m.
• mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz almunhaaji, limuhamad alkhatib alshirbinii tabeata: dar alfikr bayrut.
• alwasit fi almadhhibi, li'abi hamid muhamad bin muhamad bin muhamad alghazalii, ta: dar alsalam alqahrati, ta: 1, 1417, tahqiqu: 'ahmad mahmud 'iibrahym, muhamad muhamad tamir.
• kutub alhanabila
• al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf ealaa mudhhib al'iimam 'ahmad bin hanbal, li'abi alhasan eali bin sulayman almardawi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, tahqiqu: muhamad hamid alfaqi.
• sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi, li'abi eabdallah shams aldiyn muhamad bin eabd allah alzarkashi alhanbali, ta: dar alkutub aleilmiat lubnan/ bayrut, ta: 1, 1423hi - 2002m, tahqiqu: eabd almuneim khalil 'iibrahym
• alfurue watashih alfuruei, li'abi eabdallah muhamad bin muflih almaqdisi, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 1418, tahqiqu: hazim alqadi.
• kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, limansur bin yunis bin 'iidris albahwti, ta: dar alfikr bayrut - 1402, tahqiqu: hilal musilihi mustafaa hilal.
• almubdie fi sharh almuqaniea, li'abi 'iishaq 'iibrahym bin muhamad bin eabd allh bin muflihi, ta: almaktab al'iislamii bayrut 1400.
• matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa, limustafaa alsuyutii alrahibani, ta: almaktab al'iislamii dimashq - 1961m
• almighni, li'abi muhamad eabdallh bin 'ahmad bin qudamat almaqdisi, ta: dar alfikr bayrut, ta: 1, 1405
• kutub alfiqh aleam walmazhahib alfiqhia al'ukhraa walsiyasa alshareia
• 'ahkam alzakati, li'abi bakr muhamad bin eabdallah al'iishbili, du: dar abn hazam bayrut, ta:1, 2011m
• al'ahkam alsultaniat walwilayat aldiyniati, li'abi alhasan ealiin bin muhamad bin habib almawirdi, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut 1405hi- 1985m
• al'amwali, labn zanjawiah 'abi 'ahmad humayd bin mukhalad bn qutaybat alkhirsani, ta: markaz almalik faysal lilbuhuth alsueudiati, ta: 1, 1406hi/1986m, tahqiqu: da: shakir dhib fayad.
• al'amwali, li'abi eubayd alqasim bin salam, ta: dar alfikr bayrut 1408h - 1988m, tahqiq : khalil muhamad hiras.
• altaaj almudhhb li'ahkam almudhhibi, li'ahmad bn qasim aleanisii alyamanii alsaneani, ta: dar alhikmat alyamaniat bisanea', 1414hi/1993m.
• alrawdat alnidiat sharh aldarar albahyati, limuhamad sddyq hasan khan alqinnawjy albukhariu, ta: maktabat alkawthar bialriyad, dar al'arqam birminjihiam biritania, ta: 2, 1413h/1993m, taeliqa: muhamad subhi hasan halaaq.
• alsil aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhiar, limuhamad bin ealii bin muhamad alshuwkani, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, ta: 1, 1405hi, tahqiqu: mahmud 'iibrahym zayid.
• sharayie al'iislam fi masayil alhalal walharami, li'abi alqasim najm aldiyn jaefar bin alhasan alhali, ta: dar alqari bayrut lubnan, ta: 11, 1425h/2004m.
• sharh kitab alniyl washifa' alealil, limuhamad bin yusuf attafayash, ta: maktabat al'iirshad jidat, dar alfath bayrut, ta: 2, 1392h/1972m.
• almabsut fi fiqh al'iimamiati, li'abi jaefar muhamad bin alhasan bin eali altuwsi, ta: almaktabat almurtadwiat li'iihya' aluathar aljaefariat, taeliqa: muhamad albaqir albahbudi.
• almihalaa, li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm alzaahri, ta: dar alfikr bayrut.
• almukhtasar alnaafie fi fiqh al'iimamiati, li'abi alqasim najm aldiyn jaefar bin alhasan alhily, ta: dar altaqrib bialqahrat, nashara: maktabat al'asadi bitahran 1387h..
• kutub al'akhlaq walsuluk
• 'iihya' eulum aldiyn, li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii, tu: dar almaerifat bayrut.
• aldharieat 'iilaa makarim alsharieati, li'abi alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfuhanaa, ta: dar alsalam alqahirati, 1428h/2007m, tahqiqu: du. 'abualiazid 'abuzid aleajami.
• mdarij alsaalikin, liabn alqiam 'abi eabd allh muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwba, ta: dar alkitaab alearabii bayrut, ta: 2, 1393 - 1973, tahqiqu: muhamad hamid alfaqi.
• kutub altaarikh walsayr
• albidayat walnihayatu, li'abi alfida' 'iismaeil bin eumar bin kathir alqurashiu, ta: maktabat almaearif bayrut.
• altaarikh alkabiri, li'abi eabdallah muhamad bin 'iismaeil bin 'iibrahym albukhari, ta: dar alfikri, tahqiqa: alsayid haashim alnadwi.
• tarikh baghdad, li'ahmad bin eali 'abu bakr alkhatib albaghdadiu, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut.
• tarikh madinat dimashqa, li'abi alqasim ealiin bin alhasan abn hibat allah bin eabd allah alshaafieii, ta: dar alfikr bayrut - 1995 , tahqiq : eumar bin gharamat aleamri.
• zad almuead fi hadi khayr aleabadi, liaibn alqiam 'abi eabdallah muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwbi, ta: muasasat alrisalat bayrut - maktabat almanar al'iislamiat alkuayt 1986, ta: 14, tahqiqu: shueayb al'arnawuwt - eabdalqadir al'arnawuwt.
• sirat eumar bin eabd aleaziz ealaa ma rawah al'iimam malik bin 'anas wa'ashabuhu, li'abi muhamad eabd allah bin eabd alhakama, ta: ealim alkutub bayrut lubnan, ta: 6, 1404h - 1984m, tahqiqu: 'ahmad eubayd
• altabaqat alkubraa, li'abi eabdallah muhamad bin saed bin maniye albasarii alzahri, ta: dar sadir birut.
• almaerifat waltaarikhi, li'abi yusuf yaequb bin sufyan alfuswii, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut, 1419hi/1999m, tahqiqu: khalil almansur
• wfiaat al'aeyan wa'anba' 'abna' alzaman, li'abi aleabaas shams aldiyn 'ahmad bin muhamad bin 'abi bakr bin khalkan, ta: dar althaqafat lubnan, tahqiqa: 'iihsan eabaas.
• kutub allugha
• alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, li'abi alsaeadat almubarak bin muhamad aljazari, ta: almaktabat aleilmiat bayrut 1399h - 1979m, tahqiqu: tahir 'ahmad alzaawaa - mahmud muhamad altanahi
• lisan alearabi, limuhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, ta: dar sadir bayrut, ta: 1 .
• tahadhib allughati, li'abi mansur muhamad bin 'ahmad al'azhiri, ta: dar 'iihya' alturath alearabii bayrut, ta: 1, 2001m, tahqiqu: muhamad eawad mureib.
• almuejam alwasiti, lilmualifina: 'iibrahym mustafaa، 'ahmad alzayaati, hamid eabd alqadir, muhamad alnajar, ta: dar aldaewati, tahqiqu: majmae allughat alearabiati.
• taj alearus, limuhamad murtadaa alhusayni alzubaydi, ta: dar alhidayati, tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina.
• alsihah (taj allughat wasihah alearabiati), li'abi nasr 'iismaeil bin hamaad aljuhurii alfarabi, ta: dar aleilm lilmalayin bayrut, ta: 4, 1407h‍/1987m, tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatar.
• kutub mutanawiea
• alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu, da: wahabat bn mustafaa alzuhayli, tabeatun: dar alfikr dimashqa, tu: 4.
• faqah alfuqara' walmasakin fi alkitaab walsunati, du: eabdalsalam alkharshi, ta: muasasat alrisalat bayrut, dar almuayid alrayad, ta: 1, 1423h/2002m
• almakayil walmawazin alshareiata, da: eali jumeat muhamad, ta: alquds bialqahirati, ta: 2, 2001m.
• man alturath aliaqtisadii lilmuslimina, da: rafieat aleudi, ta: matabie rabitat alealam al'iislamii, aleadadi:63, alsanatu:6, fibrayir 1987m.
• altabasur bialtijarat , li'abi euthman eamriw bn bahr aljahiz albasarii, ta: maktabat alkhaniji bialqahirati, ta:3, 1994m
• al'iisharat 'iilaa mahasin altijarati, li'abi alfadl jaefar bin eali aldimashqi, ta: dar sadir birut, ta:1, 1999m.
• whi alrisalati, li'ahmad hasan alzayaati, ta: maktabat nahdat masri, ta:4, 1958m.
• albitalatu-aleamalatu-aleimarat min manzur aliaqtisad al'iislamii, du: zayn bin muhamad alrumani, ta: dar tawiq alrayad, ta:1, 2001m.
• mushkilat albitalat waeilajuha, jamal hasan 'ahmad eisaa, ta: alyamamat bayrut, ta:1, 2000m.