الأحكام الفقهية المتعلقة بالمخدرات الإلكترونية في ضوء معطيات الأطباء واجتهادات الفقهاء دراسة بينية معاصرة | The Jurisprudential Rulings Related to Electronic Drugs with References to Doctors’ Evidences and the Jurisprudence of Jurists (A Contemporary jurisprudence study)

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الحقوق - كلية العلوم الادارية والانسانية

المستخلص

لم يعد استخدام المخدرات يقتصر على الحقن في الوريد، أو المضغ، أو الاستنشاق، أو التدخين؛ بل تطور الفكر الإنساني ليحول نظم تعاطي المخدرات إلى تعاطى إلكتروني، فيحدث ذات التأثير الذي تحدثه المخدرات التقليدية على عمل الدماغ وتفاعلاته الكيميائية، وبنفس الصنف المخدر الذي يرغب فيه المتعاطي.
وتعد المخدرات الإلكترونية نمط أجرامي جديد، وواحد من أمراض العصر المستعصية التي تفرض شكلاً عنقودياً متشابكاً، والتي يمكن أن تصل إلى أقصى العالم في لحظة واحدة دون أن توقفها الحدود، أو تكتشفها نقاط التفتيش، فهي الخطر القادم، وهي إحدى الافرازات السلبية للاستخدام التقني والثورة التكنولوجية؛ لارتباطها بالاستخدام العالي لتقنيات الإنترنت، سواء على أجهزة الحاسب الآلي، أو على الجوال المتحرك.
وقد سبقت الشريعة الإسلامية كل النظم والقوانين في محاربة المخدرات بكل أنواعها؛ وذلك لأن هدفها الأصيل حفظ الضروريات الخمس، التي هي أُسس العمران المرعية في كل ملة، والتي لولاها لم تجر مصالح الدنيا على استقامة.
ومن منطلق أن مقاومة هذا الخطر مسئولية تضامنية، لا تُهم فرداً دون فرد، أو مجتمع دون آخر؛ بل لا بد من تضافر كل الجهود، وحشد كل الطاقات، كل في موقعه وحسب إمكاناته وقدراته؛ جاء هذا البحث الذي عنونته:" الأحكام الفقهية المتعلقة بالمخدرات الإلكترونية في ضوء معطيات الأطباء واجتهادات الفقهاء دراسة بينية معاصرة"
|
Abstract:
   Drug use is no longer limited to intravenous administration, chewing, smelling, or smoking; rather, human thought has developed to transform the ways of abuse into electronic, or digital one, that has the same effect on the brain’s work and its chemical and neurological interactions as traditional or synthetic drugs do. And, they are in the form of CDS or files so that the files or CDs constitute the drug dose, with the same type of drug that the abuser desires.
   Electronic drugs are considered a new criminal pattern, and one of the intractable diseases of the era that impose an intertwined cluster form that needs great challenges, as it is the next danger and is one of the negative secretions of technical use and the technological revolution; Because it is linked to the high use of Internet technologies, whether on computers or on mobile phones.
   Islamic Sharia preceded all systems and laws in the fight against drugs of all kinds. This is because its original goal is to preserve the five necessities, which are the foundations of urbanization observed in every religion, without which the interests of the world would not be straightened.
   On the basis of the fact that resisting this danger is a joint responsibility that does not concern an individual without an individual, or a society without another; rather, all efforts must be combined, and all energies mobilized, each in his position and according to his abilities and capabilities. This research, which titled: "Jurisprudential rulings related to electronic drugs in the light of jurisprudence and medical evidences: a contemporary illustrative jurisprudential study."

الكلمات الرئيسية


مراجع ومصادر البحث:
أولاً: القرآن الكريم
ثانياً: كتب التفسير
1-    تفسير القرآن العظيم لأبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير، تحقيق: سامي بن محمد سلامة، دار طيبة للنشر والتوزيع، ط: الثانية 1420هــ -1999 م
2-    الجامع لأحكام القرآن لأبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري الخزرجي شمس الدين القرطبي، ت: 671هــ، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، الناشر: دار الكتب المصرية القاهرة، ط: الثانية، 1384هــ -1964 م
3-    جامع البيان لمحمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب، أبو جعفر الطبري، ت:310هــ، تحقيق: عبد الله التركي، دار هجر للطباعة والنشر، ط: الأولى، 1422 هـ -2001 م
4-    تفسير القرآن الكريم المسمى بالسراج المنير للخطيب الشربيني، ط: دار المعرفة، بيروت، لبنان 1420هـ.
5-    روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني للآلوسي، دار التراث العربي، بيروت،1421 هـ
ثالثاً: كتب السنة المطهرة
1-    الجامع الصحيح المختصر، محمد بن إسماعيل أبو عبد الله البخاري الجعفي، دار ابن كثير، اليمامة، بيروت، الطبعة الثالثة، 1407 1987م
2-    الجامع الصحيح لأبو الحسين مسلم بن الحجاج بن مسلم القشيري النيسابوري، دار الجيل بيروت، 1422 هـ -2001 م.
3-    إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، تأليف / محمد ناصر الدين الألباني، طبعة المكتب الإسلامي، بيروت، الطبعة الثانية 1405هــ -1985م.
4-     سنن البيهقي الكبرى، تحقيق: محمد عبد القادر، دار البار، مكة المكرمة، 1414هــ
5-     سنن الدار قطني، تحقيق السيد عبد الله هاشم، الناشر: دار المعرفة، بيروت 1386هــ
6-    عون المعبود، لمحمد شمس الحق العظيم آبادي، دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الثانية 1415هــ.
7-     مجمع الزوائد للهيثمي، دار الكتاب العربي، بيروت،ط: الثالثة 1982م.
8-     نيل الأوطار للشوكاني، مطبعة مصطفى البابي الحلبي، ط: 1347هــ، دار الحديث.
رابعاً: كتب أصول الفقه
1-     الإحكام في أصول الأحكام، للآمدي، طبعة سنة1387هــ.
2-    أصول التشريع الإسلامي للشيخ علي حسب الله، دار المثقف، ط: السادسة 1402هــ طبعة دار الفكر.
3-     أصول الفقه للشيخ محمد أبو زهرة، طبعة دار الفكر، 1988م.
4-     أصول الفقه للشيخ محمد الخضري، دار الفكر، 1409هــ.
5-     علم أصول الفقه، عبد الوهاب خلاف، المكتبة التوفيقية، 1403هــ
6-    غاية الوصول إلى دقائق علم الأصول، لجمال الدين عبد الرحمن، الطبعة الأولى 1413هــ.
7-      المستصفى من علم الأصول، للغزالي، الطبعة الأميرية 1324هــ.
8-     الموافقات في أصول الشريعة، لأبي إسحاق الشاطبي، المكتبة التوفيقية،1403هــ
خامساً: كتب القواعد الفقهية
1-    الأشباه والنظائر على مذهب أبي حنيفة، لزين العابدين بن نجيم، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان.
2-    الأشباه والنظائر للإمام السيوطي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط: الأولى 1403هــ
3-    قواعد الأحكام في مصالح الأنام لعز الدين بن عبد السلام، دار الجيل، بيروت، لبنان، الطبعة الثانية 1400هــ -1980م.
4-     القواعد الفقهية، لعلي أحمد الندوي، دار القلم، دمشق 1425هــ -2004م.
5-     موسوعة القواعد الفقهية، محمد صدقي، دار ابن حزم، الطبعة الأولى 1421هــ
سادساً: كتب الحنفية  
1-    البحر الرائق شرح كنز الدقائق، للعلامة زين الدين بن نجيم الحنفي، طبعة دار الكتاب الإسلامي، 1409هــ
2-     بدائع الصنائع للكاساني الحنفي، مطبعة الإمام، الناشر، زكريا علي يوسف، 1425هــ
3-     المبسوط للسرخسي، طبعة دار المعرفة، بيروت، لبنان 1409هــ.
4-     مجمع الأنهر، لعبد الله محمد بن سليمان، دار إحياء التراث العربي، 1425هــ
5-     الاختيار لابن مودود الموصلي الحنفي، طبعة قطاع المعاهد الأزهرية.
سابعاً: كتب المالكية 
1-    حاشية الدسوقي على الشرح الكبير للدردير، لمحمد عرفة الدسوقي، طبع دار إحياء الكتب العربية، عيسى البابي الحلبي وشركاه. 1398هــ.
2-    الفروق لأبي العباس أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن الصنهاجي المشهور بالقرافي، طبعة عالم الكتب، طبعة دار المعرفة للطباعة والنشر، بيروت، لبنان. 1418هــ.
3-    الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، لأحمد بن غنيم بن سالم ابن مهنا النفراوي المالكي، دار الفكر.
4-    المقدمات الممهدات لبيان ما اقتضته رسوم المدونة من الأحكام الشرعيات والتحصيلات المحكمات لأمهات مسائلها المشكلات، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن رشد القرطبي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة الأولى 1423هــ.
5-    مواهب الجليل من أدلة خليل، تأليف / الشيخ أحمد بن أحمد المختار الشنقيطي من مطبوعات إدارة إحياء التراث الإسلامي بدولة قطر 1407هــ.
ثامناً: كتب السادة الشافعية
1-    الأم، لأبي عبد الله أحمد بن إدريس الشافعي، طبع دار المعرفة، بيروت، لبنان، ط: الثانية، طبع دار الشعب 1973م.
2-    الحاوي الكبير للإمام أبي الحسن علي بن محمد بن حبيب الماوردي، المكتبة التجارية، بيروت، لبنان 1414هــ.
3-    مغني المحتاج إلى معرفة ألفاظ المنهاج، لشمس الدين محمد بن الخطيب الشربيني، طبعة دار الفكر، دار إحياء التراث العربي، بيروت، لبنان.
4-    المهذب في فقه الإمام الشافعي، تأليف / أبي إسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي، دار الفكر، بيروت، لبنان.
5-    الوجيز في مذهب الإمام الشافعي للإمام أبي حامد الغزالي، طبعة مطبعة الآداب 1317هــ.
تاسعاً: كتب السادة الحنابلة 
1-    إعلام الموقعين عن رب العالمين لشمس الدين أبي عبد الله محمد بن أبي بكر المعروف بابن قيم الجوزية، الناشر: دار الحديث، القاهرة.
2-    الإقناع في الفقه الإمام أحمد بن حنبل، لشرف الدين موسى الحجاوي، دار المعرفة، بيروت، لبنان.
3-    زاد المعاد في هدى خير العباد للإمام ابن قيم الجوزية، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، طبعة 1379هــ.
4-    كشاف القناع على متن الإقناع، تأليف الشيخ / منصور بن يونس بن إدريس البهوتي، مكتبة النصر الحديثة، الرياض، طبعة دار الفكر.
5-    المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل، لعبد القادر بن بدران الدمشقي، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، الطبعة الثانية 1401هــ
6-    المغني، لأبي محمد عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة، طبعة دار الكتاب العربي، ط : دار الحديث، القاهرة، الطبعة الأولى 1416هــ.
عاشراً: كتب الظاهرية 
1-    المحلى بالآثار لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم، تحقيق: أحمد محمد شاكر، دار الجيل، بيروت، لبنان، طبعة دار الفكر.
حادي عشر: الكتب الطبية 
1-     الإدمان لبيجيرو، نل، دار الثقافة للجميع، دمشق 1978م.
1-    آثار الخمور في الحياة الاجتماعية، د/ أحمد غلوش، نشر الأمانة العامة لجامعة الدول العربية، مطبعة دار الهنا، 1927م.
2-     المخدرات بين الطب والفقه د. أحمد طه علي ريان، دار الاعتصام بالقاهرة 1407 هـ
3-     المخدرات الخطر الداهم د. محمد البار ... ط دار القلم بدمشق الطبعة الأولى 1408 هـ
4-     أحكام التداوي، د/ البار، طبعة دار المنارة للنشر والتوزيع.
5-    الأدوية المشتملة على الكحول والمخدرات، د/ نزيه كمال حماد، ضمن مجلة المجمع الفقهي الإسلامي، رابطة العالم الإسلامي، السنة الرابعة عشر، العدد السادس عشر 1424هــ.
6-    الإذن بالعمل الطبي (إذن المريض وإذن الشارع)، د. البار، بحث منشور ضمن مجلة المجمع الفقهي الإسلامي، رابطة العالم الإسلامي، العدد العاشر، الطبعة الأولى 1417هــ.
7-    مدى فاعلية برنامج علاجي في تعديل أساليب التعامل مع المواقف الضاغطة لدى عینة من مرضى الإدمان السعودیین خالد عبد الوهاب، مجمع الأمل للصحة النفسية في الدمام المملكة العربية السعودية 2012 م.
8-      التزامات الطبيب في العمل الطبي، د/ على نجيدة، دار النهضة العربية سنة 1992م.
9-    التشريعات الصحية دراسة مقارنة، د/ صاحب عبيد، مكتبة الثقافة للنشر والتوزيع، عمان، الأردن، الطبعة الأولى 1417هــ -1997م.
10- التقارير الطبية والمسئولية الجنائية، د/ محمود الصالح العادلي، دار الفكر الجامعي.
11- الحقائق الطبية في الإسلام، د/ عبد الرازق الكيلاني، الطبعة الأولى، دار القلم، دمشق 1996م.
12- خلق الإنسان بين الطب والقرآن، د / البار، الطبعة السعودية للنشر والتوزيع.
13- دراسات فقهية في قضايا طبية معاصرة، د/ عبد الناصر أبو البصل، دار النفائس للنشر، الأردن، الطبعة الأولى 1421هــ -2001م.
14- الرعاية الصحية في الإسلام، د/ محمد علي البار، بحث منشور ضمن مجلة المجمع الفقهي الإسلامي، رابطة العالم الإسلامي، العدد الثامن، الطبعة الأولى 1415هــ -1995م.
15- الطبيب أدبه وفقهه، د/ زهير أحمد السباعي، د/ محمد علي البار، الناشر / دار العلم، دمشق، الطبعة الثانية 1418هــ -1997م.
16- القرآن والطب، دكتور / محمد وصفي، دار المكتبة الحديثة، القاهرة، الطبعة الأولى.
1-    المسئولية الطبية في قانون العقوبات، رسالة دكتوراه مقدمة لكلية الحقوق، جامعة فؤاد الأول، للباحث / محمد فائق الجوهري 1950م.
ثاني عشر: الموسوعات
1-    الموسوعة الثقافية، إشراف د/ حسين سعيد، مؤسسة فرانكلين للنشر، مطابع دار الشعب 1972م.
2-    الموسوعة الصحية للمرأة المصرية، د/ أيمن الحسيني، الهيئة العامة للكتاب طبعة 2002م.
3-    الموسوعة الطبية الفقهية، تأليف د/ أحمد محمد كنعان، دار النفائس، ط: الأولى 1420هــ.
4-     الموسوعة العربية العالمية، مؤسسة أعمال الموسوعة العربية، السعودية 1996م.
ثالث عشر: كتب اللغة والمعاجم
1-     مختار الصحاح، للرازي، الطبعة السابعة، المطبعة الأميرية، القاهرة.
2-    العين، لأبي عبد الرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي، تحقيق: د/ مهدي المخزومي، د/ إبراهيم السامرائي، دار مكتبة الهلال.
3-    الكليات، معجم في المصطلحات والفروق اللغوية، لأيوب الحسني، ط: الثانية، بيروت 1413هــ
4-     لسان العرب لابن منظور، دار صادر، بيروت، الطبعة الأولى 1375هــ -1956م.
5-     المصباح المنير للفيومي، المكتبة العصرية، دار المعارف، القاهرة، الطبعة الثالثة 1420هــ.
6-     المعجم الوجيز، طبعة وزارة التربية والتعليم 1420هــ -1999م.
رابع عشر: كتب عامة
1-     سلسلة منشورات الإدارة العامة لمكافحة المخدرات ... مركز أبحاث مكافحة الجريمة ... ط وزارة الداخلية 1405هــ .
2-    سموم المسكرات والمخدرات الإدارة العامة لمكافحة المخدرات ... ط: وزارة الداخلية، نشر مكتبة الطالب الجامعي بمكة المكرمة.
3-    المخدرات آثارها السلبية وسبل مواجهتها، لمحمد شوكت، مطابع الشرق الأوسط، الرياض 1407 هـ
4-     المخدرات الخطر والمقاومة ... وزارة الإعلام \ الشئون الإعلامية ... مطابع أطلس.
5-     المخدرات وأنواعها، الإدارة العامة لمكافحة المخدرات ... وزارة الداخلية السعودية
6-      المخدرات والمؤثرات العقلية، لياسين حسين شاهين مطابع العبيكان بالرياض.
7-    المخدرات والعقاقير المخدرة، مركز أبحاث مكافحة الجريمة، ط: مركز أبحاث مكافحة الجريمة 1405 هـ
8-     المسكرات والمخدرات بين الشريعة والقانون، لعزت عطية الأولى 1404 هـ.
9-     المخدرات، أحمد حافظ، وزارة الداخلية المملكة العربية السعودية، الرياض 1976.
10-  أسباب تعاطي المخدرات في الوطن العربي أحمد الأصفر، جامعة نايف للعلوم الأمنية، الرياض 2012م
11- الشباب والإنترنت والمخدرات -ذياب موسى، جامعة نايف الرياض، 2012م
12- الإجماع، لمحمد بن إبراهيم بن المنذر، المتوفي سنة 318هــ، تحقيق: عبد الله عمر البارودي، دار الجنان، الطبعة الأولى 1406هــ -1986م.
13- أصول التشريع الإسلامي، د/ محمد الشحات الجندي، كلية الحقوق، جامعة طنطا، 1418هــ
14- بحوث وفتاوى إسلامية في قضايا معاصرة، لفضيلة الإمام الأكبر / الشيخ جاد الحق علي جاد الحق رحمه الله -، دار الحديث، القاهرة.
15- الطبيب وكشف الجريمة، د/ السباعي حماد، جامعة عمر المختار، ليبيا 2004م.
16- علاقة السببية في المسئولية المدنية، د/ عبد الرشيد مأمون، الناشر / دار النهضة العربية.
17- الفقه الإسلامي وأدلته، د/ وهبة الزحيلي، طبعة دار الفكر.
18- المدخل إلى فقه النوازل، د/ عبد الناصر أبو البصر، دار النفائس، الأردن، الطبعة الأولى 1421هــ.
19- المدخل الفقهي العام، د/ مصطفى أحمد الزرقاء، طبعة دار الفكر 1968م.
20- المدخل لدراسة الشريعة، عبد الكريم زيدان، دار الوفاء، ط: الثانية عشر 1412هــ.
 خامس عشر: المراجع الأجنبية
-  Fiorentine Robert (2002): Self - efficacy, expectancies and
Abstinence acceptance: further evidence for the addicted.  Self-model of cessation of alcohol and drug", American Journal of drug and alcohol abuse, Vol (3), No (1) , pp 121-134.
-  Gebard Husler (2007): "Psycho social of relapse cannabis use in adolescents at risk", prevention science, Vol 6 M , No 3.
- Heather Martin (2002): "importance of substance cues in relapse among herion users: comparison of two methods of investigations, addictive Behaviors, Vol (16) , 14-49.
- Kristen, Anderson, Brown, Sandra (2006): " Life Stress, coping and comorbid youth " – journal of Psychoactive Drugs (peer Reviewed Journal), United Kingdom , Vol 38 (3), sep 2006, pp 255-262.
-  Major John (2004): "Is self-mastery always a helpful resource coping with paradoxical findings in relation to Relapse addictive self -efficacy" American journal of alcohol abuse, Vol (6), No(2), pp26-32
-  Salah elgaily &Taha basher (2005): "High-risk relapse situation and self-efficacy: comparison between alcoholics and heroin addicts " J.OF addictive behaviors, Vol (29) , pp 753-758.
 
 
 
References:
1: alquran alkarim
2: kutub altafsir
1- tafsir alquran aleazim li'abu alfida' 'iismaeil bin eumar bin kathirin, tahqiqu: sami bin muhamad salamata, dar tiibat lilnashr waltawzie, ta: althaaniat 1420hi -1999 m
2- aljamie li'ahkam alquran li'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr bin farah al'ansarii alkhazrajii shams aldiyn alqurtabi, ti: 671hi, tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, alnaashir: dar alkutub almisriat - alqahiratu, ta: althaaniati, 1384hi -1964 m
3- jamie albayan limuhamad bin jarir bin yazid bin kathir bin ghaliba, 'abu jaefar altabri, ta:310hi, tahqiqu: eabd allah alturkiu, dar hajr liltibaeat walnashri, ta: al'uwlaa, 1422 hi -2001 m
4- tafsir alquran alkarim almusamaa bialsiraj almunir lilkhatib alshirbini, t: dar almaerifati, bayrut, lubnan 1420h.
5- ruh almaeani fi tafsir alquran aleazim walsabe almathani lilalwsi, dar alturath alearabi, bayrut,1421 hu
3: kutub alsuna almutahara
1- aljamie alsahih almukhtasari, muhamad bin 'iismaeil 'abu eabd allah albukhariu aljaeafi, dar abn kathir, alyamamati, bayrut, altabeat althaalithati, 1407 - 1987m
2- aljamie alsahih li'abu alhusayn muslim bin alhajaaj bin muslim alqushayrii alniysaburi, dar aljil bayrut, 1422 ha -2001 mi.
3- 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil, talif / muhamad nasir aldiyn al'albani, tabeat almaktab al'iislamii, bayrut, altabeat althaaniat 1405hi -1985m.
4- sunan albayhaqi alkubraa, tahqiqu: muhamad eabd alqadir, dar albari, makat almukaramati, 1414hi
5- sunan aldaar qatnay, tahqiq alsayid eabd allah hashim, alnaashir: dar almaerifati, bayrut 1386h
6- eun almaebudu, limuhamad shams alhaqi aleazim abadi, dar alkutub aleilmiati, bayruta, altabeat althaaniat 1415h.
7- majmae alzawayid lilhaythami, dar alkutaab alearabii, bayruta,ta: althaalithat 1982m.
8- nil al'awtar lilshuwkani, matbaeat mustafaa albabi alhalbi, ta: 1347hi, dar alhadithi.
4: kutub 'usul alfiqh
1- al'iihkam fi 'usul al'ahkami, lilamdi, tabeat sanati1387h.
2- 'usul altashrie al'iislamii lilshaykh ealiun hasab allahi, dar almuthaqafi, ta: alsaadisat 1402ha tabeat dar alfikri.
3- 'usul alfiqh lilshaykh muhamad 'abu zahrata, tabeat dar alfikri, 1988m.
4- 'usul alfiqh lilshaykh muhamad alkhudari, dar alfikri, 1409h.
5- ealam 'usul alfiqah, eabd alwahaab khilafi, almaktabat altawfiqiati, 1403h
6- ghayat alwusul 'iilaa daqayiq eilm al'usuli, lijamal aldiyn eabd alrahman, altabeat al'uwlaa 1413h.
7- almustasfaa min eilm al'usuli, lilghazalii, altabeat al'amiriat 1324h.
8- almuafaqat fi 'usul alsharieati, li'abi 'iishaq alshaatibii, almaktabat altawfiqiati,1403hi
5: kutub alqawaeid alfiqhia
 
1- al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abi hanifata, lizayn aleabidin bin najim, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan.
2- al'ashbah walnazayir lil'iimam alsuyuti, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, ta: al'uwlaa 1403hi
3- qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam lieizi aldiyn bin eabd alsalami, dar aljili, bayrut, lubnan, altabeat althaaniat 1400hi -1980m.
4- alqawaeid alfiqhiatu, laealiy 'ahmad alnadawi, dar alqalami, dimashq 1425hi -2004m.
5- muasueat alqawaeid alfiqhiati, muhamad sidqi, dar aibn hazma, altabeat al'uwlaa 1421hi
6: kutub alhanafia
1- albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, lilealamat zayn aldiyn bin najim alhanafayi, tabeat dar alkitaab al'iislamii, 1409hi
2- badayie alsanayie lilkasanii alhanafii, matbaeat al'iimami, alnaashir, zakariaa eali yusif, 1425h
3- almabsut lilsarukhsi, tabeat dar almaerifati, bayrut, lubnan 1409h.
4- majmae al'anhar, lieabd allh muhamad bin sulayman, dar 'iihya' alturath alearabii, 1425hi
5- alaikhtiar liaibn mawdud almusli alhanafii, tabeat qitae almaeahid al'azhariati.
7: kutub almalikia
1- hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabir lildardir, limuhamad earafat aldasuqi, tabe dar 'iihya' alkutub alearabiati, eisaa albabi alhalabi washarkah. 1398h.
2- alfuruq li'abi aleabaas 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman alsanhajiu almashhur bialqarafi, tabeat ealam alkatab, tabeat dar almaerifat liltibaeat walnushri, bayrut, lubnan. 1418h.
3- alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, li'ahmad bin ghunaym bin salim abn mahana alnifrawii almaliki, dar alfikri.
4- almuqadimat almumahidat libayan ma aqtadath rusum almudawanat min al'ahkam alshareiaat waltahsilat almuhkamat li'umahat masayiliha almushkilati, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin rushd alqurtubi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, altabeat al'uwlaa 1423h.
5- mawahib aljalil min 'adilat khalil, talif / alshaykh 'ahmad bin 'ahmad almukhtar alshanqitii min matbueat 'iidarat 'iihya' alturath al'iislamii bidawlat qatar 1407h.
8: kutub alsaada alshaafieia
1- al'um, li'abi eabd allah 'ahmad bin 'iidris alshaafieii, tabe dar almaerifati, bayrut, lubnan, ta: althaaniatu, tabe dar alshaeb 1973m.
2- alhawy alkabir lil'iimam 'abi alhasan eali bin muhamad bin habib almawirdi, almaktabat altijariati, bayrut, lubnan 1414h.
3- mighni almuhtaj 'iilaa maerifat 'alfaz alminhaji, lishams aldiyn muhamad bin alkhatib alshirbini, tabeat dar alfikri, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, lubnan.
4- almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieayi, talif / 'abi 'iishaq 'iibrahim bin eali bin yusif alshiyrazi, dar alfikri, bayrut, lubnan.
5- alujiz fi madhhab al'iimam alshaafieii lil'iimam 'abi hamid alghazalii, tabeat matbaeat aladab 1317h.
9: kutub alsaada alhanabila
1- 'iielam almuqiein ean rabi alealamin lishams aldiyn 'abi eabd allah muhamad bin 'abi bakr almaeruf biaibn qiam aljawziati, alnaashir: dar alhadithi, alqahirati.
2- al'iiqnae fi alfiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal, lisharaf aldiyn musaa alhajaawi, dar almaerifati, bayrut, lubnan.
3- zad almuead fi hudaa khayr aleabaad lil'iimam aibn qiam aljawziati, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, tabeat 1379h.
4- kshaf alqinae ealaa matn al'iiqnaei, talif alshaykh / mansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, maktabat alnasr alhadithatu, alrayad, tabeat dar alfikri.
5- almadkhal 'iilaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, lieabd alqadir bin badran aldimashqi, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, altabeat althaaniat 1401h
6- almighni, li'abi muhamad eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qadamata, tabeat dar alkitaab alearabii, t : dar alhadithi, alqahirati, altabeat al'uwlaa 1416h.
10: kutub alzaahiria
1- almuhalaa bialathar li'abi muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazma, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakiri, dar aljili, birut, lubnan, tabeat dar alfikri.
11: alkutub altibiya
1- al'iidman libayjiru, nal, dar althaqafat liljamiei, dimashq 1978m.
- athar alkhumur fi alhayaat alaijtimaeiati, du/ 'ahmad ghlush, nashr al'amanat aleamat lijamieat alduwal alearabiati, matbaeat dar alhuna, 1927m.
2- almukhadirat bayn altibi walfiqh du. 'ahmad tah eali rian, dar aliaetisam bialqahirat 1407 hu
3- almukhadirat alkhatar aldaahim du. muhamad albar ... t dar alqalam bidimashq altabeat al'uwlaa 1408 hu
4- 'ahkam altadawi, du/ albari, tabeat dar almanarat lilnashr waltawziei.
5- al'adwiat almushtamilat ealaa alkuhul walmukhadirati, du/ nazih kamal hamad, dimn majalat almajmae alfiqhii al'iislamii, rabitat alealam al'iislamii, alsanat alraabieat eashra, aleadad alsaadis eashar 1424h.
6- al'iidhn bialeamal altibiyi ('iidhan almarid wa'iidhan alshaarieu), du. albari, bahath manshur dimn majalat almajmae alfiqhii al'iislami, rabitat alealam al'iislami, aleadad aleashir, altabeat al'uwlaa 1417h.
7- mdaa faeiliat barnamaj eilajiun fi taedil 'asalib altaeamul mae almawaqif aldaaghitat ladaa eaynat min mardaa al'iidman alsaeudyyn - khalid eabd alwahaabi, mujamae al'amal lilsihat alnafsiat fi aldamaam - almamlakat alearabiat alsaeudiat 2012 mi.
8- altizamat altabib fi aleamal altabi, da/ ealaa najidati, dar alnahdat alearabiat sanat 1992m.
9- altashrieat alsihiyat dirasat muqaranati, du/ sahib eubayd, maktabat althaqafat lilnashr waltawziei, eaman, al'urduni, altabeat al'uwlaa 1417hi -1997m.
10- altaqarir altibiyat walmasyuwliat aljinayiyati, du/ mahmud alsaalih aleadli, dar alfikr aljamieii.
11- alhaqayiq altibiyat fi al'iislami, du/ eabd alraaziq alkilani, altabeat al'uwlaa, dar alqalami, dimashq 1996mi.
12- khalaq al'iinsan bayn altibi walqurani, d / albari, altabeat alsueudiat lilnashr waltawziei.
13- dirasat fiqhiat fi qadaya tibiyat mueasirati, du/ eabd alnaasir 'abu albasalu, dar alnafayis lilnashri, al'urduni, altabeat al'uwlaa 1421hi -2001m.
14- alrieayat alsihiyat fi al'iislami, du/ muhamad eali albar, bahath manshur dimn majalat almajmae alfiqhii al'iislami, rabitat alealam al'iislami, aleadad althaamina, altabeat al'uwlaa 1415hi -1995m.
15- altabib 'adabuh wafiqahuhu, du/ zuhayr 'ahmad alsabaei, du/ muhamad ealiin albari, alnaashir / dar aleilmi, dimashqa, altabeat althaaniat 1418hi -1997m.
16- alquran waltaba, duktur / muhamad wasafi, dar almaktabat alhadithati, alqahirati, altabeat al'uwlaa.
17- almasyuwliat altibiyat fi qanun aleuqubati, risalat dukturah muqadimatan likuliyat alhuquqi, jamieat fuad al'awl, lilbahith / muhamad fayiq aljawharii 1950m.
12: almawsueat
1- almawsueat althaqafiatu, 'iishraf da/ husayn saeid, muasasat frankilin lilnashri, matabie dar alshaeb 1972m.
2- almusueat alsihiyat lilmar'at almisriati, du/ 'ayman alhusayni, alhayyat aleamat lilkitab tabeat 2002m.
3- almusueat altibiyat alfiqhiatu, talif du/ 'ahmad muhamad kanean, dar alnafayisi, ta: al'uwlaa 1420h.
4- almawsueat alearabiat alealamiatu, muasasat 'aemal almawsueat alearabiati, alsueudiat 1996m.
13: kutub allugha walmaeajim
1- mukhtar alsahahi, lilraazi, altabeat alsaabieata, almatbaeat al'amiriatu, alqahirati.
2- aleayn, li'abi eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad alfrahidi, tahqiqu: du/ mahdii almakhzumi, du/ 'iibrahim alsaamaraayiy, dar maktabat alhilal.
3- alkilyatu, muejam fi almustalahat walfuruq allughawiati, li'uyuwb alhasani, ta: althaaniatu, bayrut 1413hi
4- lisan alearab liabn manzuri, dar sadir, bayruta, altabeat al'uwlaa 1375hi -1956m.
5- almisbah almunir lilfayuwmi, almaktabat aleasriati, dar almaearifi, alqahirati, altabeat althaalithat 1420h.
6- almuejam alwujiz, tabeat wizarat altarbiat waltaelim 1420hi -1999m.
14: kutub aama:
1- silsilat manshurat al'iidarat aleamat limukafahat almukhadirat ... markaz 'abhath mukafahat aljarima ... t wizarat aldaakhiliat 1405hi .
2- smum almuskirat walmukhadirat al'iidarat aleamat limukafahat almukhadirat ... ta: wizarat aldaakhiliati, nashr maktabat altaalib aljamieii bimakat almukaramati.
3- almukhadirat atharuha alsalbiat wasubul muajahitiha, limuhamad shukta, matabie alsharq al'awsata, alriyad 1407 hu
4- almukhadirat alkhatar walmuqawama ... wazarat al'iielam \ alshiyuwn al'iielamia ... mutabie 'atlas.
5- almukhadirat wa'anwaeuha, al'iidarat aleamat limukafahat almukhadirat ... wizarat aldaakhiliat alsaeudia
6- almukhadirat walmuathirat aleaqliatu, liasin husayn shahin matabie aleabikan bialriyad.
7- almukhadirat waleaqaqir almukhadiratu, markaz 'abhath mukafahat aljarimati, ta: markaz 'abhath mukafahat aljarimat 1405 hu
8- almuskirat walmukhadirat bayn alsharieat walqanuni, laeizat eatiat al'uwlaa 1404 hi.
9- almukhadirati, 'ahmad hafiz, wizarat aldaakhiliat almamlakat alearabiat alsaeudiat, alriyad 1976.
10- 'asbab taeati almukhadirat fi alwatan alearabii -'ahmad al'asfar, jamieat nayif lileulum al'amniati, alriyad 2012m
11- alshabab wal'iintirnit walmukhadirat -dhyab musaa, jamieat nayif - alrayad, 2012m
12- al'iijmaei, limuhamad bin 'iibrahim bin almundhiri, almutawafiy sanatan 318hi, tahqiqu: eabd allah eumar albarudii, dar aljanani, altabeat al'uwlaa 1406hi -1986m.
13- 'usul altashrie al'iislamii, du/ muhamad alshahaat aljundiu, kuliyat alhuquqi, jamieat tanta, 1418hi
14- buhuth wafatawaa 'iislamiat fi qadaya mueasaratin, lifadilat al'iimam al'akbar / alshaykh jad alhaq eali jad alhaqi - rahimah allah -, dar alhadithi, alqahirati.
15- altabib wakashf aljarimati, du/ alsibaeiu hamad, jamieat eumar almukhtar, libia 2004m.
16- ealaqat alsababiat fi almasyuwliat almadaniati, du/ eabd alrashid mamuni, alnaashir / dar alnahdat alearabiati.
17- alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu, da/ wahbat alzuhayli, tabeat dar alfikri.
18- almadkhal 'iilaa fiqh alnawazila, da/ eabd alnaasir 'abu albasar, dar alnafayisi, al'urdunu, altabeat al'uwlaa 1421h.
19- almadkhal alfiqhii aleami, du/ mustafaa 'ahmad alzarqa'a, tabeat dar alfikr 1968m.
20- almadkhal lidirasat alsharieati, eabd alkarim zidan, dar alwafa'i, ta: althaaniat eashar 1412h.