أحكام سريان اتفاق التحكيم في منازعات العقود الدولية على الدولة / Provisions of the application of the arbitration agreement in international contract disputes to the state

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

أستاذ القانون الإداري المساعد كلية الأنظمة والدراسات القضائية الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة

المستخلص

تهدف الدراسة إلى إلقاء الضوء على أحكام سريان اتفاق التحكيم في منازعات العقود الدولية على الدولة، حيث إنه في مجال العقود الدولية ما تركز الأطراف المتعاقدة على الاهتمام الكبير بآليات تلافي الخلافات التي يمكن أن تظهر إبان تنفيذ عملية العقد، وعليه يعد التحكيم هو الأسلوب المفضل لتسوية المنازعات في هذه العقود، ولقد اتبعت في بحثي المنهج الاستقرائي، والاستنباطي في سبيل الوصول لحل لمشكلة الدراسة، واستعمالي للمنهج الاستقرائي في البحث، يظهر في أنني قمت بتتبع الجزئيات التي تكشف عن المبدأ العام للموضوع، أما عن إعمالي للمنهج الاستنباطي، فلأنني اعتمدت على تحليل القواعد العامة الشرعية، والنصوص العامة النظامية التي لها صلة بمشكلة البحث، وحاولت إعمالها وتطبيقها، على المسائل والجزئيات التي يمكن أن تندرج تحتها، ولقد توصلت من خلال هذه الدراسة إلى عدد من النتائج والتي يُعد من أهمها أن عقود الدولة تعد من العقود التي تلعب دورًا محوريًّا في إعلاء الشأن الاقتصادي للدول، وخاصة النامية منها، بجانب أن حرية الأطراف المتعاقدة في مجال العقود الدولية على اختيار القانون الحاكم والذي يخضع اتفاق التحكيم لأحكامه، وأن طرفَي العقد يكونان على قدم المساواة في اختيار القانون الأنسب للعقد؛ إلا أنه وإن كان هناك حرية لأطراف العقد في اختيار قانون العقد، إلا أنها ليست مطلقة، وإنما هي مقيدة بضرورة أن يقع اختيار القانون الواجب التطبيق بصورة متصلة الصلة بالعقد ذاته أو باتفاق التحكيم، مع ضرورة وجود قيد على حرية الأطراف المتعاقدة في تضمين نصوص العقد واتفاق التحكيم بقانون من واقع إرادتهم، حيث يتعين أن يتصل هذا القانون اتصالًا وثيقًا بموضوع العقد.
/
The study aims to shed light on the provisions of the applicability of the arbitration agreement in international contract disputes to the state, as it is in the field of international contracts that the contracting parties focus on the great interest in mechanisms to avoid disputes that may appear during the implementation of the contract process, and therefore arbitration is the preferred method for settling disputes in these contracts.
In my research, I followed the inductive and deductive method in order to reach a solution to the problem of the study, and my use of the inductive method in the research shows that I followed the particles that reveal the general principle of the subject, as for my work of the deductive method, because I relied on the analysis of the general legal rules and general texts Systematics that are related to the research problem, and tried to implement and apply them to issues and particles that may fall under them.
Through this study, I reached a number of results, the most important of which is that state contracts are among the contracts that play a pivotal role in upholding the economic affairs of countries, especially developing ones, besides that the freedom of the contracting parties in the field of international contracts to choose the governing law that is subject to agreement arbitration for its provisions, and that the two parties to the contract are equal in choosing the most appropriate law for the contract; However, although there is freedom for the parties to the contract to choose the law of the contract, it is not absolute, but rather it is restricted by the necessity that the choice of the applicable law be in a manner related to the contract itself or the arbitration agreement, with the need for a restriction on the freedom of the contracting parties to include the texts of the contract and the agreement Arbitration by law at their will, as this law must be closely related to the subject matter of the contract.

الكلمات الرئيسية


أهم مراجع البحث([1])
 
أ.د/ زيد بن عبد الكريم الزيد: مشروعية التحكيم في الفقه الإسلامي، المعهد العالي للقضاء ، طبعة 1424هــ .
ابن العربي: أحكام القرآن تحقيق  علي محمد البجادي ( بيروت : دار الفكر) .
ابن حجر: فتح الباري شرح صحيح البخاري حقق بعض أجزائها الشيخ عبد العزيز بن باز ( توزيع الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمية والإفتاء بالرياض) .
ابن حزم: المحلى، تحقيق أحمد محمد شاكر  ( القاهرة : دار التراث ) .
ابن قدامة: المغني  ( الرياض : مكتبة الرياض الحديثة 1401هــ ) .
ابن نجيم: البحر الرائق  وتكملته للطوري  الطبعة الثانية  ( بيروت : دار المعرفة للطباعة والنشر) .
أدب القاضي: لأحمد بن أبي أحمد الطبري المعروف بالماوردي، مطبعة الإرشاد، العراق 1972م.
البهوتي:  كشاف القناع عن متن الإقناع ( بيروت : عالم الكتب  1403هــ )  .
البيضاوي: الغاية القصوى في دراية الفتوى، ساعد على نشره اللجنة الوطنية للاحتفال  بمطلع القرن الخامس عشر الهجري بالعراق .
تبصرة الحكام في أصول الأقضية ومناهج الأحكام اسم المؤلف: لأبي عبد الله محمد  بن فرحون اليعمري، طبعة دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت 1422هــ 2001م تحقيق: جمال مرعشلي .   
 حاشية الجمل على شرح المنهج " فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب": لسليمان بن عمر بن منصور العجيلي الأزهري المعروف بالجمل، طبعة دار الفكر 2010م.
حاشية رد المحتار على الدر المختار: لابن عابدين، طبعة دار الفكر للطباعة والنشر،بيروت1421هــ .
حسن الغزالي : التحكيم في الفقه الإسلامي  ( رسالة دكتوراه ، كلية الشريعة بالرياض ) .
حمزة أحمد حداد: " التحكيم في القوانين العربية"، منشورات الحلبي الحقوقية 2007م.
الخصاف: شرح أدب القاضي  للرازي (أسعد الحسيني:1400هــ ) .
د/ أحمد حسان الغندور: التحكيم في العقود الدولية للإنشاءت، دار النهضة العربية، القاهرة، 1998م
د/إبراهيم أحمد إبراهيم: القانون الدولي الخاص، دار النهضة العربية، القاهرة 1997م
د/أبو زيد رضوان: الأسس العامة للتحكيم التجاري الدولي، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية 1981م.
- الشركات التجارية في القانون المصري المقارن، دار الفكر العربي، القاهرة، 1988م
د/أحمد أبو الوفا : " التحكيم الاختياري والتحكيم الإجباري" ، طبعة دار المعارف، الإسكندرية 1988م.
-     التحكيم في القوانين العربية، منشأة المعارف، الإسكندرية، بدون سنة طبع .
-    عقد التحكيم وإجراءاته، الناشر: طبعة دار المطبوعات الجامعية الإسكندرية الطبعة بدون2007م
د/أحمد السيد الصاوي: التحكيم طبقًا للقانون رقم 27 لسنة1994م على ضوء أحكام القضاء وأنظمة التحكيم الدولية، الطبعة الرابعة، بدون دار نشر، 2013م
د/أحمد أمين الشبيني: خصوصية التحكيم في عقود تشييد المنشآت الصناعية، رسالة دكتوراه في كلية حقوق عين شمس 2021م.
د/أحمد صالح مخلوف: اتفاق التحكيم كأسلوب لتسوية منازعات عقود التجارة الدولية، دكتوراه، كلية الحقوق، القاهرة، 2000م
د/أحمد عبد الحميد عشوش: النظام القانوني لعقد القرض الدولي "دراسة مقارنة"، مؤسسة شباب الجامعة، الإسكندرية، 1990م.
د/أحمد عبد الكريم سلامة: " التحكيم في المعاملات المالية الداخلية والدولية، المدنية والتجارية والإدارية والجمركية والضريبية ـ دراسة مقارنة"، طبعة دار النهضة العربية، القاهرة 2006م.
  - القانون الحاكم للتحكيم دراسة معمقة ومقارنة حول تحديد القانون الواجب التطبيق على اتفاق التحكيم وإجراءاته وموضوع النزاع، الطبعة الأولى، حقوق الطبع والنشر والتوزيع للمؤلفين، القاهرة، 2019م
د/بشار محمد الأسعد: عقود الاستثمار في العلاقات الدولية الخاصة، منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت 2006م
د/حازم محمد عتلم: تدويل العقود الإدارية السيادية في ظل القانون المصري للتحكيم لسنة1994م المعدل بالقانون رقم 9 لسنة1997م، مجلة مصر المعاصرة، المجلد100، عدد 491، يوليو 2008م
د/حسن الغزالي : التحكيم في الفقه الإسلامي، رسالة الدكتوراه من كلية الشريعة بالرياض .
د/حفيظة السيد الحداد : الموجز في النظرية العامة في التحكيم التجاري الدولي، منشورات الحلبي الحقوقية ، بيروت2007م.
-   الاتفاق على التحكيم في عقود الدولة ذات الطبيعة الإدارية وأثرها على القانون الواجب التطبيق، دار المطبوعات الجامعية الإسكندرية2001م.
-   العقود المبرمة  بين الدولة  والأشخاص الأجنبية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية 2001م.
د/خالد بن عبد الله بن عبد الرحمن الخضير : التحكيم في العقود الإدارية في الفقه الإسلامي والنظم المعاصرة مع دراسة تطبيقية للنظام السعودي، دكتوراه، كلية الشريعة والقانون ، جامعة الأزهر 2010م.
د/دامية اشهيبو: اتفاق التحكيم وشروط صحته في القانون المغربي،  جامعة محمد الخامس السويسي، كلية العلوم القانونية والاقتصادية والاجتماعية ـ سلا،  بدون سنة طبع .
د/رشا خليل عبد:  التحكيم في المنازعات ومدى تأثره بسيادة الدولة بحث منشور بمجلة القادسية للقانون والعلوم السياسية، العدد الأول، المجلد الرابع ، حزيران 2011م.
د/سامية راشد : التحكيم في العلاقات الدولية الخاصة، اتفاق التحكيم،  منشأة المعارف بالإسكندرية، ١٩٨٦م.
 - دور التحكيم في تدويل العقود، دار النهضة العربية، القاهرة، 1990م.
د/سراج حسين أبو زيد: التحكيم في عقود البترول، دار النهضة العربية، القاهرة 2010م .
د/سميحة القليوبي:  الأسس القانونية للتحكيم التجاري وفقاً للقانون رقم 31 لسنة 1994 م، طبعة دار النهضة العربية القاهرة .
د/سوسن صافي صالح: القانون الواجب التطبيق على العقود المبرمة بين الدول والأشخاص الأجنبية، دار النهضة العربية2019م.
د/صالح الحسن: الضوابط الشرعية للتحكيم ، الطبعة الأولى ، الرياض 1417هــ.
د/عبد المنعم دسوقي: التحكيم التجاري الدولي والداخلي في القانون الجديد رقم 27 لسنة1994م تشريعًا وفقهًا وقضاءً، مكتبة مدبولي، القاهرة، 1995م
د/عصام الدين القصبي: خصوصية التحكيم في منازعات الاستثمار، دار النهضة العربية، القاهرة، 1993م
د/علي إبراهيم إبراهيم شعبان: مدي تأثر التحكيم في العقود الإدارية بمبدأ سيادة الدولة بالتطبيق على النظام السعودي، المجلد السابع من العدد الثالث والثلاثين لحولية كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسكندرية
د/فوزي محمد سامي: التحكيم التجاري الدولي، دار الثقافة للنشر والتوزيع، عمان 1992م
د/قحطان الدوري: عقد التحكيم  في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، الأولى، بغداد : وزارة الأوقاف  والشؤون الدينية  1405هــ
د/محسن شفيق: التحكيم التجاري الدولي (دراسة في قانون التجارة الدولية)، دار النهضة العربية، القاهرة، 1997م
د/محمد الهادي المهدي الشامس: إشكاليات التحكيم في عقود الإنشاءات الدولية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، 2020م
د/محمد بن ناصر البجاد: التحكيم في المملكة العربية السعودية  الرياض: معهد الإدارة العامة 1420هــ
د/محمد ماجد خلوصي: المطالبات ومحكمة التحكيم، الطبعة الأولى 1413هــ
د/محمد ماهر أبو العينين، د/عاطف محمد عبد اللطيف: قضاء التحكيم "دراسة تحليلية لاتجاهات الفقه وأحكام المحكمة الدستورية العليا ومحكمة النقض والمحكمة الإدارية العليا ومحكمة القضاء الإداري ومحاكم الاستئناف في خصوص التحكيم الدولي والداخلي"، الكتاب الأول، دار أبو المجد للطباعة، القاهرة، 2015م
د/محمد مصطفى سيد حسين: النظام القانوني للتنازل عن الحصانة التنفيذية للدولة، مجلة بحوث الشرق الأوسط، مركز بحوث الشرق الأوسط، جامعة عين شمس، العدد 41، مارس 2017م
د/محمود سيد عمر التحيوي: أركان الاتفاق على التحكيم وشروط صحته، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، 2008م
د/محمود مختار بربري: التحكيم التجاري الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة 2004م.
د/محمود هاشم: النظرية العامة للتحكيم في المواد المدنية والتجارية"، طبعة دار الفكر العربي1990م .
د/مصطفى الجمال ود عكاشة عبدالعال: التحكيم في العلاقات الخاصة والدولية والداخلية، الفتح للطباعة ، الإسكندرية-1998م .
د/معوض عبد التواب: المستحدث في القضاء التجاري، منشأة المعارف، الإسكندرية1997م .
د/منير عبد المجيد: الأسس العامة للتحكيم التجاري الدولي والداخلي، منشأة المعارف، الإسكندرية، 2000م
د/ناريمان عبد القادر:" اتفاق التحكيم وفقاً لقانون التحكيم في المواد المدنية والتجارية ،  طبعة دار النهضة العربية1996م.
د/ناصر عثمان محمد عثمان: الدفع بالحصانة القضائية في مجال التحكيم، دار النهضة العربية، القاهرة، 2006م
د/هشام صادق: طبيعة الدفع بالحصانة، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، مجلد11، العدد1، يناير1966م
درر الحكام شرح مجلة الأحكام : لعلي حيدر ، طبعة دار الكتب العلمية - لبنان / بيروت .
الرازي: مختار الصحاح  ( بيروت : دار الكتب  العربية  ) .
الزيلعي: تبيين الحقائق  شرح كنز الدقائق  وبهامشه  حاشية أحمد الشلبي، الطبعة الثانية مصورة من الطبعة الأولى (بيروت:دار المعرفة) .
الشربيني: مغني المحتاج إلى معرفة معاني  ألفاظ المنهاج  ( بيروت : دار الفكر ) .
صالح الحسن: الضوابط الشرعية للتحكيم ، الطبعة الأولى ( الرياض 1417هــ) .
 صحيح البخاري المطبوع مع فتح الباري  شرح صحيح البخاري لابن حجر.
الطوفي: شرح مختصر الروضة،  تحقيق  عبد الله بن عبد المحسن التركي، الطبعة الأولى ( بيروت: مؤسسة الرسالة 1410هــ ).
العظيم آبادي: عون المعبود شرح سنن ابن داود،  تحقيق  عبد الرحمن  محمد عثمان  الطبعة الثانية ( المدينة: المكتبة السلفية 1389).
عمدة السالك وعدّة الناسك: أحمد بن النقيب المصري، طبعة  دار الجيل-بيروت .
عميرة ، حاشية قليوبي وعميرة ( القاهرة: دار إحياء الكتب العربية) .
 الفروق أو أنوار البروق في أنواء الفروق (مع الهوامش ):  لأبو العباس أحمد بن إدريس الصنهاجي القرافي ، طبعة دار الكتب العلمية - بيروت - 1418هــ 1998م ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : خليل المنصور.
الفيومي : المصباح المنير،تحقيق عبد العظيم  الشناوي ، الطبعة الثانية (القاهرة: طبعة دار المعارف) .
القرطبي: الجامع لأحكام القرآن ( بيروت : دار إحياء التراث  العربي  1405هــ ) .
الكاساني: بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع خرج أحاديثه أحمد مختار عثمان (القاهرة : مطبعة الإمام) .
الماوردي : الحاوي الكبير  شرح مختصر المزني،  تحقيق على محمد معوض وزملاؤه  الطبعة الأولى بيروت: دار الكتب العلمية 1414هــ
 مجلة الأحكام العدلية، المادة 1/365، طبعة  كارخانه تجارت كتب ، تحقيق : نجيب هواويني.
محمد بن ناصر البجاد: التحكيم في المملكة العربية السعودية ( الرياض: معهد الإدارة العامة 1420هــ ) .
محمد ماجد خلوصي: المطالبات ومحكمة التحكيم، الطبعة الأولى 1413هــ .
المرداوي : الإنصاف  في معرفة الراجح من الخلاف، تحقيق محمد حامد الفقي الأولى ( بيروت : دار إحياء  التراث العربي 1377 ) .
النووي : روضة الطالبين وعمدة المفتين  الطبعة الثانية  ( بيروت : المكتب الإسلامي  1405هــ )  .
النووي: شرح صحيح مسلم ، الطبعة الثانية ( بيروت : المكتب الإسلامي 1405هــ ) .
 
 
 
References:
 
• 'a.d/ zayd bin eabd alkarim alzayda: mashrueiat altahkim fi alfiqh al'iislamii, almaehad aleali lilqada' , tabeat 1424hi .
• abn alearabi: 'ahkam alquran tahqiq eali muhamad albajadii           ( bayrut : dar alfikri) .
• abin hajar: fath albari sharh sahih albukharii haqaq baed 'ajzayiha alshaykh eabd aleaziz bin baz ( tawzie alriyasat aleamat li'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta' bialriyad) .
• abin hazma: almuhalaa, tahqiq 'ahmad muhamad shakir ( alqahirat : dar alturath ) .
• abn qudamatu: almughaniy ( alriyad : maktabat alriyad alhadithat 1401hi ) .
• abn najim: albahr alraayiq watukmilatuh liltuwrii altabeat althaania ( bayrut : dar almaerifat liltibaeat walnashri) .
• 'adab alqadi: li'ahmad bin 'abi 'ahmad altabarii almaeruf bialmawirdi, matbaeat al'iirshadi, aleiraq 1972m.
• albhuti: kashaaf alqinae ean matn al'iiqnae ( bayrut : ealim alkutub 1403hi ) .
• albydawi: alghayat alquswaa fi dirayat alfatwaa, saead ealaa nashrih allajnat alwataniat lilaihtifal bimatlae alqarn alkhamis eashar alhijrii bialeiraq .
• tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkam asm almualifi: li'abi eabd allah muhamad bin farhun alyaemari, tabeat dar alkutub aleilmiat - lubnan/ bayrut 1422hu 2001m tahqiqi: jamal maraeashali .
• hashiat aljamal ealaa sharh almanhaj " futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaabi": lisulayman bin eumar bin mansur aleajilii al'azharii almaeruf bialjumli, tabeat dar alfikr 2010m.
• hashiat radi almuhtar ealaa aldiri almukhtari: liabn eabdin, tabeat dar alfikr liltibaeat walnashri,birut1421hi .
• hasan alghazali : altahkim fi alfiqh al'iislamii ( risalat dukturah , kuliyat alsharieat bialriyad ) .
• hamzat 'ahmad hadadi: " altahkim fi alqawanin alearabiati", manshurat alhalabii alhuquqiat 2007m.
• alkhasafi: sharh 'adab alqadi lilraazi ('asead alhusaynii:1400hi ) .
• du/ 'ahmad hasaan alghandur: altahkim fi aleuqud alduwliat lil'iinsha'ati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1998m
• da/'iibrahim 'ahmad 'iibrahim: alqanun alduwaliu alkhasu, dar alnahdat alearabiati, alqahirat 1997m
• du/'abu zayd ridwan: al'usus aleamat liltahkim altijarii alduwali, dar alfikr aljamieii, al'iiskandariat 1981m.
• - alsharikat altijariat fi alqanun almisrii almuqarani, dar alfikr alearabii, alqahirati, 1988m
• da/'ahmad 'abu alwafa : " altahkim aliakhtiariu waltahkim al'iijbari" , tabeat dar almaearifi, al'iiskandariat 1988m.
• altahkim fi alqawanin alearabiati, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, bidun sanat tabe .
• eaqad altahkim wa'iijra'atuhi, alnaashir: tabeat dar almatbueat aljamieiat al'iiskandariat altabeat bidun2007m
• da/'ahmad alsayid alsaawi: altahkim tbqan lilqanun raqm 27 lisanatin1994m ealaa daw' 'ahkam alqada' wa'anzimat altahkim alduwaliati, altabeat alraabieati, bidun dar nashri, 2013m
• da/'ahmad 'amin alshubayni: khususiat altahkim fi euqud tashyid alminshat alsinaeiati, risalat dukturah fi kuliyat huquq eayn shams 2021m.
• da/'ahmad salih makhluf: aitifaq altahkim ka'uslub litaswiat munazaeat euqud altijarat alduwliati, dukturah, kuliyat alhuquqi, alqahirati, 2000m
• da/'ahmad eabd alhamid eashush: alnizam alqanuniu lieaqd alqard alduwalii "dirasat muqaranati", muasasat shabab aljamieati, al'iiskandiriat, 1990m.
• da/'ahmad eabd alkarim salamat: " altahkim fi almueamalat almaliat aldaakhiliat walduwliati, almadaniat waltijariat wal'iidariat waljumrukiat waldaribiat dirasat muqaranati", tabeat dar alnahdat alearabiati, alqahirat 2006m.
• - alqanun alhakim liltahkim dirasat mueamaqat wamuqaranatan hawl tahdid alqanun alwajib altatbiq ealaa aitifaq altahkim wa'iijra'atih wamawdue alnizaei, altabeat al'uwlaa, huquq altabe walnashr waltawzie lilmualifina, alqahirata, 2019m
• du/bashar muhamad al'aseadu: euqud alaistithmar fi alealaqat alduwliat alkhasati, manshurat alhalabi alhuquqiati, bayrut 2006m
• da/hazim muhamad eatlam: tadwil aleuqud al'iidariat alsiyadiat fi zili alqanun almisrii liltahkim lisanati1994m almueadal bialqanun raqm 9 lisanati1997ma, majalat misr almueasirati, almujaladi100, eadad 491, yuliu 2008m
• da/hasan alghazali : altahkim fi alfiqh al'iislamii, risalat aldukturah min kuliyat alsharieat bialriyad .
• da/hafizat alsayid alhadaad : almujaz fi alnazariat aleamat fi altahkim altijarii alduwali, manshurat alhalabii alhuquqiat , bayrut2007m.
• alaitifaq ealaa altahkim fi euqud aldawlat dhat altabieat al'iidariat wa'athariha ealaa alqanun alwajib altatbiqi, dar almatbueat aljamieiat -al'iiskandariati2001m.
• aleuqud almubramat bayn aldawlat wal'ashkhas al'ajnabiati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandariat 2001m.
• da/khalid bin eabd allah bin eabd alrahman alkhudir : altahkim fi aleuqud al'iidariat fi alfiqh al'iislamii walnuzum almueasirat mae dirasat tatbiqiat lilnizam alsaeudii, dukturah, kuliyat alsharieat walqanun , jamieat al'azhar 2010m.
• du/damiat ashhibu: aitifaq altahkim washurut sihatih fi alqanun almaghribi, jamieat muhamad alkhamis alsuwisii, kuliyat aleulum alqanuniat walaiqtisadiat walaijtimaeiat sla, bidun sanat tabe .
• d/rsha khalil eabdu: altahkim fi almunazaeat wamadaa ta'athurih bisiadat aldawlat - bahath manshur bimajalat alqadisiat lilqanun waleulum alsiyasiati, aleadad al'awwla, almujalad alraabie , huzayran 2011m.
• d/samiat rashid : altahkim fi alealaqat aldawliat alkhasati, atifaq altahkimi, munsha'at almaearif bial'iiskandariati, 1986m.
• - dawr altahkim fi tadwil aleuqudi, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 1990m.
• da/sraj husayn 'abu zida: altahkim fi euqud albitruli, dar alnahdat alearabiati, alqahirat 2010m .
• da/samihat alqilyubi: al'usus alqanuniat liltahkim altijarii wfqaan lilqanun raqm 31 lisanat 1994 mu, tabeat dar alnahdat alearabiat alqahira .
• da/sawsan safi salih: alqanun alwajib altatbiq ealaa aleuqud almubramat bayn alduwal wal'ashkhas al'ajnabiati, dar alnahdat alearabiati2019m.
• da/salih alhasani: aldawabit alshareiat liltahkim , altabeat al'uwlaa , alriyad 1417h.
• da/eabd almuneim dasuqi: altahkim altijariu aldawliu waldaakhiliu fi alqanun aljadid raqm 27 lisanati1994m tshryean wfqhan wqda'an, maktabat madbuli, alqahirata, 1995m
• du/esam aldiyn alqisabi: khususiat altahkim fi munazaeat aliastithmari, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1993m
• da/eali 'iibrahim 'iibrahim shaeban: madiy ta'athur altahkim fi aleuqud al'iidariat bimabda siadat aldawlat bialtatbiq ealaa alnizam alsaeudii, almujalad alsaabie min aleadad althaalith walthalathin lihawlit kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bial'iiskandaria
• di/fuzi muhamad sami: altahkim altijariu alduwli, dar althaqafat lilnashr waltawziei, eamaan 1992m
• da/qahtan aldawri: eaqd altahkim fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, al'uwlaa, baghdad : wizarat al'awqaf walshuwuwn aldiyniat 1405h
• da/muhasin shafiqi: altahkim altijariu alduwliu (dirasat fi qanun altijarat alduwliati), dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1997m
• du/muhamad alhadi almahdi alshaamis: 'iishkaliaat altahkim fi euqud al'iinsha'at alduwliati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, 2020m
• du/muhamad bin nasir albijadi: altahkim fi almamlakat alearabiat alsaeudiat alrayada: maehad al'iidarat aleamat 1420hi
• du/muhamad majid khulusi: almutalabat wamahkamat altahkimi, altabeat al'uwlaa 1413hi
• da/muhamad mahir 'abu aleaynini, da/eatif muhamad eabd allatifi: qada' altahkim "dirasat tahliliat liaitijahat alfiqh wa'ahkam almahkamat aldusturiat aleulya wamahkamat alnaqd walmahkamat al'iidariat aleulya wamahkamat alqada' al'iidarii wamahakim alaistinaf fi khusus altahkim alduwalii waldaakhili", alkutaab al'uwala, dar 'abu almajd liltibaeati, alqahirati, 2015m
• da/muhamad mustafaa sayid husayn: alnizam alqanuniu liltanazul ean alhasanat altanfidhiat lildawlati, majalat buhuth alsharq al'awsat, markaz buhuth alsharq al'awsata, jamieat eayn shams, aleadad 41, maris 2017m
• da/mahmud sayid eumar altahywi: 'arkan alaitifaq ealaa altahkim washurut sihatihi, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, 2008m
• du/mahmud mukhtar birbiri: altahkim altijariu alduwli, dar alnahdat alearabiati, alqahirat 2004m.
• da/mahmud hashim: alnazariat aleamat liltahkim fi almawadi almadaniat waltijariati", tabeat dar alfikr alearbii1990m .
• da/mistafaa aljamal wud eakashat eabdaleal: altahkim fi alealaqat alkhasat walduwliat waldaakhiliati, alfath liltibaeat , al'iiskandiriati-1998m .
• du/meawad eabd altawabi: almustahdath fi alqada' altijari, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati1997m .
• di/mnir eabd almajid: al'usus aleamat liltahkim altijarii aldawlii waldaakhili, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, 2000m
• da/nariman eabd alqadira:" aitifaq altahkim wfqaan liqanun altahkim fi almawadi almadaniat waltijariat , tabeat dar alnahdat alearabiati1996m.
• da/nasir euthman muhamad euthman: aldafe bialhasanat alqadayiyat fi majal altahkimi, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2006m
• da/hisham sadiq: tabieat aldafe bialhasanati, majalat aleulum alqanuniat waliaqtisadiati, mujaladi11, aleudadu1, yanayir1966m
• darar alhukaam sharh majalat al'ahkam : lieali haydar , tabeat dar alkutub aleilmiat - lubnan / bayrut .
• alrazi: mukhtar alsihah ( bayrut : dar alkutub alearabia ) .
• alzilei: tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wabihamishih hashiat 'ahmad alshalabi, altabeat althaaniat musawarat min altabeat al'uwlaa (biruta:dar almaerifati) .
• alshirbini: mughaniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj ( bayrut : dar alfikr ) .
• salih alhasani: aldawabit alshareiat liltahkim , altabeat al'uwlaa      ( alriyad 1417h) .
• shih albukharii almatbue mae fath albari sharh sahih albukharii liabn hajr.
• alttwfy: sharah mukhtasar alrawdata, tahqiq eabd allah bin eabd almuhsin alturki, altabeat al'uwlaa ( bayrut: muasasat alrisalat 1410hi ).
• aleazim abadi: eawn almaebud sharh sunan aibn dawud, tahqiq eabd alrahman muhamad euthman altabeat althaania ( almadinatu: almaktabat alsalafiat 1389).
• eumdat alsaalik weddt alnaasiki: 'ahmad bin alnaqib almisriu, tabeat dar aljila-birut .
• eumayrat , hashiat qalyubi waeumayra ( alqahirata: dar 'iihya' alkutub alearabiati) .
• alfuruq 'aw 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruq (mae alhawamish ): li'abu aleabaas 'ahmad bin 'iidris alsanhajii alqarafii , tabeat dar alkutub aleilmiat - bayrut - 1418hi 1998m , altabeat : al'uwlaa , tahqiq : khalil almansur.
• alfywmi : almisbah almunir,tahqiq eabd aleazim alshanawi , altabeat althaania (alqahiratu: tabeat dar almaearifi) .
• alqurtubiu: aljamie li'ahkam alquran ( bayrut : dar 'iihya' alturath alearabii 1405hi ) .
• alkasani: badayie alsanayie fi tartib alsharayie kharaj 'ahadithuh 'ahmad mukhtar euthman (alqahirat : matbaeat al'iimami) .
• almawardi : alhawi alkabir sharh mukhtasar almuzni, tahqiq ealaa muhamad mueawad wazumalawuh altabeat al'uwlaa bayrut: dar alkutub aleilmiat 1414hi
• majalat al'ahkam aleadliati, almadat 1/365, tabeat karkhanh tijarat kutub , tahqiq : najib hiwawini.
• muhamad bin nasir albajadi: altahkim fi almamlakat alearabiat alsaeudia ( alrayad: maehad al'iidarat aleamat 1420hi ) .
• muhamad majid khulusi: almutalabat wamahkamat altahkimi, altabeat al'uwlaa 1413hi .
• almirdawi : al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, tahqiq muhamad hamid alfaqi al'uwlaa ( bayrut : dar 'iihya' alturath alearabii 1377 ) .
• alnawawiu : rawdat altaalibin waeumdat almufatin altabeat althaania ( bayrut : almaktab al'iislamiu 1405hi ) .
• alnnwwi: sharh sahih muslim , altabeat althaania ( bayrut : almaktab al'iislamiu 1405hi ) .
([1])   هذه المراجع مرتبة ترتيباً أبجدياً .