التشريعات الممكنة للضبط الإداري والأمني لمكافحة الانحراف الفكري عبر منصات التواصل الاجتماعي | Legislation Enabling Administrative and Security Control to Combat Intellectual Deviation Through Social Media Platforms

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة تبوک- کلية الشريعة والأنظمة

المستخلص

تناولت الدراسة موضوع التشريعات الممكنة للضبط الإداري والأمني لمكافحة الانحرافات الفكرية عبر منصات التواصل الاجتماعي، باعتبار ذلك من مهددات الأمن القومي المجتمعي، ويستهدف الانحراف الفكري عبر منصات التواصل الاجتماعي زعزعة وتغيير الأفكار الثابتة والموروثة اجتماعياً، وثقافياً، ودينياً، ووطنياً، وكل معتقد ثابت في المجتمع يؤدي العبث به إلى زعزعة الاستقرار الأمني والمجتمعي.
وقد بينت الدراسة أهمية الضبط الإداري والأمني لمكافحة الانحراف الفكري في منصات التواصل الاجتماعي الرقمية، والتي لا تخضع بشكل دقيق لقواعد الضبط الإداري التقليدية، على الرغم من أن الانحرافات الفكرية تمثل خطراً كبيراً، وترتكب بأشكال وأساليب متعددة ومتنوعة يصعب توقيها ومعالجة أثارها نتيجة لكونها تتم عبر قنوات تصل لقاعدة كبيرة من الناس، وتمتد عبر أكثر من دولة ونظام قانوني، مما يعزز من دور قواعد الضبط الاداري لمنصات التواصل الاجتماعي لمكافحة الانحرافات الفكرية، وقد توصلت الدراسة لضرورة الابتكار في الأدوات القانونية الممكنة للضبط الإداري لمكافحة الانحرافات الفكرية التي تتم عبر منصات التواصل الاجتماعي.
|
Abstract:
  The study dealt with the issue of possible legislation for administrative and security control to combat intellectual deviations through social media platforms, as a threat to national and societal security. Tampering with it to destabilize security and community.
  The study showed the importance of administrative and security control to combat intellectual deviation in digital social media spaces, which are not strictly subject to the rules of traditional administrative control, although intellectual deviations represent a great danger, and are committed in multiple and diverse forms and methods that are difficult to prevent and treat their effects as a result of being carried out through channels It reaches a large base of people and extends across more than one country and legal system, which enhances the role of the rules of administrative control of social media platforms to combat intellectual deviations.
  The study concluded the need for innovation in possible legal tools for administrative control to combat intellectual deviations that occur through social media platforms.

الكلمات الرئيسية


المراجـع:
أولاً: المراجع باللغة العربية:
1-    ابن حريز، جمال سلطان، (2023)، الموازنة بين سلطات الضبط الإداري والحريات العامة في الظروف الاستثنائية، جامعة عدن، نيابة الدراسات العليا والبحث العلمي، ع46.
2-    أبو الخير، عادل السعيد محمد، (1999)، أسس فكرة الضبط الإداري، مجلة الأمن والقانون، مج7, ع1.
3-     أبو دياب، علي السيد حسين، (2017) أضواء على حجية الرسائل في الاثبات في مواقع التواصل الاجتماعي، مجلة كلية الشريعة والقانون، مصر ج3، ع32.
4-    أرفيدة، فاطمة محمد، (2022)، وسائل التواصل الاجتماعي وعلاقتها بظاهرة الاغتراب الاجتماعي: دراسة ميدانية على عينة من الشباب داخل مدينة مصراتة، مجلة التربوي، ع21.
5-    إسماعيل، إسماعيل صديق عثمان، (2022)، الأمن الفكري: أهميته ومهدداته وطرق ووسائل تعزيزه من المنظور الإسلامي، مجلة جيل الدراسات المقارنة، ع14.
6-    الأسمري، منار سعيد، (2022)، الأمن الفكري ودور الدعاة في تحقيقه، مجلة الأندلس للعلوم الإنسانية والاجتماعية، ع60.
7-    البقالي، وديع، (2021)، ضوابط سلطات الضبط الإداري: ضمانة فعالة للحقوق والحريات. مجلة الباحث للدراسات القانونية والقضائية، ع31.
8-    الثقفي، إبراهيم بن محمد علي، (2022)، دور منصات التواصل الاجتماعي في دعم التعليم بالجامعات السعودية في أثناء جائحة (كوفيد-19): دراسة مسحية، مجلة العلوم الإنسانية والاجتماعية، ع64.
9-    الجبور، رامي عبد الحميد أحمد، العرود، راكز سالم، الشرمان، يوسف محمد، والحصان، إياد عدنان، (2021)، الأدوار الاجتماعية والسياسية للإشاعة عبر منصات التواصل الاجتماعي في المجتمع الأردني. مجلة المشكاة للعلوم الإنسانية والاجتماعية، مج8, ع3.
10- الجرمان، عبد الرحمن عبد الله سرور، والماجد، أمينة أحمد عبد المحسن، (2021)، أخلاق المسلم في منصات التواصل الاجتماعي من منظور قرآني، أبحاث، ع22.
11- الحمادي، خالد حمد، (2017)، إسهامات منصات التواصل الاجتماعي في المجال الأمني، الفكر الشرطي، مج26, ع100.
12- الزهراني، إبراهيم بن عبد الله آل خضران، والبكري، محمد بن بالقاسم بن عبد الله. (2021). الأمن الفكري: دراسة تأصيلية لمفاهيم المصطلح ومحدداته. مجلة البحوث الأمنية، مج30, ع80.
13- الشربيني، سامي محمد الديداموني، (2020)، العلاقة بين الشائعات الإلكترونية واستقرار الأمن الفكري للشباب من منظور العلاج الانفعالي السلوكي في خدمة الفرد، مجلة الخدمة الاجتماعية، ع50.
14- الطماوي، سليمان محمد سليمان، (1993)، الضبط الإداري: دراسة مقارنة، مجلة الأمن والقانون، مج1, ع1.
15- الظفيري، يوسف ناصر حمد جزاع، (2020)، الضبط الإداري وحدود سلطاته في الظروف العادية والظروف الاستثنائية. مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، ع74.
16- العنبكي، قتيبة نزار جاسم، (2019)، حدود سلطة الضبط الإداري في مجال الحريات الأساسية للأفراد: دراسة في ضوء اجتهاد مجلس الدولة الفرنسي، مجلة العلوم القانونية والسياسية، س9, ع3.
17- الغفيص، منال بنت عبد الرحمن، (2021)، العنف الأسري وعلاقته بالانحراف الفكري: دراسة وصفية مطبقة على مكاتب الاستشارات الأسرية ولجان التنمية الحكومية والأهلية ودور التوجيه الاجتماعي في مدينة بريدة، مجلة العلوم الأسرية، مج1, ع1.
18- المعايطة، عثمان زعل فارس، (2020)، الرقابة القضائية على أعمال الضبط الإداري. المجلة القانونية، ع8.
19- المفرجي، أحمد خورشيد حميدي، (2020)، الضبط الإداري الدولي الصحي. مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، مج9, عدد خاص.
20- النقبي، مرزوق، (2021)، الثورة الرقمية ووسائط التواصل الاجتماعي: فيسبوك نموذجا، المجلة المغربية للعلوم الاجتماعية والانسانية، ع15.
21- النملة، عبد الرحمن بن سليمان بن عبد الرحمن، (2015)، الأمن الفكري: مستويات التفكير واتجاهات التطبيق، مجلة فكر، ع11.
22- بدري، نفيسة حامد عبد الرازق، (2022)، النظام القانوني للضبط الإداري، مجلة القلزم للدراسات الأمنية والاستراتيجية، ع8.
23- بنحسن، عصام، والتريكي، حسام الدين، (2020)، الضبط الإداري زمن الكورونا، مجلة دراسات قانونية، ع25.
24- بن مير، عبد الباقي، وشنين، محمد المهدي، (2018)، الطائفية في منصات التواصل الاجتماعي وأثرها على قيم الانتماء: دراسة حالة رواد الشبكات الاجتماعية في الجزائر، مجلة الناقد للدراسات السياسية، ع2.
25- جابر، عماد الدين علي أحمد، (2018)، دور شبكات التواصل الاجتماعي في تشكيل الصورة الذهنية لتنظيمات المتطرفة لدى الشباب الجامعي العربي، المجلة الدولية للاتصال الاجتماعي، مج5, ع3.
26- حسونة، محمد علي، (2012)، الضبط الإداري وأثره في الحريات العامة، مجلة مصر المعاصرة، مج 104, ع 506.
27- درابلية، فدوي، وبولوداني، خالد بوشارب، (2022)، استخدامات مواقع التواصل الاجتماعي ودورها في تشكيل الهوية الافتراضية: "فيسبوك" نموذجا: دراسة ميدانية على عينة من الشباب في ولاية الطارف، مجلة المحترف، مج9, ع2.
28- رزق الله، العربي بن مهيدي، وغزالي، نصيرة، (2017)، وسائل الضبط الإداري: الإدارية والوقائية في مجال حماية البيئة في التشريع الجزائري، مجلة منازعات الأعمال، ع25.
29- زينو، مصطفي جمال حنفي، (2017)، دور الضبط الإداري في مجال الجرائم الالكترونية المخلة بالأمن العام، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة الأزهر، عزة.
30- زيوش، سعيد، وبومدفع، الطاهر، (2021)، الجريمة الإلكترونية وأليات الرقابة المجتمعية في الجزائر، المجلة الجزائرية للعلوم الاجتماعية والانسانية، مج9, ع2.
31- شريف، أمينة، (2021)، مدى تأثر الحريات العامة بالضبط الإداري تحقيقا للنظام العام، مجلة ريحان للنشر العلمي، ع11.
32- شفيق، حسنين، (2010)، الإخراج الصحفي الالكتروني" التجهيزات الفينة، دار فكر وفن للنشر والتوزيع، مصر.
33- صقر، فوزي محمد، (2020)، تدابير الضبط الإداري لمكافحة جرائم وسائل التواصل الاجتماعي، مجلة مصر المعاصرة، مج111, ع540.
34- طبت-كيني، ياسر عبد الله، (2021)، استخدام منصات التواصل الاجتماعي في تحقيق الأخوة الإنسانية والتعايش السلمي: التجربة الكينية، مجلة البحوث الإعلامية، ع57, ج2.
35- عباد، شوقي عبد الله، (2018)، اللغة العربية ومواقع التواصل الاجتماعي: الفرص والتحديات. البيان، ع375.
36- عبد الرحمن، إصلاح عبد الناصر، (2022)، الأمن الفكري في المجتمع الرقمي: نحو هندسة اجتماعية بناءة، مجلة كلية الآداب، مج14, ع2.
37- عبد السلام، هدى حسن صديق، (2020)، الأمن الفكري: دراسة في ضوء وسطية التشريع الإسلامي، مجلة كلية أصول الدين والدعوة بأسيوط، ع38, ج3.
38- عبد المجيد، محمد سيف الدين عبد الرزاق، (2018)، استراتيجيات التنظيمات الإرهابية في التجنيد عبر الإنترنت: داعش نموذجاً، مجلة البحوث الأمنية، مج28, ع72.
39- عثمان، جمال عباس أحمد، (2015)، أليات الضبط الإداري لحماية المستهلك: دراسة مقارنة بين القانون الوضعي والتشريع الإسلامي، مجلة البحوث والدراسات الشرعية، مج5, ع47.
40- غريب، حكيم، (2017)، مداخلة قدمت في الندوة النقاشية العلمية الدولية حول: "عولمة الاعلام السياسي وتحديات الأمن القومي للدول النامية"عنوان المداخلة مخاطر مواقع التواصل الاجتماعي على الأمن المجتمعي: الرهانات والاستراتيجيات، المدرسة الوطنية العليا للعلوم السياسية الجزائر.
41- غلاى، حياة، (2016)، القيود الواردة على سلطات الضبط الإداري في ظل الظروف العادية، مجلة جيل الأبحاث القانونية المعمقة، ع8.
42- فريجات، إسماعيل، (2021)، الضبط الإداري البيئي المحلي. دفاتر السياسة والقانون، مج13, ع3.
43- كليوات، السعيد، (2016)، المرجعية التاريخية والفلسفية لفكرة الضبط الإداري، مجلة جيل الأبحاث القانونية المعمقة، ع2.
44- محمد، خالد محمد حمد الصده، (2020)، مواقع التواصل الاجتماعي وأثرها في نشر التطرف والإرهاب، مجلة كلية أصول الدين والدعوة، مصر، ع39.
45- محمد، عبد العظيم بكري أحمد، (2018)، مفهوم الضبط الإداري وعلاقته بالمرفق العام والضبط القضائي. مجلة العدل، س20, ع52.
46- محمد، عبد الملك يونس، وتوفيق، محمد خورشيد، (2016)، الجهات الرقابية الوطنية على إجراءات الضبط الإداري: دراسة تحليلية. مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، مج5, ع16.
47- محمد، فاطمة عبد الله، حفظ العقل وعلاقته بالأمن الفكري، مجلة جامعة الملك عبد العزيز، الآداب والعلوم الانسانية، مج28، ع9.
48- مدبولي، ميادة. (2018)، جروبات الفيس بوك: نحو إعادة قراءة لحالة النزوح للفضاء الافتراضي غير المسيس، مجلة الديمقراطية، مج18, ع70.
49- معتوق، محمود عمر، (2009)، الضبط الإداري وأغراضه، مجلة جامعة ناصر الأممية، ع4.
50- نصر، حسني محمد، (2003)، الانترنت والاعلام، الصحافة الالكترونية، دار الفلاح للنشر والتوزيع، الكويت.
51- نظير، مروة، (2019)، منصات التواصل الاجتماعي كساحة للعنف: فيسبوك نموذجاً، مجلة الديمقراطية، مج19, ع75.
52- هشام، بن عبدي، (2015)، الضبط الإداري بين الأمن العام والسكينة العامة، مجلة الحقوق والعلوم الإنسانية، ع24.
53- يزير، جلول، (2022)، الأمن الفكري ودوره في محاربة التطرف ونشر قيم السلم: رابطة علماء ودعاة وأئمة دول الساحل بالجزائر -أنموذجا- مجلة آفاق للعلوم، مج7, ع3.[1]- الخلافي، دائل محمد إسماعيل، (1996)، الضبط الإداري والنظام العام: دراسة تحليلية للأسس والمفاهيم النظرية، مجلة الدراسات الاجتماعية، ع 2.
ثانياً: المراجع الأجنبية.
 
1- Al-Dajah, H. A. (2019). Contemporary Theory of Intellectual Security. Canadian Social Science, 15(3).
2- Alkiviadou, N. (2019). Hate speech on social media networks: towards a regulatory framework? Information & Communications Technology Law, 28(1).
3- ALMIMAN Anas Abdulrahman, A. The Role of Islamic Intellectual Security Immunisation in Reducing Extremism in the Kingdom of Saudi Arabia, 1979–2019.
1-  Al-Smadi, H. S. A. I. (2016). The Effect of Social Networking Sites in Causing Intellectual Deviation from Qassim University Students Perspective. International Journal of Asian Social Science, 6(11).
2-  Al Naqbi, N., Al Momani, N., & Davies, A. (2022). The influence of social media on perceived levels of national security and crisis: a case study of youth in the United Arab Emirates. Sustainability, 14(17).
3-  Badran, Duaa Mohamed, (2021). "Judicial Control Over the Appropriateness of The Legislator’s and The Administrative Authorities' Use of The Discretionary Power." Journal of Contemporary Issues in Business and Government, 27(1).
4-  Balkin, J. M. (2021). How to regulate (and not regulate) social media. J. Free Speech L.
5-  Chang, Y. W., Sitbon, L., & Simpson, L. (2021, October). Towards a Secured and Safe Online Social Media Design Framework for People with Intellectual Disability. In The 23rd International ACM SIGACCESS Conference on Computers and Accessibility.
6-       Giumetti, G. W., & Kowalski, R. M. (2022), Cyberbullying via social media and well-being. Current Opinion in Psychology, Volume 45.
10- Horák, A., Baisa, V., & Herman, O. (2021). Technological Approaches to Detecting Online Disinformation and Manipulation. In Challenging Online Propaganda and Disinformation in the 21st Century.
11- Jiang, Y., Shi, Z., Xia, F., & Xu, Z. (2022). Integrating social media and field investigations to monitor contaminated sites. Journal of Cleaner Production.
12- K ass-Hout, T. A., & Alhinnawi, H. (2013). Social media in public health. British medical bulletin, 108(1).
13- Nuritdinovich, K. S. (2022). Analysis of National Legislative Standards Determining Liability for Violation of Administrative Control Rules and Prospects for Their Improvement. American Journal of Social and Humanitarian Research, 3(9).
14- Obar, J. A., & Wildman, S. S. (2015). Social media definition and the governance challenge-an introduction to the special issue. Obar, JA and Wildman, S. (2015). Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue. Telecommunications policy, 39(9).
15-Scott, J. D. (2016). Social media and government surveillance: The case for better privacy protections for our newest public space. J. Bus. & Tech. L., 12
16- Sood, S. O., Churchill, E. F., & Antin, J. (2012). Automatic identification of personal insults on social news sites. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 63(2).
17-Vinson, K. E. (2010). The blurred boundaries of social networking in the legal field: Just face it. U. MeM. l. rev., 41‏
18-Zamhari, A. (2017). Disinformation and radicalization in the onlinemediaPresented at the 2nd International Conference on Media and Intercultural Dialog in Prague, The Czech Republic 4‐10, October.
19-Zhu, C., Huang, S., Evans, R., & Zhang, W. (2021). Cyberbullying among adolescents and children: a comprehensive review of the global situation, risk factors, and preventive measures. Frontiers in public health, 9.
 
                                                                
 
References:
1: almarajie biallugha alearabia:
 
1- abin harizi, jamal sultan, (2023), almuazanat bayn sulutat aldabt al'iidarii walhuriyaat aleamat fi alzuruf alaistithnayiyati, jamieat eadn, niabat aldirasat aleulya walbahth aleilmi, ea46.
2- 'abu alkhayri, eadil alsaeid muhamad, (1999), 'asas fikrat aldabt al'iidari, majalat al'amn walqanuna, maj7, ea1.
3- 'abu diab, eali alsayid husayn, (2017) 'adwa' ealaa hajiat alrasayil fi alathibat fi mawaqie altawasul alaijtimaeii, majalat kuliyat alsharieat walqanuni, misr ja3, ea32.
4- 'arfidatu, fatimat muhamadu, (2022), wasayil altawasul aliajtimaeii waealaqatuha bizahirat aliaghtirab aliajtimaeii: dirasat maydaniat ealaa eayinat min alshabab dakhil madinat misratatin, majalat altarbwi, ei21.
5- 'iismaeil, 'iismaeil sidiyq euthman, (2022), al'amn alfikri: 'ahamiyatah wamuhadadatih waturuq wawasayil taezizih min almanzur al'iislami, majalat jil aldirasat almuqaranatu, ei14.
6- al'asmari, manar saeid, (2022), al'amn alfikriu wadawr aldueaat fi tahqiqihi, majalat al'andalus lileulum al'iinsaniat waliajtimaeiati, ei60.
7- albiqali, wadiei, (2021), dawabit sulutat aldabt al'iidari: damanatan faeaalat lilhuquq walhuriaati. majalat albahith lildirasat alqanuniat walqadayiyati, ei31.
8- althaqafi, 'iibrahim bin muhamad ealay, (2022), dawr minasaat altawasul alaijtimaeii fi daem altaelim bialjamieat alsaeudiat fi 'athna' jayiha (kufid-19): dirasat mashiatun, majalat aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, ea64.
9- aljbur, rami eabd alhamid 'ahmadu, alearudi, rakiz salma, alsharman, yusif muhamad, walhasani, 'iiad eadnan, (2021), al'adwar alaijtimaeiat walsiyasiat lil'iishaeat eabr minasaat altawasul alaijtimaeii fi almujtamae al'urduniyi. majalat almushkaat lileulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, mij8, ea3.
10- aljirman, eabd alrahman eabd allh sururi, walmajidi, 'aminat 'ahmad eabd almuhsan, (2021), 'akhlaq almuslim fi minasaat altawasul aliajtimaeii min manzur qurani, 'abhathi, ei22.
11- alhamadi, khalid hamd, (2017), 'iishamat minasaat altawasul aliajtimaeii fi almajal al'amnii, alfikr alshurti, mij26, ea100.
12- alzahrani, 'iibrahim bin eabd allh al khadran, walbakri, muhamad bin bialqasim bin eabd allahi. (2021). al'amn alfikrii: dirasat tasiliat limafahim almustalah wamuhadadatuhi. majalat albuhuth al'amniati, mij30, ea80.
13- alshirbini, sami muhamad aldiydamuni, (2020), alealaqat bayn alshaayieat al'iiliktruniat waistiqrar al'amn alfikrii lilshabab min manzur aleilaj alainfiealii alsulukii fi khidmat alfarda, majalat alkhidmat alaijtimaeiati, ea50.
14- altamawi, sulayman muhamad sulayman, (1993), aldabt al'iidaria: dirasat muqaranati, majalat al'amn walqanuna, mij1, ea1.
15- alzafiri, yusif nasir hamd jazaei, (2020), aldabt al'iidariu wahudud sulutatih fi alzuruf aleadiat walzuruf alaistithnayiyati. majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, ea74.
16- aleanbaki, qataybat nizar jasimi, (2019), hudud sultat aldabt al'iidarii fi majal alhuriyaat al'asasiat lil'afradi: dirasatan fi daw' aijtihad majlis aldawlat alfaransi, majalat aleulum alqanuniat walsiyasiati, si9, ea3.
17- alghafis, manal bint eabd alrahman, (2021), aleunf al'usariu waealaqatuh bialainhiraf alfikrii: dirasat wasfiat mutbaqat ealaa makatib alaistisharat al'usariat walijan altanmiat alhukumiat wal'ahliat wadawr altawjih alaijtimaeii fi madinat buridat, majalat aleulum al'usariati, mj1, ea1.
18- almueayatati, euthman zaeal fars, (2020), alraqabat alqadayiyat ealaa 'aemal aldabt al'iidari. almajalat alqanuniatu, ea8.
19- almifriji, 'ahmad khurshid hamaydi, (2020), aldabt al'iidariu alduwaliu alsahi. majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, mij9, eadad khasun.
20- alnaqbi, marzuq, (2021), althawrat alraqamiat wawasayit altawasul aliajtimaeii: fisbuk namudhaja, almajalat almaghribiat lileulum aliajtimaeiat waliansaniati, ei15.
21- alnamlatu, eabd alrahman bin sulayman bin eabd alrahman, (2015), al'amn alfikri: mustawayat altafkir watijahat altatbiqi, majalat fikr, ea11.
22- bdri, nafisat hamid eabd alraaziq, (2022), alnizam alqanuniu lildabt al'iidari, majalat alqalzam lildirasat al'amniat walastiratijiati, ea8.
23- bnihsan, eisami, waltirikii, husam aldiyn, (2020), aldabt al'iidariu zaman alkuruna, majalat dirasat qanuniatin, ea25.
24- bn mir, eabd albaqi, washinin, muhamad almahdi, (2018), altaayifiat fi minasaat altawasul alaijtimaeii wa'athariha ealaa qiam alaintima'i: dirasat halat ruaad alshabakat alaijtimaeiat fi aljazayir, majalat alnaaqid lildirasat alsiyasiati, ea2.
25- jabir, eimad aldiyn eali 'ahmad, (2018), dawr shabakat altawasul alaijtimaeii fi tashkil alsuwrat aldhihniat litanzimat almutatarifat ladaa alshabab aljamieii alearabii, almajalat alduwaliat lilaitisal alaijtimaeii, mij5, ea3.
26- hasuwnatu, muhamad ealay, (2012), aldabt al'iidariu wa'atharuh fi alhuriyaat aleamati, majalat misr almueasirati, maj 104, e 506.
27- drabiliatu, fadui, wabuludani, khalid busharbi, (2022), aistikhdamat mawaqie altawasul alaijtimaeii wadawriha fi tashkil alhuiat alaiftiradiati: "fisbuk" namudhaja: dirasat maydaniat ealaa eayinat min alshabab fi wilayat altaarif, majalat almuhtarifi, mij9, ea2.
28- razuq allah, alearabiu bin mahidi, waghazali, nasirati, (2017), wasayil aldabt al'iidari: al'iidariat walwiqayiyat fi majal himayat albiyat fi altashrie aljazayirii, majalat munazaeat al'aemali, ea25.
29- zinu, mustafi jamal hanafay, (2017), dawr aldabt al'iidarii fi majal aljarayim alalkitruniat almukhilat bial'amn aleami, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat al'azhar, eaza.
30- zyush, saeid, wabumdfaea, altaahir, (2021), aljarimat al'iiliktruniat wa'uliaat alraqabat almujtamaeiat fi aljazayar, almajalat aljazayiriat lileulum alajtimaeiat walansaniati, mij9, ea2.
31- shrif, 'aminata, (2021), madaa ta'athur alhuriyaat aleamat bialdabt al'iidarii tahqiqan lilnizam aleama, majalat rihan lilnashr aleilmi, ea11.
32- shfiq, hasanin, (2010), al'iikhraj alsahufiu alalkitruniu" altajhizat alfaynatu, dar fikr wafanin lilnashr waltawzie, masr.
33- saqra, fawzi muhamad, (2020), tadabir aldabt al'iidarii limukafahat jarayim wasayil altawasul alaijtimaeii, majalat misr almueasirati, mij111, ea540.
34- tabti-kini, yasir eabd allah, (2021), astikhdam minasaat altawasul aliajtimaeii fi tahqiq al'ukhuat al'iinsaniat waltaeayush alsilmi: altajribat alkiniatu, majalat albuhuth ali'iielamiati, ea57, ji2.
35- eabadi, shawqi eabd allah, (2018), allughat alearabiat wamawaqie altawasul aliajtimaeii: alfuras waltahadiyati. albayan, ea375.
36- eabd alrahman, 'iislah eabd alnaasir, (2022), al'amn alfikriu fi almujtamae alraqmii: nahw handasat aijtimaeiat banaa'ati, majalat kuliyat aladab, mij14, ea2.
37- eabd alsalam, hudaa hasan sidiq, (2020), al'amn alfikri: dirasat fi daw' wastiat altashrie al'iislami, majalat kuliyat 'usul aldiyn waldaewat bi'usyuti, ea38, ji3.
38- eabd almajid, muhamad sayf aldiyn eabd alrazaaqi, (2018), astiratijiaat altanzimat al'iirhabiat fi altajnid eabr al'iintirnta: daeish nmwdhjaan, majalat albuhuth al'amniati, mij28, ea72.
39- euthaman, jamal eabaas 'ahmad, (2015), 'aliaat aldabt al'iidarii lihimayat almustahliki: dirasat muqaranat bayn alqanun alwadeii waltashrie al'iislamii, majalat albuhuth waldirasat alshareiati, mij5, ea47.
40- ghribi, hakim, (2017), mudakhalat qudimat fi alnadwat alniqashiat aleilmiat alduwaliat hwl: "eawlamat alaelam alsiyasii watahadiyat al'amn alqawmii lilduwal alnaamiati"eunwan almudakhalat makhatir mawaqie altawasul alaijtimaeii ealaa al'amn almujtamiei: alrihanat walastiratijiati, almadrasat alwataniat aleulya lileulum alsiyasiat aljazayir.
41- ghalaa, hayaatu, (2016), alquyud alwaridat ealaa sulutat aldabt al'iidarii fi zili alzuruf aleadiati, majalat jil al'abhath alqanuniat almueamaqati, ea8.
42- frijat, 'iismaeil, (2021), aldabt al'iidariu albiyiyu almahaliy. dafatir alsiyasat walqanuna, mij13, ea3.
43- kiliuat, alsaeid, (2016), almarjieiat altaarikhiat walfalsafiat lifikrat aldabt al'iidari, majalat jil al'abhath alqanuniat almueamaqati, ea2.
44- muhamad, khalid muhamad hamd alsadh, (2020), mawaqie altawasul alaijtimaeii wa'athariha fi nashr altataruf wal'iirhabi, majalat kuliyat 'usul aldiyn waldaewati, masr, ea39.
45- muhamadu, eabd aleazim bakri 'ahmadu, (2018), mafhum aldabt al'iidarii waealaqatuh bialmirfaq aleami waldabt alqadayiy. majalat aleadli, s20, ea52.
46- muhamadu, eabd almalik yunus, watufiqa, muhamad khurshid, (2016), aljihat alraqabiat alwataniat ealaa 'iijra'at aldabt al'iidaria: dirasat tahliliati. majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, mij5, ea16.
47- muhamadu, fatimat eabd allah, hifz aleaql waealaqatuh bial'amn alfikri, majalat jamieat almalik eabd aleaziza, aladab waleulum alansaniati, mij28, ea9.
48- midbuli, miadati. (2018), jurubat alfis buk: nahw 'iieadat qira'at lihalat alnuzuh lilfada' aliaftiradii ghayr almisaysi, majalat aldiymuqratiati, mij18, ea70.
49- maetuq, mahmud eumr, (2009), aldabt al'iidariu wa'aghraduhu, majalat jamieat nasir al'umamiati, ea4.
50- nsar, husni muhamad, (2003), aliantirnit walaelami, alsahafat alalkitruniatu, dar alfalah lilnashr waltawziei, alkuaytu.
51- naziru, marwata, (2019), minasaat altawasul aliajtimaeii kasahat lileunfa: fisbuk nmwdhjaan, majalat aldiymuqratiati, mij19, ea75.
52- hisham, bin eabdi, (2015), aldabt al'iidariu bayn al'amn aleami walsakinat aleamati, majalat alhuquq waleulum al'iinsaniati, ea24.
53- yzir, jalul, (2022), al'amn alfikriu wadawruh fi muharabat altataruf wanashr qiam alsilmi: rabitat eulama' wadueaat wa'ayimat dual alsaahil bialjazayir -'unmudhaja- majalat afaq lileulumi, mij7, ea3. - alkhilafi, dayil muhamad 'iismaeil, (1996), aldabt al'iidariu walnizam aleami: dirasat tahliliat lil'usus walmafahim alnazariati, majalat aldirasat alaijtimaeiati, e 2.