الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية من منظـــور شرعـــي / Bioprinting of Human Organs from a Shari’a (Islamic Law) Perspective

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بدمنهور جامعة الأزهر

المستخلص


تناولت هذه الدراسة واحدة من المستجدات الطبية المعاصرة، بعنوان" الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية Bio Print of human organs""من منظور شرعي"، وتهدف إلى بيان الحكم الفقهي فيها، وظهر أثناء البحث أن العلماء داخل المختبرات يسعون بجِدٍّ لإثراء مصادر الأعضاء البشرية بشتَّى السُبل، والتي منها "الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية"، التي دخلت بالفعل حيز التطبيق، وإن كانت لازالت قيد التطوير، لكنها ملأت المجال الطبي بالأمل، وتحظى بأهمية كبيرة بين الأطباء والباحثين، وفي البحث محل الدراسة؛ قمت بتعريف مصطلحات عنوان الدراسة، وبيان مفهومها، وعلاقة "الطباعة الحيوية" ببعض البدائل المعاصرة للتعويضات البشرية، كاستنساخ الأعضاء واستنبات الأعضاء، والعلاقة بينها وبين زراعة الأعضاء، ثم بينت أهمية الطباعة الحيوية، ومراحلها، وبعض تطبيقاتها، ثم التأصيل الفقهي لهذه النازلة محل الدراسة، من خلال بيان حكم التداوي والحكم الفقهي لها، ثم بيان الضوابط الفقهية، وقد خلصت هذه الدراسة بعد مرحلة التكييف إلى: أنه لا يوجد ما يمنع شرعًا أو عقلًا من القول بإباحة "الطباعة الحيوية للأعضاء البشرية"، متى أمكن ذلك شرط السلامة من المحاذير الشرعية والطبية، بل عند التأمل، نجد فيه حل للاعتراضات الواردة على عملية التبرع وزراعة الأعضاء البشرية، سواء الاعتراضات الدينية أو الأخلاقية، أو المحاذير الطبية، وفيه خروج من الخلاف الدائر حول هذه العمليات وما يشبهها من وسائل متنوعة للحصول على الأعضاء.
وأوصت الدراسة بعدة توصيات، منها: ضرورة فرض رقابة صارمة على مراكز الأبحاث والتجارب الطبية البيولوجية المتعلقة بجسد الإنسان، ووجوب التدخل التشريعي لتجريم أنماط الاعتداء على السلامة الجسدية والكرامة الإنسانية وحظر التلاعب بها.
/
This study dealt with one of the contemporary medical developments, entitled "Bioprinting of Human Organs from a Shari’a (Islamic Law) Perspective". It aims to deduce its Fiqhi (jurisprudential) ruling. During the research, it was evident that scientists in the laboratories are striving hard to enrich the sources of obtaining human organs by all means, including the "bioprinting of human organs", which has already been in effect.
Although it is still under development, "Bioprinting of Human Organs" has become   a promising medical field. Moreover, it is of great importance to doctors and researchers. Regarding the issue under study, the researcher defined the terminology of the study’s title of, its concept, and the relationship between "bioprinting" and some contemporary alternatives to human prostheses, such as cloning and the culture of human organs, in addition to its relationship to organ transplantation. The study highlighted the importance of bioprinting, its stages, some of its applications and then determined the fiqhi-based methodology (Referring to the original sources of jurisprudence) of the Nazilah (New Incident) under study through the clarification of the fiqhi ruling on medication and deducing the legal determination for bioprinting of human organs.
After the stage of Takyif Fiqhi (Jurisprudential Characterization /Qualification), the researcher concluded that there is no legal or rational reason against the permissibility of "bioprinting of human organs", whenever possible, provided that it avoids legal and medical prohibitions. Rather, upon reflection, the researcher points out that it provides a solution to the religious and ethical objections and medical precautions that the process of donating and transplanting human organs arises. It also helps us shun controversial issues related to such operations and any other similar means of obtaining organs.
As for recommendations, the current study can be interpreted as a first step in the research on "bioprinting of human organs". Future research could further highlight the need to impose strict control on research centers and biomedical experiments related to the human body. It could also contribute to focus on the necessity of legislative intervention to criminalize all types of assault on bodily integrity and human dignity, in addition to the prohibition of any other forms of manipulation.

الكلمات الرئيسية


ثبت المصادر والمراجع
أولًا: القرآن الكريم
ثانيًا: كتب التفسير وعلوم القرآن:
v     أنوار التنزيل وأسرار التأويل/ لناصر الدين عبد الله بن عمر الشيرازي البيضاوي (المتوفى: 685هــ)، المحقق: محمد عبد الرحمن المرعشلي، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة: الأولى - 1418 هـ.
v     الجامع لأحكام القرآن (تفسير القرطبي)/ لأبي عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري الخزرجي شمس الدين القرطبي (المتوفى: 671هــ)، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، نشر: دار الكتب المصرية القاهرة، الطبعة الثانية: 1384هــ _ 1964 م.
v     روح البيان/ إسماعيل حقي بن مصطفى الإستانبولي الحنفي الخلوتي، المولى أبو الفداء (المتوفى: 1127هــ)، الناشر: دار الفكر بيروت
ثالثًا: كتب الحديث وشروحه:
v     التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد/ لأبي عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (المتوفى: 463هــ)، تحقيق: مصطفى العلوي، محمد البكري، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية المغرب، عام: 1387 هـ.
v     التوضيح لشرح الجامع الصحيح/ لابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد الشافعي المصري (المتوفى: 804هــ)، المحقق: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، الناشر: دار النوادر، دمشق سوريا، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م.
v     الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله ﷺ وسننه وأيامه" صحيح البخاري"/ لمحمد بن إسماعيل أبو عبد الله البخاري الجعفي، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، الناشر: دار طوق النجاة، الطبعة: الأولى، 1422هــ.
v     سنن أبي داوود/ لأبي داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد الأزدي السِّجِسْتاني (المتوفى: 275هــ)، تحقيق: شعَيب الأرنؤوط _ محَمَّد كامِل قره بللي، الناشر: دار الرسالة العالمية، الطبعة الأولى: 1430 هـ _ 2009 م.
v     سنن الترمذي/ لمحمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هــ)، تحقيق وتعليق: أحمد محمد شاكر، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي مصر، الطبعة الثانية: 1395 هـ _ 1975 م.
v     طرح التثريب في شرح التقريب/ أبو الفضل زين الدين عبد الرحيم بن الحسين بن عبد الرحمن بن أبي بكر بن إبراهيم العراقي (المتوفى: 806هــ)، وأكمله ابنه: أحمد بن عبد الرحيم (المتوفى: 826هــ)، الناشر: الطبعة المصرية القديمة.
v     عمدة القاري شرح صحيح البخاري/ لأبي محمد محمود بن أحمد بن حسين الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى (المتوفى: 855هــ)، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت.
v     فتح الباري شرح صحيح البخاري/ أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي، الناشر: دار المعرفة _ بيروت، 1379هـــ.
v     الكوكب الوهاج شرح صحيح مسلم/ لمحمد الأمين بن عبد الله الأُرَمي العَلَوي الشافعي، الناشر: دار المنهاج، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م
v     لمعات التنقيح في شرح مشكاة المصابيح/ لعبد الحق بن سيف الدين بن سعد اللَّه البخاري الدِّهلوي الحنفي، الناشر: دار النوادر، دمشق سوريا، الطبعة: الأولى، 1435 هـ - 2014 م.
v     مجمع الزوائد ومنبع الفوائد/أبو الحسن نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي، نشر: مكتبة القدسي_ القاهرة_ 1414 هـ _ 1994 م).
v     المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله ﷺ" صحيح مسلم"، لمسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هــ)، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت.
v      معالم السنن، وهو شرح سنن أبي داود/ لأبي سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم بن الخطاب البستي المعروف بالخطابي (المتوفى: 388هــ)، الناشر: المطبعة العلمية حلب، الطبعة: الأولى 1351 هـ - 1932 م.
v     المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج/ أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هــ)، الناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة: الثانية، 1392هــ.
v     نيل الأوطار/ لمحمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفى: 1250هــ)، تحقيق: عصام الدين الصبابطي، الناشر: دار الحديث، مصر، الطبعة الأولى: 1413هــ _ 1993م.
رابعًا: كتب أصول الفقه والقواعد الفقهية:
v     الْأَشْبَاهُ وَالنَّظَائِرُ عَلَى مَذْهَبِ أَبِيْ حَنِيْفَةَ النُّعْمَانِ، زين الدين بن إبراهيم ابن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هــ)، نشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة الأولى: 1419 هـ _ 1999 م.
v     الأشباه والنظائر/ لعبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: 911هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1411هــ - 1990م.
v     التحبير شرح التحرير في أصول الفقه/ لعلاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان المرداوي الحنبلي (المتوفى: 885هــ)، الناشر: مكتبة الرشد - السعودية، الطبعة: الأولى، 1421هــ - 2000م.
v     حاشية العطار على شرح الجلال المحلي على جمع الجوامع/ لحسن بن محمد بن محمود العطار الشافعي (المتوفى: 1250هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية.
v     شرح التلويح على التوضيح/ لسعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني (المتوفى: 793هــ)، الناشر: مكتبة صبيح بمصر
v     شرح القواعد الفقهية/ لأحمد بن الشيخ محمد الزرقا [1285هــ _ 1357هــ]، صححه وعلق عليه: مصطفى أحمد الزرقا، نشر: دار القلم _ دمشق / سوريا، الطبعة الثانية: 1409هــ _ 1989م
v     قواعد الأحكام في إصلاح الأنام، لأبي محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام الدمشقي، جـ1، صـ6، الناشر: مكتبة الكليات الأزهرية القاهرة، طبعة: 1414 هـ - 1991 م.
v     الموافقات/ لإبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى: 790هــ)، المحقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، الطبعة: الطبعة الأولى 1417هــ/ 1997م.
v     موسوعة القواعد الفقهية/ لمحمد صدقي بن أحمد بن محمد آل بورنو أبو الحارث الغزي، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2003 م.
v     نهاية السول شرح منهاج الوصول، عبد الرحيم بن الحسن بن علي الإسنوي الشافعيّ، دار الكتب العلمية -بيروت-لبنان، الطبعة: الأولى 1420هــ- 1999م.
خامسًا: كتب الفقه:
أ‌-         الفقه الحنفي:
v     البحر الرائق شرح كنز الدقائق/ لزين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هــ)، نشر: دار الكتاب الإسلامي.
v     بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع/ لعلاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى: 587هــ)، نشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية: 1406هــ _ 1986م
v     تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق وحاشية الشِّلْبِيِّ/ لعثمان بن علي بن محجن البارعي، فخر الدين الزيلعي الحنفي (المتوفى: 743 هـ)، نشر: المطبعة الكبرى الأميرية بولاق_ القاهرة.
v     المبسوط/ لمحمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (المتوفى: 483هــ)، نشر: دار المعرفة بيروت، تاريخ النشر: 1414هــ _ 1993م.
v     الهداية في شرح بداية المبتدي/ لعلي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني، أبو الحسن برهان الدين (المتوفى: 593هــ)، تحقيق: طلال يوسف، نشر: دار احياء التراث العربي _ بيروت لبنان.
ب‌-       الفقه المالكي:
v     التاج والإكليل لمختصر خليل/ لمحمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي، أبو عبد الله المواق المالكي (المتوفى: 897هــ)، نشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى: 1416هــ_ 1994م.
v     الكافي في فقه أهل المدينة/ أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر النمري القرطبي (المتوفى: 463هــ)، المحقق: محمد ولد ماديك الموريتاني، الناشر: مكتبة الرياض الحديثة، الرياض، المملكة العربية السعودية، الطبعة: الثانية، 1400هــ/1980م.
v     المقدمات الممهدات/ لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (المتوفى: 520هــ، ت: الدكتور محمد حجي، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت/ لبنان، الطبعة الأولى: 1408 هـ - 1988م.
ج- الفقه الشافعي:
v     روضة الطالبين وعمدة المفتين/ لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هــ)، تحقيق: زهير الشاويش، نشر: المكتب الإسلامي، بيروت_ دمشق_ عمان، الطبعة الثالثة: 1412هــ / 1991م.
v     المجموع شرح المهذب/ لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هــ)، نشر: دار الفكر
v     المهذَّب في فقه الإمام الشافعي/ لأبي إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (المتوفى: 476هــ)، نشر: دار الكتب العلمية
 
د- المذهب الحنبلي:
v     الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف/ لعلاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي الحنبلي (المتوفى: 885هــ)، نشر: دار إحياء التراث العربي، الطبعة: الثانية.
v     الروض المربع شرح زاد المستقنع/ لمنصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هــ)، ومعه: حاشية الشيخ العثيمين وتعليقات الشيخ السعدي، نشر: دار المؤيد _ مؤسسة الرسالة.
v     الفروع ومعه تصحيح الفروع/ لمحمد بن مفلح بن محمد بن مفرج، أبو عبد الله، شمس الدين المقدسي الرامينى ثم الصالحي الحنبلي (المتوفى: 763هــ)، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، نشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى: 1424 هـ _ 2003 مـ.
v     كشاف القناع عن متن الإقناع/ لمنصور بن يونس بن صلاح الدين بن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هــ)، نشر: دار الكتب العلمية.
v     المبدع في شرح المقنع/ لإبراهيم بن محمد بن عبد الله بن محمد ابن مفلح، أبو إسحاق، برهان الدين (المتوفى: 884هــ)، نشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة الأولى. 1418 هـ _ 1997 م.
هـ- المذهب الظاهري:
v     المحلى بالآثار/ لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري (المتوفى: 456هــ)، نشر: دار الفكر _ بيروت_.
سادسًا: اللغة والمعاجم:
v     تاج العروس من جواهر القاموس/ لمحمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، أبو الفيض، الملقّب بمرتضى، الزَّبيدي (المتوفى: 1205هــ)، تحقيق: مجموعة من تحقيقين، نشر: دار الهداية
v     الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية/ لأبي نصر إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي (المتوفى: 393هــ)، تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار، نشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة: الرابعة 1407 هـ‍ _ 1987م، الطبعة الثانية _ 1406 هـ _ 1986م.
v     العين/ لأبي عبد الرحمن الخليل بن أحمد بن عمرو بن تميم الفراهيدي البصري (المتوفى: 170هــ)، تحقيق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، نشر: دار ومكتبة الهلال.
v     لسان العرب/ لمحمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري، (المتوفى: 711هــ)، نشر: دار صادر بيروت_، الطبعة: الثالثة _ 1414 هـ.
v     مختار الصحاح/ لزين الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي (المتوفى: 666هــ)، تحقيق: يوسف الشيخ محمد، نشر: المكتبة العصرية _ الدار النموذجية، بيروت صيدا، الطبعة: الخامسة، 1420هــ / 1999م.
v     معجم اللغة العربية المعاصرة/ د أحمد مختار عبد الحميد عمر (المتوفى: 1424هــ) بمساعدة فريق عمل، نشر: عالم الكتب، الطبعة الأولى، 1429 هـ _ 2008 م.
سابعًا: الكتب المعاصرة، والمجلات العلمية:
v     أحكام التداوي والدواء في الفقه الإسلامي/ كمال الدين جمعة بكرو، طبعة: دار الضياء للنشر والتوزيع-الكويت-، 2013م- 1434هــ.
v       الاستنساخ البشري بين الرفض والقبول/ د. عماد عبد العاطي عبد الفتاح
v     الاستنساخ الحيوي وأقوال العلماء فيه/ أحلام بنت محمد عقيل، دار طيبة للنشر والتوزيع الرياض-، الطبعة الأولى: 1428هــ/2007م.
v       الاستنساخ بين العلم والفقه/ داوود سليمان السعدي، الناشر: دار الحرف العربي للطباعة والنشر -بيروت-.
v       الاستنساخ، حقيقته، أنواعه، د. حسن علي الشاذلي، مجلة الفقه الإسلامي، المجلد: 10.
v     البيوتكنولوجيا في الطب والزراعة/ دكتور أحمد مستجير، نشر: المكتبة الأكاديمية بالقاهرة، الطبعة الأولى: 1998م.
v       تكنولوجيا الطباعة ثلاثية الأبعاد ومستقبلها في العالم العربي" بحث بمجلة العلوم البحثية والتطبيقية، لعبد السلام علي أحمد دومة، وغيره، كلية الهندسة جامعة بني وليد ليبيا-، بتاريخ: 1/مايو/2019م
v     حكم استنبات الأعضاء البشرية بواسطة الهندسة الوراثية والخلايا الجزعية/ د. عباس الباز، مجلة علوم الشريعة والقانون.
v       الضوابط الشرعية والقانونية لنقل وزرع الأعضاء / د. رواب جمال، صـ: 366.
v     الطباعة المجسمة ثلاثية الأبعاد مستقبل رائع للتعويضات البشرية، د/ ناصر محي الدين ملوحي، (1443هــ- 2021م) دار الغسق للنشر- سلمية سورية.
v     الطباعة ثلاثية الأبعاد "العبور السريع للمنتج"/ لدكتور حسان رشيد عبد العزيز، منشور بجامعة الملك عبد العزيز بالمملكة العربية السعودية-، سنة: 2012م).
v     الطباعة ثلاثية الأبعاد"  3D Printing"، ترجمة وإعداد: علي عبد الحكيم محمود البلاوالي، طبعة: [2015م].
v     علم وظائف الأعضاء، أ.د. صباح ناصر العلوجي، وما بعدها، الطبعة: الثالثة، الناشر: دار الفكر- عمان- الأردن.
v     فقه النوازل/ بكر بن عبد الله أبو زيد بن محمد بن عبد الله بن بكر بن غيهب بن محمد (المتوفى: 1429هــ)، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى - 1416 هـ، 1996 م.
v      مجلة جامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية، مجلد: 35، عدد: 1.
v       مجلة الفيصل، العدد: 301، لسنة: 2001م.
v     المستجدات العلمية لزراعة الأعضاء البشرية في ضوء الشريعة الإسلامية، د. رشيدة بن عيسى.
v     الموسوعة الفقهية الكويتية صادر عن: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية الكويت عدد الأجزاء: 45، الطبعة: (من 1404 _ 1427 هـ)..
ثامنًا: الروابط ومواقع الانترنت:
الموسوعة الحرة ويكيبيديا:
 موقع جريدة الشرق الأوسط:
الموقع الرسمي للحكومة الأمريكية لقسم زراعة الأعضاء:
موقع الطبي:
موقع مجلة العلوم التطبيقية:
  مدونة ميدكونتكس الطبية:
مكتب "الهند اليوم" على شبكة الإنترنت:
مقاطع اليوتيوب:
 
References:
 
1: alquran alkarim
2: kutub altafsir waeulum alquran:
'anwar altanzil wa'asrar altaawili/ linasir aldiyn eabd allh bin eumar alshiyrazi albaydawi (almutawafaa: 685hi), almuhaqiqi: muhamad eabd alrahman almaraeashali, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeatu: al'uwlaa - 1418 hu.
aljamie li'ahkam alquran (tafsir alqurtubii)/ li'abi eabd allah muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr bin farah al'ansarii alkhazrijii shams aldiyn alqurtibii (almutawafaa: 671hi), tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, nashra: dar alkutub almisriat - alqahirati, altabeat althaaniati: 1384hi _ 1964 mi.
ruh albayan/ 'iismaeil haqiy bin mustafaa al'iistanbuli alhanafii alkhuluti, almawlaa 'abu alfida' (almutawafaa: 1127h), alnaashir: dar alfikr - bayrut
3: kutub alhadith washuruhihi:
altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi/ li'abi eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri bin easim alnamrii alqurtibii (almutawafaa: 463hi), tahqiqu: mustafaa alealawi, muhamad albakri, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - almaghribi, eami: 1387 hu.
altawdih lisharh aljamie alsahihi/ liabn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin ealii bin 'ahmad alshaafieii almisrii (almutawafaa: 804hi), almuhaqiqu: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, alnaashir: dar alnawadr, dimashq - surya, altabeatu: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah wasunanih wa'ayaamihu" sahih albukharii"/ limuhamad bin 'iismaeil 'abu eabd allah albukhari aljaeafi, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, alnaashir: dar tawq alnajaati, altabeatu: al'uwlaa, 1422h.
sunan 'abi dawud/ li'abi dawud sulayman bin al'asheath bin 'ishaq bn bashir bin shidaad al'azdi alssijistany (almutawafaa: 275hi), tahqiqu: sheayb al'arnawuwt _ mhammad kamil qarah bilali, alnaashir: dar alrisalat alealamiati, altabeat al'uwlaa: 1430 hi _ 2009 mi.
sunan altirmidhi/ limuhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa (almutawafaa: 279hi), tahqiq wataeliqu: 'ahmad muhamad shakiri, alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii - masiri, altabeat althaaniati: 1395 hi _ 1975 mi.
tarah altathrib fi sharh altaqribi/ 'abu alfadl zayn aldiyn eabd alrahim bin alhusayn bin eabd alrahman bin 'abi bakr bin 'iibrahim aleiraqii (almutawafaa: 806hi), wa'akmalah aibnuhu: 'ahmad bin eabd alrahim (almutawafaa: 826h), alnaashir: altabeat almisriat alqadimatu.
eumdat alqariy sharh sahih albukhari/ li'abi muhamad mahmud bin 'ahmad bin husayn alghitabaa alhanfaa badr aldiyn aleaynaa (almutawafaa: 855h), alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
fatah albari sharh sahih albukharii/ 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalaniu alshaafieii, alnaashir: dar almaerifat _ bayrut, 1379h.
alkawkab alwahaj sharh sahih muslimin/ limuhamad al'amin bin eabd allah al'uramy alealawy alshaafieii, alnaashir: dar alminhaji, altabeati: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 m
lamieat altanqih fi sharh mishkaat almasabihi/ lieabd alhaqi bin sayf aldiyn bin saed alllah albukharii alddihlwy alhanafii, alnaashir: dar alnawadr, dimashq - suria, altabeatu: al'uwlaa, 1435 hi - 2014 mi.
majmae alzawayid wamanbae alfawayidi/'abu alhasan nur aldiyn eali bin 'abi bakr bin sulayman alhaythami, nashara: maktabat alqudsi_ alqahirata_ 1414 hi _ 1994 mi).
almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah " sahih muslimi", limuslim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburii (almutawafaa: 261h), almuhaqaqi: muhamad fuad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
maealim alsinan, wahu sharh sunan 'abi dawud/ li'abi sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim bin alkhataab albastii almaeruf bialkhatabii (almutawafaa: 388hi), alnaashir: almatbaeat aleilmiat - halb, altabeati: al'uwlaa 1351 hi - 1932 mi.
alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji/ 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676hi), alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeata: althaaniatu, 1392h.
nil al'uwtar/ limuhamad bin ealii bin muhamad bin eabd allh alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250hi), tahqiqu: eisam aldiyn alsababiti, alnaashir: dar alhadithi, masir, altabeat al'uwlaa: 1413hi _ 1993m.
4: kutub 'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:
al'ashbah walnnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnnuemani, zayn aldiyn bin 'iibrahim aibn muhamadi, almaeruf biaibn najim almasrii (almutawafaa: 970hi), nashra: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa: 1419 hi _ 1999 mi.
al'ashbah walnazayiri/ lieabd alrahman bin 'abi bakrin, jalal aldiyn alsuyutii (almutawafaa: 911hi), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1411hi - 1990m.
altahbir sharh altahrir fi 'usul alfiqah/ lieala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almardawii alhanbalii (almutawafaa: 885hi), alnaashir: maktabat alrushd - alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa, 1421hi - 2000m.
hashiat aleataar ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamiei/ lihasan bin muhamad bin mahmud aleataar alshaafieii (almutawafaa: 1250h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
sharh altalwih ealaa altawdihi/ lisaed aldiyn maseud bn eumar altiftazani (almutawafaa: 793hi), alnaashir: maktabat sabih bimisr
sharh alqawaeid alfiqhiati/ li'ahmad bn alshaykh muhamad alzarqa [1285hi _ 1357hi], sahahah waealaq ealayhi: mustafaa 'ahmad alzarqa, nashara: dar alqalam _ dimashq / surya, altabeat althaaniatu: 1409hi _ 1989m
qawaeid al'ahkam fi 'iislah al'anami, li'abi muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam aldimashqi, ja1, sa6, alnaashir: maktabat alkuliyaat al'azhariat - alqahirati, tabeat: 1414 hi - 1991 mi.
almuafaqati/ li'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshahir bialshaatibii (almutawafaa: 790hi), almuhaqiqi: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar aibn eafan, altabeatu: altabeat al'uwlaa 1417hi/ 1997m.
musueat alqawaeid alfiqhiati/ limuhamad sidqi bin 'ahmad bin muhamad al burnu 'abu alharith alghazi, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2003 mi.
nihayat alsuwl sharh minhaj alwusuli, eabd alrahim bin alhasan bin eali al'iisnawi alshafey, dar alkutub aleilmiat -birut-lubnan, altabeatu: al'uwlaa 1420hi- 1999m.
5: kutub alfiqah:
alfiqh alhanafii:
albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi/ lizayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi), nashra: dar alkitaab al'iislamii.
badayie alsanayie fi tartib alsharayiei/ lieala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii (almutawafaa: 587hi), nashra: dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniati: 1406hi _ 1986m
tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wahashiat alshshilbii/ laeuthman bin eali bin mahjin albariei, fakhr aldiyn alziylei alhanafii (almutawafaa: 743 hu), nashra: almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq_ alqahirati.
almabsuta/ limuhamad bn 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (almutawafaa: 483hi), nashra: dar almaerifat - bayrut, tarikh alnashri: 1414h _ 1993m.
alhidayat fi sharh bidayat almubtadi/ lieali bin 'abi bakr bin eabd aljalil alfirghanii almirghinani, 'abu alhasan burhan aldiyn (almutawafaa: 593hi), tahqiqu: talal yusif, nashra: dar ahya' alturath alearabii _ bayrut - lubnan.
alfiqh almalki:
altaj wal'iiklil limukhtasar khalil/ limuhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusif aleabdarii alghurnati, 'abu eabd alllh almawaq almalikii (almutawafaa: 897hi), nashra: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa: 1416hi_ 1994m.
alkafi fi fiqh 'ahl almadinati/ 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri alnamirii alqurtibii (almutawafaa: 463hi), almuhaqaqi: muhamad wild madik almuritani, alnaashir: maktabat alriyad alhadithati, alrayada, almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeatu: althaaniatu, 1400h/1980m.
almuqadimat almumahadati/ li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (almutawafaa: 520hi, ti: alduktur muhamad haji, alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut/ lubnan, altabeat al'uwlaa: 1408 hi - 1988m.
alfiqh alshaafieii:
rudat altaalibin waeumdat almuftina/ li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676hi), tahqiqu: zuhayr alshaawish, nashara: almaktab al'iislamia, bayrut_ dimashqa_ eaman, altabeat althaalithata: 1412hi / 1991m.
almajmue sharh almuhadhabi/ li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii (almutawafaa: 676hi), nashra: dar alfikr
almhdhdhab fi fiqh al'iimam alshaafieii/ li'abi 'iishaq 'iibrahim bin ealii bin yusuf alshiyrazii (almutawafaa: 476hi), nashra: dar alkutub aleilmia
almazhab alhanbali:
al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi/ lieala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almardawii aldimashqii alsaalihii alhanbalii (almutawafaa: 885hi), nashra: dar 'iihya' alturath alearabii, altabeati: althaaniati.
alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea/ limansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051hi), wamaehu: hashiat alshaykh aleuthaymin wataeliqat alshaykh alsaedi, nashra: dar almuayid _ muasasat alrisalati.
alfurue wamaeah tashih alfuruei/ limuhamad bin muflah bin muhamad bin mufraji, 'abu eabd allah, shams aldiyn almuqdisii alraaminaa thuma alsaalihii alhanbali (almutawafaa: 763hi), tahqiqu: eabd allah bin eabd almuhsin alturkiu, nashra: muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa: 1424 hi _ 2003 mi.
kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei/ limansur bin yunis bin salah aldiyn bin hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051hi), nashra: dar alkutub aleilmiati.
almubdie fi sharh almuqanaea/ li'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muhamad abn muflihi, 'abu 'iishaqa, burhan aldiyn (almutawafaa: 884hi), nashra: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa. 1418 hi _ 1997 mi.
almazhab alzaahiri:
almuhalaa bialathar/ li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusii alqurtubii alzaahirii (almutawafaa: 456hi), nashra: dar alfikr _ bayrut_.
6: allugha walmaeajim:
taj alearus min jawahir alqamusa/ lmhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, 'abu alfayda, almlqqb bimurtadaa, alzzabydy (almutawafaa: 1205hi), tahqiqu: majmueat min tahqiqayni, nashra: dar alhidaya
alsihah taj allughat wasihah alearabiati/ li'abi nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabii (almutawafaa: 393hi), tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatar, nashra: dar aleilm lilmalayin - bayrut, altabeata: alraabieat 1407 ha‍ _ 1987ma, altabeat althaaniat _ 1406 hi _ 1986m.
aleayn/ li'abi eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad bin eamriw bin tamim alfarahidii albasrii (almutawafaa: 170hi), tahqiqu: d mahdii almakhzumi, d 'iibrahim alsaamaraayiy, nashra: dar wamaktabat alhilal.
lisan alearabi/ limuhamad bin makram bin ealaa، 'abu alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari, (almutawafaa: 711hi), nashra: dar sadir - bayrut_, altabeata: althaalithat _ 1414 hi.
mukhtar alsahahi/ lizayn aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazi (almutawafaa: 666hi), tahqiqu: yusif alshaykh muhamad, nashra: almaktabat aleasriat _ aldaar alnamudhajiata, bayrut - sayda, altabeata: alkhamisati, 1420hi / 1999m.
muejam allughat alearabiat almueasirati/ d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (almutawafia: 1424hi) bimusaeadat fariq eamal, nashri: ealam alkutub, altabeat al'uwlaa, 1429 hi _ 2008 mi.
7: alkutub almueasira, walmajalaat aleilmia:
'ahkam altadawi waldawa' fi alfiqh al'iislamii/ kamal aldiyn jumeat bikru, tabeata: dar aldiya' lilnashr waltawzie-alkuayti-, 2013m- 1434h.
alastinsakh albasharii bayn alrafd walqabuli/ du. eimad eabd aleati eabd alfataah
aliastinsakh alhayawii wa'aqwal aleulama' fihi/ 'ahlam bint muhamad eaqila, dar tiibat lilnashr waltawzie - alriyadu-, altabeat al'uwlaa: 1428hi/2007m.
aliastinsakh bayn aleilm walfiqh/ dawwud sulayman alsaedi, alnaashir: dar alhirf alearabii liltibaeat walnashr -birut-.
aliaistinsakhi, haqiqathu, 'anwaeuhu, du. hasan ealiin alshaadhli, majalat alfiqh al'iislamii, almujaladi: 10.
albuyutiknulujya fi altibi walziraeati/ duktur 'ahmad mustajir, nashra: almaktabat al'akadimiat bialqahirati, altabeat al'uwlaa: 1998m.
tiknulujia altibaeat thulathiat al'abead wamustaqbaluha fi alealam alearabii" bahath bimajalat aleulum albahthiat waltatbiqiati, lieabd alsalam eali 'ahmad dumata, waghayrihu, kuliyat alhandasat - jamieat bani walid - libya-, bitarikh: 1/mayu/2019m
hukum astinabat al'aeda' albashariat biwasitat alhandasat alwirathiat walkhalaya aljazeiati/ da. eabaas albazi, majalat eulum alsharieat walqanuni.
aldawabit alshareiat walqanuniat linaql wazare al'aeda' / da. rawab jamala, sa: 366.
altibaeat almujasamat thulathiat al'abead mustaqbal rayie liltaewidat albashariati, du/ nasir muhi aldiyn maluhi, (1443hi- 2021m) dar alghasq lilnashri- silmiat - suria.
altibaeat thulathiat al'abead "aleubur alsarie lilmuntaji"/ liduktur hasaan rashid eabd aleaziza, manshur bijamieat almalik eabd aleaziz - bialmamlakat alearabiat alsaeudiat-, sanati: 2012ma).
altibaeat thulathiat al'abeadi" 3D Printing"", tarjamat wa'iiedadi: eali eabd alhakim mahmud albilawali, tabeatu: [2015ma].
ealam wazayif al'aeda'i, 'a.da. sabah nasir alealuji, wama baedaha, altabeatu: althaalithatu, alnaashir: dar alfikr- eaman- al'urdunn.
faqah alnawazilu/ bikr bin eabd allh 'abu zayd bin muhamad bin eabd allh bin bikr bin ghihab bin muhamad (almutawafaa: 1429hi), alnaashir: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa - 1416 ha, 1996 mi.
majalat jamieat al'amir eabd alqadir lileulum al'iislamiati, mujalad: 35, eadadi: 1.
majalat alfaysali, aleadadi: 301, lisanati: 2001m.
almustajadaat aleilmiat liziraeat al'aeda' albashariat fi daw' alsharieat al'iislamiati, du. rashidat bin eisaa.
almawsueat alfiqhiat alkuaytiat sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayt eadad al'ajza'i: 45, altabeatu: (man 1404 _ 1427 ha)..